[zaloguj się]
[pdf]

ROZPACZ (181) sb f i m

f (148), m (3), f a. m (30); f: G -y, D, I, L, V sg, N, I pl, N i A sg z przydawką w f; m: G sg -u, [G pl -ow]; f : m BielKom (1:1), BielKron (5:2). [Za postaci wątpliwe uznano N i A sg z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki lub występują obie pewne odmianki. N i A sg z tekstów, gdzie występuje jedna odmianka pewna, zostały pod nią podciągnięte.]

roſ-, ros- (172), roz- (9), [roſz-].

o oraz a jasne (w tym w a 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N rozpacz rozpaczy
G rozpaczy, rozpaczu rozpacz(o)w
D rozpaczy
A rozpacz
I rozpaczą rozpaczami
L rozpaczy
V rozpaczy

sg N rozpacz (26). ◊ G rozpaczy (42), rozpaczu (3). ◊ D rozpaczy (4). ◊ A rozpacz (76). ◊ I rozpaczą (3). ◊ L rozpaczy (23). ◊ V rozpaczy (1). ◊ pl N rozpaczy (2). ◊ [G rozpacz(o)w ]. ◊ I rozpaczami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Zwątpienie w ratunek, utrata ostatniej nadziei; desperatio BartBydg, Vulg, Mącz, Modrz, Cn; desperatio salutis Cn (181): Desperatio, rospacz, wąnthpyenye BartBydg 40b; RejPs 71v; RejZwierz 10 marg; Daſz rość we dnie ſzczepowi twoiemu/ á ráno daſz kwitnąć naſieniu twemu/ ále żniwo będźie wźięte cżáſu vżywánia/ y będźie żal z rozpácży. BibRadz Is 17/11; Człowiek śiebie niebacząc/ ludzkié złé obaczy/ Zá czym myśl nieuſkromna wiedźie ku rozpáczy. GosłCast 32.

rozpacz czyja (1): Roſpácz Orzechowſkiégo. OrzQuin Y4v marg.

W połączeniach szeregowych (5): Tu wtey proſbie [ale nas zbaw od złego] proſſim aby Bog ocieć niebieſki racził nas zachować od wſziſtkich zlich rzeczy/ Iako ty ſą/ gniew boży/ męka piekielna/ wieczny ſąd/ potępienie/ nagła ſmierć/ Balwofalſtwo/ glod/ walka/ powietrze złe/ niemoczy cęiſkię [!]/ roſpać [!]/ y yne zle rzeczy duſne/ y cieleſne SeklKat T2; Nie miey loſow gry na pyecży/ Stąd pochodzą márne rzecży/ Záwdy klątwy cżárowánia/ Roſpácży y zábijánia/ Na oſtátek y bluźnienie/ Bożey pomſty przepuſzcżenie. BielKom F3; A kiedy ſie iáka przekazká w ich ſtárániu sſtánie/ wnet kłopot/ wnet freſunk/ wnet dziwna roſpácż ná tákowe ludzi przychodzi. RejPos 6, 180v; GrzegŚm 55; [potym we środku/ ſmętkow/ fráſunkow/ żáłośći/ roſzpacżow pełno/ ktore z Melánkoliey ſuchey od Sáturná pochodźić będą MusProgn B2v].

[W przeciwstawieniu: »rozpacz ... spacz to jest nadzieja, ufność«: Lecż áni one/ áni ia do roſpacży was prowádzę/ ále do prećiwney [!] rzecży/ do ſpácży [neologizm na oznaczenie przeciwieństwa rozpaczy] że ták rzekę/ to ieſt/ do nádźieie/ do vfnosći/ ktora ieſt cnota roſpacży przećiwna. GrodzCzyś II 40.]

Zwroty: »w rozpaczy być« [szyk zmienny] (2): A tak czoż ia mam vdziałać vbogi nędznicżek Prawiem ſie iuż vfraſowął a w roſpacżym wſzyſthek RejJóz F6; KrowObr 133v.

