Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PALECZNY

Następne hasło: [PALENTOWAĆ] »

PALENIE (55) sb n

a pochylone, pierwsze e jasne, końcowe pochylone.

Fleksja

	sg
N	pålenié
G	påleniå
D	påleniu
A	påleni(e)
I	påleni(e)m, pålenim
L	påleniu

sg N pålenié (10); -é (1), -(e) (9). ◊ G påleniå (13); -å (8), -(a) (5). ◊ D påleniu (13). ◊ A påleni(e) (11). ◊ I påleni(e)m (1) RejPosWstaw, pålenim (1) SkarŻyw. ◊ L påleniu (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII w. s.v. palić.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „palić” (53)
- 1. Rozniecanie, utrzymywanie ognia (10)
- 2. Działanie ogniem, ognia; poddawanie działaniu ognia (24)
  - [Przen: Żądza cielesna]
  - a. Niszczenie, trawienie ogniem (23)
    - α. Podpalanie (1)
    - β. Uśmiercanie, torturowanie ogniem (2)
      - αα. O piekle (1)
    - γ. Składanie ofiary Bogu, bóstwu przez spalanie (14)
    - δ. Dokonywanie obrzędu pogrzebowego przez spalanie (3)
- 3. Wypalanie, przypalanie czymś gorącym (3)
  - a. Aby sprawić ból (1)
  - b. Aby usunąć objaw chorobowy (2)
- 4. Wyrabianie, wytwarzanie, przetwarzanie za pomocą ognia (7)
  - α. Przez fermentację i destylowanie (7)
  - β. [Przez przetapianie, wytapianie]
- 5. Upał, żar słoneczny (1)
- 6. Silne pieczenie jako doznanie fizjologiczne (o działaniu lekarstw i składników pokarmowych) (7)
- ** Bez wystarczającego kontekstu (1)
II. Rzeczownik od „palić się”: pożar (2)

I. Rzeczownik od „palić” (53):

1. Rozniecanie, utrzymywanie ognia (10): BielKron 205v; dáiąc ſobie znáki/ we dnie przes dym/ á w nocy przes ogień/ by ná ſpuſtoſzone mieyſcá nie przychodźili/ przeto oni [Tatarzy] być nie mogą przes pálenia BielSpr 67v; [Kmieć i mieszczanin] nie ma do palenia rąbić ze pniá/ iedno leżące GostGosp 36.

Wyrażenia: »palenie drew« (1): Y poſtánowiłem Kápłany y Lewity ná vrzędźiech ich káżdego w iego ſpráwie. Y ku paleniu drew dla ofiár [oblationi lignorum] w zámierzone czáſy BibRadz 2.Esdr 13/31.

»drzewo do palenia« (1): Sylva, Lás/ á zwłaſzczá z którego drzewo do palenia y budowánia wywożą. Mącz 436b.

»palenie ognia« (2): BielSpr 42; káżdy mieſzcżánin niech ſię ſtára o to/ áby piece/ kominy/ ogniſká/ y wſzytkie mieyſcá do palenia ogniá [accendendo igni] vcżynione/ były gliną/ y inſzemi rzecżámi dobrze obwárowáne. ModrzBaz 83v.

»świec palenie« (2): Świec palenie/ wednie przy Mſzach [...] vſtáwił/ y roſkazał Honoryus trzeći KrowObr 197v, 197v.

Szereg: »palenie a świecenie« (1): Teda, Drzewo żywicą ciekące yáko y ſośnia/ ku paleniu á ſwieceniu nie mniey yáko łuczywo dobre. Mącz 441d.

2. Działanie ogniem, ognia; poddawanie działaniu ognia; crematio, ustio Cn (24):

Wyrażenie: »palenie ogniste« = oparzenie ogniem (1): Też woda w ktoreyby była vwarzona ſzawina z blaywaſzem/ [...] ſthrupy goij ktore s palenia ogniſtcgo [!] bywaią. FalZioł I 130b.

[Przen: Żądza cielesna: Ale Páweł S. piſze; [...] iż lepiey ieſt, żonę poiąć/ niżli palenie ćierpieć. HerbOdpow Tt4v (Linde s.v. palić), Tt4v [2 r.].]

a. Niszczenie, trawienie ogniem; populatio per ignem Cn (23):

palenie czego (3): [Papież Grzegorz] Ceſárzá klął o palenie obrázow. BielKron 167v; GórnRozm G2 marg; palenie kśiąg zákazánych. WujNT Act 19 arg.

α. Podpalanie (1):

W połączeniu szeregowym (1): Szláchćicá poymáć nie ma Stároſta [...]. WSzákże tego człowieká wyiąwſzy/ który ná złodźieyſtwie/ ábo iáwnym złoczyńſtwie/ w paleniu [incendio JanPrzyw 17]/ dobrowolnym mężoboyſtwie/ w łápániu pánien y białychgłów [...] byłby poyman SarnStat 498.

β. Uśmiercanie, torturowanie ogniem (2):

Szereg: »palenie i dręczenie ogniowe« (1): RAcż w nas/ prośimy ćię wſzechmogący Boże/ płomienie grzechow náſzych zágáśić/ któryś dał świętemu Wáwrzyńcowi palenie y dręcżenie ogniowe zwyćiężyć. LatHar 443.

αα. O piekle (1):

Wyrażenie: »palenie ognia« (1): Oto czworaka męka piekielna. Pirwſza ieſt ſidło, ktorim tak będą vplecieni iż niewynidą zmąk nawieki, wtora palenie ognia. WróbŻołt D6v.

