[zaloguj się]
[pdf]

ROZPALIĆ (30) vb pf

roſ- (21), roz- (9).

o jasne; w inf -pa- (3) SienLek, HistRzym, Oczko, -på- (1) BudBib; w pozostałych formach a pochylone.

Fleksja
inf rozpalić
praet
sg pl
2 m -ś rozpålił m pers -ście rozpålili
3 m rozpålił m pers
f rozpåliła m an
n subst rozpåliły
imperativus
sg
2 rozpål
conditionalis
sg pl
2 m byś rozpalił m pers
3 m m pers by rozpålili
n by rozpåliło subst
impersonalis
praet rozpål(o)no
participia
part praet act rozpåliwszy

inf rozpalić (5). ◊ fut 2 sg rozpålisz (1). ◊ 3 sg rozpåli (2). ◊ 3 pl rozpålą (1). ◊ praet 2 sg m -ś rozpålił (1). ◊ 3 sg m rozpålił (4). f rozpåliła (1). ◊ 2 pl m pers -ście rozpålili (1). ◊ 3 pl subst rozpåliły (1). ◊ imp 2 sg rozpål (4). ◊ con 2 sg m byś rozpalił (1). ◊ 3 sg n by rozpåliło (2). ◊ [3 pl m pers by rozpålili. ] ◊ impers praet rozpål(o)no (1). ◊ part praet act rozpåliwszy (5).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).

1. Spowodować pojawienie się ognia, płomienia: zapalić, podpalić; succendere PolAnt (5):

rozpalić co [= pod czym] (2): Tedy Krol gniewem zápalony/ roſkazał panwie y kotły rozpalić/ ktore ná tychmiaſt rozpalono. BudBib 2.Mach 7/3.

Zwroty: »iskry rozpalić« (1): Oto wſzytcy wy podżegaćie ogień przepaſaliście ſię iſkrámi/ chodzćie po ogniſku ogniá wáſzego y po iſkrach ktoreśćie roſpalili [in scintillis quas incendistis] BudBib Is 50/11.

[»rozpalić piec«: á odpowiedáiąc rzekł/ żeby rozpalili piec [ut succenderent fornacem] śiedm kroć więcey/ niż więc rozpaliwano BudBib Dan 3/19 (Linde).]

Przen (4): Proba me domine et tenta me: vre renes meos et cor meum. Doſwiadcż mie panie boże á rácż mie kuſić roſpal wnętrznoſci moie y ſerce moie. WróbŻołt 25/2.
Zwroty: »rozpalić lampę« (1): Tyś roſpalił lámpę moię [tu illuminas lucernam meam Vulg Ps 17/29]/ tyś mé ćięmnośći Roświéćił/ móy Boże/ ogniem ſwoiéy świátłośći. KochPs 24.

»ogniem rozpalić« (1): Abowiem być też y ogniem roſpalił wnętrznoſći moie á chćiał práwie wyrozumieć ſerce moie/ nienaydzieſz nic inſzego iedno żem ia nigdy nieprzepomniał dobrodzieyſtwá twego RejPs 37v.

a) O natchnieniu poetyckim (1):
Zwrot: »ogień [w kim] rozpalić« (1): Od ogniá/ który wemnie Muzȩ roſpaliły/ Gdy o twoich przymiotách ták wielé mowiły. PudłFr 72.
2. Rozgrzać w najwyższym stopniu w ogniu (o metalach: do czerwoności) [w tym: co (11)] (13): FalZioł V 92 [2 r.] 109; pothym náſzy ono dziáło roſpaliwſzy ſtłukli wmiotáli w wodę ſztuki/ áby nieprzyiáćiel nie miał go pożytku BielKron 309v; Cauterium, Zelázna cechá/ którą roſpaliwſzi cechuyą. Piątnuyą/ Piątno. Mącz 43a; SienLek 91, 116v, 166v, 181; Widząc to Ceſarz kazał roſpálić miedziánego wołu/ y kazał ie żywe tám wſádzić. HistRzym 132v; BielSpr 63.

W przeciwstawieniu: »rozpalić ... ugasić« (1): SienLek 75vcf »w ogniu rozpalić«.