»w rozpacz przyść, przychodzić; ku rozpaczy, w rozpacz przychodzący« = desperare Vulg [szyk zmienny] (6:4;1:1): GroicPorz c4v; A tákież y on Saul co był w roſpácż przyſzedł/ [...] Coż gdy ktemu przydź nie mogł áby ſie obacżył RejWiz 132v; BielKron 30v, 40v, 222v, 353v, 354v, 410v; Iuż gdy ná nie przydą iákie ſtráchy ábo iákie przygody/ drzą/ płácżą/ nárzekáią/ w roſpácż przychodzą/ mnimáią iże iuż zginęli/ że ſie iuż w niwecż obroćili. RejPos 85; HistLan Cv; PaprPan Rv; WujNT Eph 4/19.

»wieść (a. przywieść, a. wwieść) w rozpacz, ku rozpaczy« [szyk zmienny] (2:1): RejJóz A3v; Ale potym zebrawſzy drugie woyſko zwiodł bitwę ſnimi/ y dwu Krolu ich [Saracenów] w roſpácż y ku vćiekaniu przywiodł bijąc ſie ſnimi mocnie á ſthale. BielKron 279; GosłCast 32.

»wpaść (a. wpadać) w rozpacz« [szyk zmienny] (10): GliczKsiąż G4v, M2v; áż go [Mitrydatesa] ná oſtátku Syllá poráźił/ á ſtąd wpadł w roſpácż y iádem ſie vmorzył. BielKron 130; w ſzcżeſliwych rzecżách/ miey ſie opátrznie/ w przećiwnych/ nie wpáday w roſpácż/ ále trway mocnie/ áż ćie złe ominie BielKron 258, 156v, 177, 323, 362, 398v, 418.

Wyrażenie: »wielka rozpacz« [szyk: 3:1] (4): Ia o ſobie to wam powiádam/ y iáwnie wyznawam/ żem ieſt pełny roſpáczy wielkiéy OrzQuin Y4v.Cf Wyrażenia przyimkowe.
Szereg: »zła myśl ani rozpacz« (1): niechay to cżłowiekowi złey myſli áni roſpácży nie cżyni/ kiedy widzi iż nie może cżego ná wybor doſkonále/ thák iákoby chciał/ vmieć. GórnDworz N3v.
Wyrażenia przyimkowe: »z rozpaczy(-u)« = desperatione Modrz (10): Nie przyſtaway k iego rádzye/ Nie zá zbożeć w mieſzek kłádzye/ Ale kogo może zbłaźni/ [...] Chocia dobrze álbo márnie/ Potym to vpuśći ſnádnie/ Ali z roſpácżu vpádnie BielKom F2v; RejZwierz 10; Olbrycht ſie ſam z rozpácżu zábił BielKron 237, 95, 424; ModrzBaz 132v; ktory Woiewodá potym ſię ſam z roſpáczy ná Dzwonicy v kościołá imienia ſwego obieśił. StryjKron 220.

~z rozpaczy czego [= ze zwątpienia o czym] (1): Wſzelkim pokarmem brzydziła ſie żądza ich y przybliżyli ſie aż do vlicżek ſmierći [Ps 106/18]. (koment) Czuſz z rozpacży vzdrowienia. (–) WróbŻołt kk6v.

Wyrażenie: »z rozpaczy wielkiej« [szyk 1:1] (2): Gdy nań klątwę dano/ z wielkiey roſpácży ſzedł ná puſzcżą BielKron 322v; Tedy źli oni z rozpáczy wielkiey krzykną: Gory przywalćie nas/ págorki przykryićie nas; ále im to nie pomoże. SkarKaz 7a.~

»prze rozpacz« (1): BEdą znáki ná Słońcu/ y ná Mieſiącu/ y ná gwiazdách/ á ná zyemi w ludzyech vćiſnienie wyelkye/ prze roſpácż á prze wzbudzenie ſzumu morſkiego y nawáłnośći iego/ będą ſchnąć ludzie przed ſthráchem RejPos 4v.

»w rozpaczy« (6): gdy [Porcja] ſłyſzáłá o zábiciu mężá ſwego/ chciáłá ſie też zábić/ á gdy nie miáłá cżym (bo od niey odebrano było wſzytko bacżąc ią w roſpácży) dopadſzy węgla ogniſtego/ ięłá ie połykáć BielKron 131v.