γ. Składanie ofiary Bogu, bóstwu przez spalanie; holocaustum Vulg, PolAnt, Calep; incensum Vulg; ignitio, oblatio (ignita) PolAnt (14):

palenie komu [= ku czyjej czci] (3): [przyniesiecie] mąki czyſthey nágnietáney z oliwą/ ku paleniu Pánu dla wonnoſći wdźięczney BibRadz Lev 23/13, Lev 7/30; BudBib Lev 2/3.

Wyrażenia: »drwa ku paleniu« = ligna holocausti a. in holocaustum Vulg (2): [Abraham] Wziął teſz drwá ku paleniu zupełney offiáry y włożył ná Izaáká ſiná ſwego Leop Gen 22/6, Gen 22/3.

»palenie ofiar(y), obiat; ofiara do palenia, ku paleniu« = holocaustum Vulg, PolAnt, Calep; oblatio ignita PolAnt (5:1;1:1): Leop Gen 22/3, 6; Ręką ſwą przynieſie ofiárę ku paleniu Pánu BibRadz Lev 7/30; BielKron 33v; A ſkoroby pocżęto palenie ofiáry/ áby też pocżęto y pieśń Iehowy BudBib 2.Par 29/27, 2.Par 29/18; Wzgárdziwſzy ludzie ſtworzyćielá ſwego/ ſmrodem y palenim báłwochwálſkich ofiar/ wſzytko zárázili. SkarŻyw 130; Calep 486a.

»ołtarz palenia, ku paleniu« (2:2): BielKron 33v [3 r.]; Ocżyśćiliſmy wſzytek dom Iehowy y ołtarz ku paleniu ofiar [altare holocausti] BudBib 2.Par 29/18.

»palenie zapalu« (1): A wſſyſtko zebránie ludu było przed kośćiołem modląc ſie w onę godzinę (palenia) zápalu (wonnego) [hora incensi]. Leop Luc 1/10.

Szereg: »palenie abo (i) ofiara (a. ofiarowanie)« [szyk 1:1] (2): Oddaſz też y wino ku pokropieniu zá wdźięczną wonnoſć Pánu. Przytym ofiáruiąc Cielcá ku paleniu/ ábo ku ofierze [in holocaustum vel sacrificium] dla wypełnienia ſlubu Pánu BibRadz Num 15/8; BielKron 33v.

δ. Dokonywanie obrzędu pogrzebowego przez spalanie (3):

Wyrażenie: »palenie ciał(a), trupow« (2:1): Bustarii, Szermirze álbo gońce byli/ którzi v ſtárych ludźi przi paleniu ciáła nieyáką grę [...] okázowály Mącz 28b; Palenie Trupow zacnieyſzych náznáczone. StryjKron 345 marg; WujNT 60.

3. Wypalanie, przypalanie czymś gorącym (3):

a. Aby sprawić ból [czym] (1): Ustio [...], Palenie gorącim żelázem/ piątnowánie álbo cechowánie. Mącz 508d.

b. Aby usunąć objaw chorobowy (2):

Szereg: »(ani) palenie ani (a) rzezanie« [szyk 1:1] (2): Bo y Doktorowie cżęſtokroć rzezániem á paleniem chorym pomagáią. RejPosWstaw 44v; Oczko 23.

4. Wyrabianie, wytwarzanie, przetwarzanie za pomocą ognia (7):

α. Przez fermentację i destylowanie (7): iako Alembiki przyprawować y wſzytko nacżinie ku paleniu FalZioł II 3b, II 2c, 3b.

Wyrażenie: »palenie wodek, gorzałk(i)« (2:2): O Paleniu wodek z zioł FalZioł kt, II 15a; [żeby] takze warzenya pyw y palenya Gorzalk. telko na domową wlaſzną kaſzdego znych potrzebi [...] wolno do czaſzu ym poſwolonyego wſzywaly [!] ZapKościer 1582/33; SarnStat 972.

Szereg: »warzenie (a. war) i palenie« (2): ZapKościer 1582/33; Ktemu Czopowego/ od każdego wáru piwá/ y od palenia gorzałki [...] cztery groſzé SarnStat 972.

β. [Przez przetapianie, wytapianie [czego]: o paleniu miedźi ták rozumiey/ iáko o paleniu śrebrá. SienHerb E#v, 605.]

5. Upał, żar słoneczny (1):

Wyrażenie: »palenie słońca« (1): Alexander ruſzył przećiw iemu [Porusowi] zaſtęp/ á wybrawſzy ſto y ſieſćdzieſiąt tyſiąc y dwa tyſiącá Ricerzow/ mieſiącá Sirpniá pocżęli iecháć przez wielkie palenie ſlońcá [per solem ardentissimum]. HistAl H4.

6. Silne pieczenie jako doznanie fizjologiczne (o działaniu lekarstw i składników pokarmowych); uredo, urigo Calep, Cn (7): Bowiem takowe palenie bywa dla gorączoſci im [rzeczom gorzkim] przyrodzoney. GlabGad K2v.

palenie kogo (1): Mącz 43a cf Szereg.

palenie z czego (1): Urigo, Uredo quae ex vi caustica alicuius medicamenti provenit – Palenie z liekarſtwa. Calep 1142b.

Wyrażenie: »palenie wnątrz« (4): Iabłka ſmażone albo piecżone [...] palenie wnątrz oddalaią FalZioł III 23c, II 13a, III 21b, 24a.

Szereg: »palenie a zagrzewanie« (1): Caustica medicamenta, [...] Lekárſtwá które máyą moc w ſobie/ ku paleniu á zágrzewaniu człowieká. Mącz 43a.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Ustio, Palenie Mącz 508d.

II. Rzeczownik od „palić się”: pożar (2): y ieden chlew y solek zostaly przi thym [...] spalenya ktori obronyono oth ognya ZapWar 1550 nr 2664, 1550 nr 2664.

Cf CAŁOPALENIE, 2. PAL, PALIĆ

SBu