Zwroty: »rozpalić gorąco« (1):y milcżąc [św. Dunstan] rozpalił kleſzcże gorąco/ y wyrwawſzy ie z ogniá/ vchwyćił iemi cżártá zá nos/ y śćiſkał y trzymał SkarŻyw 508.

»[czego] w ogniu rozpalić« (1): á wſzákże go [tj. wapna] Dioſzkorides/ lekarz ſtáry/ popráwiáć/ y dopáláć vczy/ mowiąc/ iż go po trzy kroć w ogniu roſpálić/ á zá pierwſzym y wtorym rázem w Winie vgáśić SienLek 75v.

3. Zniszczyć ogniem, spalić [co] (1):

W porównaniu (1): A puśćił dym s ſrogim ognyem do ſwey oblicżnośći/ Práwye yák węgle roſpalił ty wſſytki niſkośći/ Okázuyąc okrutny gnyew ſwey popędliwośći. LubPs E.

4. Spowodować wysuszenie powierzchni ziemi, gleby (1):
Zwrot: »gorącością rozpalić« (1): áby [słońce] ſuchoſcią á gorącoſcią ſwoią roſpaliło á zátwárdziło zyemię/ iżby ná niey popaliło á poſuſzyło żywnośći iey RejAp 134v.
5. Spowodować podwyższenie temperatury ciała [w tym: kogo (2)] (3):

Bezpodmiotowo (1): dáć mu wody ſtokowéy wypić ile chce: ále tráfiáć gdy go iuż nabárźiéy roſpali SienLek 140v.

Szereg: »rozpalić a ku gorączce przywieść« (1): Przeto té choroby/ któreby álbo ćiało vſuſzyły/ á iáko prośći mowią wywędźiły: álbo któreby bárzo roſpálić/ á ku gorączce iákiéy przywieść miáły: do wód tych ćieplicznych/ przyſtąpić niemáią Oczko 13.
a. Wprawić w stan upojenia alkoholowego (1): Biádá thym ktorzy ráno wſtawáią ku náſládowániu pijańſtwá/ y thym kthorzy ná nim do wiecżorá trwáią/ áż ie roſpali wino RejPosWstaw 44.
6. [Spowodować uczucie pieczenia, wewnętrznego palenia:
Fraza: »rozpali [kogo] jad«: Gdy przyſzli [książęta potruci przez Popiela] do goſpod/ roſpalił ie iad/ wielką boleść ćierpieli/ rychło pomárli. BielKron 1597 42.]
7. Wywołać w kimś skrajną namiętność [kogo, co] (5): Przebóg cóż mówiſz mátko? coby rozpaliło Nie wſpominay/ by ſię záś bárźiéy nie żarzyło. GosłCast 38.

rozpalić kim (1): Y przywiodwſzy mu [szatan św. Benedyktowi] ná miſl niewiáſtę iednę/ ktorą gdzieś widział: ták go iey oſobą roſpalił y złą żądzą w ſerce iego wrzućił/ iſz máło z oney puſtyniey pożądliwośćią roſkoſzy zwyćiężony/ niepobieżał. SkarŻyw 249.

Zwroty: »rozpalić miłość, w miłości« (1:1): Nie drzewiéy oká z niego chćiwégo ſpuśćiłá [Ariadna z Tezeusza] Aż ogniá nieobácznym ſercem záchwyćiłá. Który w niéy wſzytkich członków zmácał áż do kośći/ Y roſpalił niebogę w okrutnéy miłośći KochPam 81; Ze wykradnę z ſercá iéy [żony Putyfara] miłość ku mężowi/ A rozpalę ią wſzytkę przećiw młódźieńcowi [tj. Józefowi]. GosłCast 15.
W przen (1):
Zwrot: »serce [czyje] rozpalić« (1): To nam dźiwno/ iż temu ſynaczkowi niebo y gwiazdy ſłużą/ y ták ſerce náſze roſpaliłá tá gwiazdá iego/ iż nam kázáłá wſzytkiego odbieżeć/ á z táką ochotą tego krolá tákiego ſzukáć. SkarKaz 519b.

Formacje współrdzenne cf PALIĆ.

Cf ROZPALENIE, ROZPALONY

RS