~ W przeciwstawieniu: »z dobrą wiarą ... w rozpaczy« (1): Boć lepiey z dobrą wiarą niż w roſpacży zginąć RejJóz P3v.

Wyrażenie: »w wielkiej rozpaczy« = in suprema desperatione Mącz (2): Zony dzyeći niewiáſty/ przed miáſto wygnáli [obrońcy oblężonej Gaety]/ Ktorzy w wielkiey roſpácży iuż z gárdły zoſtáli. RejZwierz 13v; Mącz 435a.
Szereg: »w zamutku i w rozpaczy« (1): oni tedy wygnáni ludzie/ będąc w zámutku y w roſpátzy/ ſobie Zakon álbo regułę wymyſlili KrowObr 133v.Cf »w rozpaczy być«.~

W przen (1):
Wyrażenie: »rozpacz dusze« (1): A obiáwić táiemnice przyiaćielá/ ieſt roſpácż duſſe nieſſcżeſliwey [desperatio est animae infelicis]. Leop Eccli 27/24.
Przen [czyja] (1):

W przeciwstawieniu: »lubość ... rozpacz« (1): O pánieńſtwo moie/ iuż nie zámiłowáne teraz/ ále poſtradáne/ iuż nie lubośći moiá/ ále roſpácży moiá ná ktoryś hak przyſzło? LatHar 149.

a. teol. Zwątpienie w miłosierdzie Boże i we własne zbawienie (grzech przeciwko Duchowi Świętemu); desperatio de scelerum venia a Deo obtinenda Cn (125): WróbŻołt kk7; RejPs 82v; Oziwiać bliznego na duſzy/ roſzwięzuiąć iego ſąmnięnie od roſpaczi/ á okazac mu drogę zbawieńną. SeklKat I2v, V; Gdy ċzié wgrzechu ſmiercz zaſtanie A prze rozpaċz niedoſtanie Ani wiary ni nadzieję RejKup ſ2v, k5v, x3; Aby go [Franciszka Spierę] tam ludźie vczęni: abo zroſpaczy wywiedli/ abo ieſliby mu śię głowa ſkaźiła/ lekarſtwy iakięmi vzdrowili. MurzHist Ev; Wiédźcie to na nás izechmy iuſz vmarli Bogu/ my ktorzyſmy kolwiek/ w roſpacz to ieſt do piekła sſtąpili MurzHist O2; Było mu to piſmo [o wskrzeszeniu Łazarza] i przedtem przywiedźiono/ ſtem wykładem że śię niemoże rozumieć/ o śmiérci cieleſnyi ale o roſpaczy/ i takich cieſzkościách w iakich on był/ sktorych przed śię wierny człowiek/ vfaniem w miłośierdźié pańſkié może być wywiedźion. MurzHist S3, E2; MurzNT 78v; BielKom D2v marg; BielKron 3 marg; OrzQuin Y; Przykład że káżdy grzech bez roſpácży bywa odpuſzcżon HistRzym 115; KuczbKat 425; obácż iáka ieſt moc pokuty S. ktora roſpacż oddala/ miłośierdzie otwarza/ związáne wolne cżyni/ piekło y cżárty rozbija SkarŻyw 173; ArtKanc M17v; Coż rzekę w tey ſwey trwodze? roſpácż mnie nálega/ Nádźieiá oſłábiáłá GrabowSet K4v; Sześć grzechow przećiwko Duchowi S. [...] Roſpácż/ prozne ná miłośierdźiu Bożym y niekarániu zá grzech polegánie. Poznáney prawdy nágánienie [...] LatHar +++2v; WujNT Zzzzz4.

rozpacz o kim, o czym (3): iż gdy ná cię w iákich przygodach twoich przeſtráchy á wątpienia iákie przypadáią/ to iuż zrozumieſz/ iż ſpráwy Duchá Bożego w tobie nie máſz: ále iuż duch ſprzećiwny w wodzi cie w roſpácż á w wątpienie o Pánu twoim. RejPos 139.Cf »rozpacz o miłosierdziu«.

rozpacz czyja [w tym: pron poss (6), ai poss (6), G pron (1)] (13): RejKup h3; Gdy tak niemogł być ſswy rozpacżi zwiédźion kśiądz ieden [...] chćiáł nad niem zaklinániá iako nad opętanem vżywać MurzHist P3, G4v, P4v, Q3v, R4v, T3v; SkarŻyw 168, 263 [2 r.]; LatHar 149; Roſpácz Iudaſzowá. WujNT 120 marg, Bbbbbb3v.

