Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ORZEŁEK]

Następne hasło: ORZESZKOW »

ORZESZEK (13) sb m

o oraz drugie e prawdopodobnie jasne (tak w orzech oraz w -ek); -rzesz- (1) Mącz, -rzész- (1) SienLek.

Fleksja

	sg	pl
N	orzeszek	orzeszki
G		orzeszk(o)w
A	orzeszek	orzeszki

sg N orzeszek (3). ◊ A orzeszek (1). ◊ pl N orzeszki (7). ◊ [G orzeszk(o)w [cf też ORZESZKOWY N sg].] ◊ A orzeszki (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

1. Dem. od „orzech” ‘owoc drzewa orzechowego lub innego dającego owoce w twardej łupinie’ (6)
2. [Określenie wielkości lub kształtu ozdób na strojnych szatach]
3. bot. Filippendula hexapetala Gilib. (Rost); bylina z rodziny różowatych (Rosaceae); wiązówka bulwkowa; w średniowieczu i XVI w. hodowana jako roślina lecznicza; filipendula, kropidłko (7)

1. Dem. od „orzech” ‘owoc drzewa orzechowego lub innego dającego owoce w twardej łupinie’; nucula Mącz, Calep (6): Nucula, Orzeſzek. Mącz 255c; Calep 710b; [Orzech/ Nux. orzyſzek/ dimin: Volck Ppp2v].

W porównaniu (2): MYſzká włocży orzeſzki/ przez láto do iámki/ Puſtułká nád nią wzgorę ſtroi wywijánki. [...] Tákżeć my też orzeſzki do iámki włocżymy/ A puſtułki nád námi/ co o nich nie wiemy. RejZwierz 129v.

Zestawienia: »orzeszek laskowy« = owoc leszczyny Corylus avellana L. (Rost) (1):

~ W porównaniu jako określenie objętości lub wagi leków (1): á bierz tego ná noc iáko Orzeſzek láſkowy toć też od káſzlu nie zła pomoc. SienLek 84v. ~

[»linbowy orzeszek« = owoc drzewa iglastego Pinus cembra L. z rodziny sosnowatych (Pinaceae), nasiona jadalne do 1 cm dług. w szyszkach szerokojajowatych 5–6 cm dług., pokryte łuskami: [szyk zmienny]: przyłoż/ Orzeſzkow Linbowych w áptece ie zową Pinee SienHerb 129b; (nagł) Pinee. Linbowe orzeſzki. Pinuſslein. (–) PInee/ to ieſt ſzyſzkowe orzeſzki/ [...] ty^m ktorzy ſuchoty máią ſą bárzo dobre. SienHerb 206b; Owoc linbowe orzeſzki około Tatr zową Słowacy Pineae. Zirbelnuſzlein. SienHerb K2#v.

~ Szereg: »pinetki albo linbowe orzeszki«: Pinetki álbo Linbowe Orzeſzki/ tak Cukrem powłacżáią SienHerb 527a.] ~

[»orzeszki pistakowe« = nasiona drzewa Pistacia vera L. (Rost) z rodziny nanerczowatych (Anacardieae), owoce owalne wielkości orzecha laskowego; nasiona zwane orzeszkami pistacjowymi lub pistacjami, używane w farmacji i cukiernictwie: PISTACIA, PISTACIUM. Orzeſzki piſtakowé. UrzędowHerb 372.]

[»szyszkowe orzeszki«: Szyſzkowe orzeſzki SienHerb E3#, 206b.]

»włoski orzeszek« = owoc drzewa orzechowego, Iuglans regia L. (Rost) (1): Więc niewádzi brzoſkiniową/ morellową/ márunkową koſtecżkę wſádzić/ álbo też włoſki orzeſzek/ bo to wſzytko prętko vroſcie RejZwierc 107v.

2. [Określenie wielkości lub kształtu ozdób na strojnych szatach: cingulus w gronka [...] cingulus w orzeszki, pozłocisty InwMieszcz 1577 nr 215.]

3. bot. Filippendula hexapetala Gilib. (Rost); bylina z rodziny różowatych (Rosaceae); wiązówka bulwkowa; w średniowieczu i XVI w. hodowana jako roślina lecznicza; filipendula, kropidłko [pl] (7): (nagł) Filipendula. Orzeſzki. (–) [...] ORzeſzki ziele ieſt ktore obficie roſcie w dalekich zamorſkich ſtronach/ á zwłaſzcża na gorach FalZioł I 53d, +3v, I 54 żp; Orzeſzki/ Kropidłko/ Filipendula, Rottſteinbrech/ wildgarben. SienLek 200; Kropidłko polne/ ſzuk. Orzeſzki. SienLek Xxx2v, Xxx3; [Filipendula, Wildegárbin ORzeſzki/ źiele ieſt ktore obfićie rośćie/ ták w Polſzcże iáko y indzie SienHerb 66, E#v].

Synonimy: 3. filipendula, kropidłko, »kropidłko polne«.