W połączeniach szeregowych (9): Tak ze też ſmierć wieczna ieſt/ nieuſnanie wiarą Boga ktorego zeſlał páná chriſtuſſa/ v ſtawiczny ſtrach naſąmnieniu watpliwoſc y roſpac dla gniewu Bożego á niewiernoſc aż do ſmiercy. SeklKat R3v; Diabel ten też nas kuſſy okrązaiąć ſerca naſze aby nas pozarł/ wgrzechy prziwodząc/ apotim wroſpac y nawiecżne potępienie SeklKat Tv; MurzHist L2v; KrowObr B3v, 54, 65; OrzQuin M4v; RejZwierc 113v; SkarŻyw 263.

Fraza: »rozpacz przyszła, przypada [na kogo]« (1:1):y rospácz przyſzłá nań [na Kaima]. BibRadz Gen 4 arg; ArtKanc N14v.
Zwroty: »w rozpaczy być, chodzić, leżeć, położony« [szyk zmienny] (3:2:1:1): RejKup p2v; ale iuſz wtakiéi roſpaczy pokim żyw przes wſzego pocieſzęnia będę. MurzHist H4v, G2v, H4; W środopoſtną niedzielę kto ſie nie wyſpowieda/ iuż w roſpácży chodźić muśi/ bo go Papież nie przeżegnał. RejPos 225v; RejZwierc 2; RejPosWstaw [213]v.

»rozpacz cierpieć« (1): Ciężſza tego męká ktory ná duſzy roſpácz ćierpi/ o Bożym miłośierdźiu wątpi/ prze boleść ſerdeczną niezmierną mowi: Więtſzy grzech moy/ niżli żebych do odpuſzczenia przyść miał. SkarKaz 314b.

»w rozpacz przyść, przychodzić; do rozpaczy przyść, przychodzić; o rozpacz przychodzić; ku rozpaczy przyść« [szyk zmienny] (7:2;1:1;1;1): RejJóz B6; RejKup f3v; MurzHist H2; LubPs K; KrowObr 48; RejAp 84; ábychmy nigdy w roſpácż nie przychodzili w naywiętſzych vpadkoch ſwoich/ ále owſzem ábychmy ſie vciekáli do Boſtwá twoiego ſwiętego thák bárzo miłoſiernego. RejPos 247v, [290]; RejZwierc 167; Pánná iáko proſta/ á tákich pokus nieświádomá: mniemáłá áby iuſz wiárę ſtráćiłá w Bogá: y przyſzłá do tákiey roſpácży/ iſz áni paćierzá mowić/ áni Sákrámentow żadnych bráć niechćiáłá. SkarŻyw 581, 293; ReszPrz 83; WujNT 120.

»w rozpacz przywieść (a. przywodzić, a. wwieść, a. wwodzić), przywiedziony; do rozpaczy przywieść (a. przywodzić), przywodzący; ku rozpaczy przywieść« [szyk zmienny] (13:2;2:1;1): SeklKat I3, S2, Tv; MurzHist F4, H; LubPs F4v marg; KrowObr 43v, 53v; A wſzákoż cel ich [przyjaciół Hioba] [...] ieſth zły á niepobożny/ gdyż Iobá chcą w wieſć w roſpácz á práwie do przepáſći wrzućić/ á thák w tym złą ſtronę trzymáią. BibRadz I 274, 273v; RejPos 139, 331 [3 r.]; SkarŻyw 290; LatHar 141, 294, 649; Zá czym náſtępuie nádźieiá/ ktorą táż wiárá podáie/ ktora widźi miłośiernego Bogá/ á boiáźni do roſpáczy przywodźić ſię nie dopuſzcza. SkarKaz 348a.

»wpaść (a. wpadać, a. upaść, a. upadać) w rozpacz; upaść do rozpaczy« [szyk zmienny] (11;1):BierRaj 19v; RejPs 171; a ſtąd rozmnożył śię wnim ſtrach potępieniá wiecnzego [!]/ wpádł wroſpacz nieuléczoną MurzHist D3v, L3v; BielKron 467; HistRzym 113v, 115; Owa nędznicy ſtráćiwſzy nádzieię wiecżnego żywotá/ á wpadſzy w roſpácż/ cżuią że iuż márnie podáni być máią do wiecżnego potępienia ſwoiego. RejPos 6, [290]v; RejPosWiecz3 98; SkarŻyw 57, [237].

Wyrażenia: »ciężka rozpacz« (2): iſz w onęm człowieku krom cięſzkiéi roſpaczy/ niebyło nic ſzálonego abo coby w ſobie iaki znak rozumu naruſzonego niosło. MurzHist E3, H2.

»rozpacz o miłosierdziu [czyim (= Boga)]« (2): RejPs 171; Też thu obacżyć możeſz/ iż Pan y złocżyńce nie chce zoſtáwić przy roſpácży o miłoſierdzyu ſwoim RejPos 218.

»o rozpacz przyprawiony« (2): Pokaż miłośierdźie nam y wſzelkim ludźiom w grzechách ponurzonym/ błędy rozlicżnemi vwikłánym/ iákożkolwiek ná rozumie záſlepionym/ ná woley zátwárdźiáłym/ y nákoniec o roſpácż przypráwionym. LatHar 30, 560.

»rozpacz wielka« [szyk 2:2] (4): Ludźie vczeni/ im go człowiekiem zácnieiſzem/ a roſpacz iego więtſzą widźieli/ tym téſz wiecyi wſzelakich obyczaiow koſtowali/ owáby go pocieſzyc mogli MurzHist K2. Cf Wyrażenia przyimkowe.

Szeregi: »rozpacz i (abo) desperacyja« [szyk 1:1] (2): Hámuie też w nas roſpácz y deſperácyą: by ſmy ſnadź vznawſzy ćięſzkość grzéchów náſzych nie wątpili w miłośierdźiu Bożym/ y o ich odpuſzczeniu nie roſpaczáli. BiałKat 378v; LatHar 113.

»rozpacz i teskność« (1): Ze też wiek ich ſumnienie zgryźie~obćiążone/ Roſpácżą y teſknośćią iák ogniem ſpalone. KołakSzczęśl A4.

»rozpacz i (wieczne) potępienie« (2): Ze by wnas niekrolował ſzatan przes grzechi/ a nieobcziązał ſamnienia/ wroſpac nie prziwodził y nawieczne potępienie SeklKat S2; KrowObr 43v.

»zła nadzieja a rozpacz« (2): RejPs 171; Przycżyná złey nádzyeye á roſpácży/ ſumnienie grzechem ſtrapyone. LubPs B5v marg.

»rozpacz, (i) złe sumnienie« [szyk 1:1] (2): z kąd roſpácż, złe ſumnienie nań przypada z tego/ gdy o miłośći k ſobie nie wie Páná ſwego. ArtKanc N14v; Tą pokuſą ćżárt [!] do tego wiedzie cżłeká: áby go záſtráſzył/ y w innych grzechách pokutuiącemu á vſpokoionemu/ ten mu iáko wielki zámiáta: cżyniąc mu złe ſumnienie y roſpácż nieiáką SkarŻyw 294.

»rozpacz a (i) (z)wątpienie« [szyk 2:1] (3): KrowObr 48; nie naydzyeſz w ſobie tákiey márney roſpácży/ á żadnego thákiego wątpienia/ iákobyś záſię nie vſkromił ſmętnego ſercá ſwoiego z onych ſthałych á wdzyęcżnych obietnic iego. RejPos 167v, 139.

Wyrażenia przyimkowe: »od rozpaczy« (1):
~Szereg: »od bojaźni, od rozpaczy« (1): Sercze dobre niewyſkoczy. Od boiaſny/ od roſpaczy RejKup I.~

»z rozpaczy« (5): áby też ſnadz oni zroſpáczy á z ſrogoſći karania niebyli wzgorſſeni w vćiſkoch ſwoich. RejPs 193; RejPos 177, 287v; Bo nędzá wiecżny Pánie przypądza do tego/ Ze ſię tárgnąć z roſpácży ná ćię Bogá ſwego. Muſi cżłowiek nieſzcżeſny CzahTr C2v.

~Wyrażenie: »z rozpaczy wielkiej« (1): Tedy źli oni z roſpáczy wielkiey krzykną: Gory przywalćie nas/ págorki przykryićie nas; ále im to nie pomoże. SkarKaz 7a.
Szereg: »z rozpaczy a z bojaźni« (1): Lecz on płácz nie vrośćie z pokuty. Bo iuż do niey wrotá zámknione zoſtáną/ iedno z roſpáczy á z boiáźni: y przeto im iuż pożytku nie vczyni. SkarKaz 5b.~

»w rozpaczy« (15): RejKup p2; RejPos [290] [2 r.]; Tákże wnet niebożątko poznał ſmiertelność ſwoię/ poznał wſtyd nágośći ſwoiey/ á iuż chodził iáko błędny w roſpácży ſwoiey. RejZwierc 2; ále przez obieſzenie ſámego śiebie/ odiął ſobie wſzyſtek przyſtęp miłośierdzia y zbáwienia/ iż w roſpáczy bez pokuty vmárł. WujNT 120.

~w rozpaczy czego (1): IAm iſćie doſtátecznie v wierzył á przetom beſpiecznie mowił y w vćiſkoch moich á wnawięczſſey roſpáczy wyſtępkow moich tedym ták rozumiał iż kożdy człowiek ieſt kłamcá á omylny RejPs 171v.

W połączeniu szeregowym (1): Bo ow w roſpácży/ w złey ſławie/ á bez żadney nádzieie/ przygod ſwych vżywáć muśi. RejZwierc 151v.

Wyrażenie: »w wielkiej rozpaczy« (2): RejPs 171v cf w rozpaczy czego; RejPosWstaw [213]v cf »w ciemnościach a w rozpaczy«.
Szeregi: »w ciemnościach a w rozpaczy« (1): A gdy ſmy byli w ták wielkich ciemnoſciach/ á w ták wielkiey roſpácży/ przyſzedł Syn Boży/ [...] wydał ſie ná ſrogą ſmierć/ áby nas wybáwił od ſmierći RejPosWstaw [213]v.

»w rozpaczy i nienawiści« (1): ieſli [umarł] w tyi że roſpaczy i pana Boga przeklętyi nienáwiści/ to [...] MurzHist T4v.

»w przeklęstwie i rozpaczy« (1): I przetoſz wewſzelkiem przekléſtwie [!] i roſpaczy pokim żyw trwac będę/ ani pocieſzon być mogę MurzHist R3.Cf »w rozpaczy być«.~

W przen (6): I ſtatzéć [lege: stądżeć] po okrutnem morzu roſpáczy pływám/ i wały mię i tam i ſam miecą. MurzHist E4v; Leć raczyi piekielné męki czuię/ a nie dźiw/ Bo tam ieſt piekło/ gdźie kogo takie roſpaczy gryzą. MurzHist H4v; ale iá tego niepozwálám/ żéby kiedy Dauid/ wtak głębokié roſpaczy piekło wſzedł iako iá abo żeby od niego duch boży odſzedł gdy on vpádł MurzHist K4v; Strzeſz ſię roſpácży Kaymowey/ ábyś zle o miłośierdziu Bożym trzymáiąc á wnim wątpiąc/ w ćięſzſzy grzech nie wpadł/ niżeliby brátá rodzonego zabił. SkarŻyw 168.
Wyrażenie: »doł, toń rozpaczy« (1:1): ratuy iey mily panie aby ſie tak niezatoczyla aby ſprętkiego razu nie vpadla w dol zley nadzieie a roſpaczy o ſwiętem miloſierdziu twoiem RejPs 171; ktorzy wielmi grzeſzny/ w gorſzyi toni roſpaczy byli/ a wżdy załaſką Bożą na przyiacielſką námowę/ ku łaſce Bożyi przyſzli MurzHist I3.

Cf ROZPACSTWO, ROZPACZANIE, ROZPACZENIE, ROZPACZNOĆ

RS