[zaloguj się]
[pdf]

ROZPALONY (96) part praet pass pf

rozpalony (91), rozpalon (4), rozpalony a. rozpalon (1).

roſ- (75), roz- (21).

Pierwsze o jasne, a pochylone; w formach złożonych -on-; w formach niezłożonych -on-; -on z tekstu nieoznaczającego ó.

Fleksja
sg
mNrozpålony, rozpal(o)n fNrozpålonå, rozpålona, rozpålon(a) nNrozpåloné, rozpålono
Grozpålon(e)go Grozpålon(e)j Grozpålon(e)go
Drozpålon(e)mu D D
Arozpålony Arozpåloną Arozpåloné
Irozpålonym Irozpåloną Irozpålonym
Lrozpålonym Lrozpålon(e) L
pl
N m pers rozpåleni
subst rozpålon(e)
A subst rozpåloné
I m rozpålonymi
f rozpålon(e)mi, rozpålonymi
L rozpålonych
inne formy
sg f A a. I - rozpåloną; sg m a. n G - rozpålon(e)go; sg m a. n I - rozpålonym, rozpålon(e)m; pl m a. n L - rozpålonym; sg n a. pl N subst - rozpåloné; sg n a. pl A - rozpålon(e)

sg m N rozpålony (9), rozpal(o)n (1); ~(praed) -ony (2) GrabowSet, LatHar, -(o)n (1) FalZioł. ◊ G rozpålon(e)go (3). ◊ D rozpålon(e)mu (2). ◊ A rozpålony (8). ◊ I rozpålonym (1). ◊ L rozpålonym (3). ◊ f N rozpålonå (4), rozpålona (2), rozpålon(a) (1); ~(praed) -onå GórnDworz (2), -ona OpecŻyw (2). ◊ G rozpålon(e)j (2). ◊ A rozpåloną (8). ◊ I rozpåloną (2). ◊ A a. I rozpåloną (1). ◊ L rozpålon(e) (3). ◊ n N rozpåloné (3), rozpålono (1); ~(praed) -ono (1) PatKaz I, -on(e) (1) SkarŻyw; ~-é (1), -(e) (2). ◊ G rozpålon(e)go (3). ◊ A rozpåloné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I rozpålonym (6). ◊ m a. n G rozpålon(e)go (4). ◊ I rozpålonym (1) NiemObr, rozpålon(e)m (1) RejPs. ◊ L rozpålonym (1). ◊ pl N m pers rozpåleni (3). subst rozpålon(e) (3). ◊ A subst rozpåloné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I m rozpålonymi (1). f rozpålon(e)mi (2), rozpålonymi (1); -(e)mi GórnDworz; -(e)mi : -ymi SkarŻyw (1:1). ◊ L rozpålonych (1). ◊ sg n a. pl N subst rozpåloné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ A rozpålon(e) (5).

Sł stp notuje, Cn s.v. blacha miąższa, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. rozpalić.

1. Zapalony, palący się, zajęty ogniem (33): FalZioł V 85v; miey roſpaloną żużelicę pogotowiu SienLek 174; Candesco, Ignitus fio, Ignesco – Rozpalony ieſtem, ſwicęſzie odogna [!]. Calep 157a; Lecz on dźień Páńſki przyidźie iáko złodźiey: w który niebioſá z wielkim ſzumem przeminą/ á żywioły roſpalone roſpuſzczą ſię WujNT 2.Petr 3/10.

W porównaniach (3): FalZioł IV 36c; BielKron 95v; gdyż ſláchectwo ieſt/ iáko roſpalona pochodnia/ ktora obiaſnia/ y kłádzie przed ocży/ dobre/ y złe cżłowiecże ſpráwy/ y pobudza/ zápala ku cnocie GórnDworz Dv.

Wyrażenia: »pochodnia rozpalona« [szyk 2:1] (3): Natychmiaſt powſtawſzy s ſwego mieſtcá wybiegł bárzo prętko z onego wiecżerniku/ á porwawſzy pochodnią roſpaloną [flameam faculam] z ręku niektorego Perſe/ ná ſwoy koń wskocżył HistAl F3; GórnDworz Dv, Tv.

»węgle (a. wągl) rozpalone(-y)« = prunis ignis Vulg [szyk 11:5] (16): Krew iego [zająca morskiego] ieſt dobra dla wrzodu ktori zową wąglikiem/ bo ieſth barzo gorący iako wągl roſpalony FalZioł IV 36c, IV 56d, V 19d, 26v; RejPs 116v; á tak zagaſſyż roſpalony wągł [!] nagłowie iego. SeklKat I2v; Leop Ez 10/2; A ieden Seráfim przylećiał ku mnie/ máiąc w ręce ſwey wągl roſpalony [carbo]/ ktory z ołtarzá wźiął kleſzczykámi. BibRadz Is 6/6; Napirwey widzyał [Ezechiel] cżworo źwirząt [...]. Pozor ich iáko węgle roſpalone álbo lámpy goráiące BielKron 95v, 28, 82v; SienLek 168v; CzechRozm 243v; StryjKron 572; NiemObr 150; Iáko ſie cżyta o onym Dyonizyuſie Syrákuzáńſkim Krolu/ kthory z okrutnośći ſwey thákową boiaźń w ſobie miał/ że ſam ſobie roſpalonym wąglem włoſy opalał/ boiąc ſie brzytwy y nożycżek bárwirzkich. Phil P3.

a. W którym lub pod którym zapalono ogień (10):
Wyrażenia: »rozpalony ogniem« (1): tedy drápáć ſzáty ná ſobie pocżął on okrutnik/ á one dwie śieſtrze [Krystę i Kalistę] kazał w koćieł roſpalony ogniem wrzućić. SkarŻyw 125.

»piec rozpalony« (8): RejZwierc 205, 263; CzechRozm 183v; CzechEp 350 [3 r.] 351; Wybaẃ Pánie duſzę ſługi twégo/ iákoś wybáwił trzech młodźieńcow z piecá ſrodze roſpalonego/ y z ręku Krolá złośliwego. LatHar 656.

Przen (1):
Wyrażenie: »węgle rozpalone« (1): Twoie ſłowá ſą ſtrzały iádem nápoioné Smiertelnym/ twoie ſłowá węgle roſpaloné. KochPs 186.
2. Rozgrzany w ogniu do bardzo wysokiej temperatury, tj. do czerwoności lub białości; candens Vulg, Mącz, Cn; ardens Calep, Vulg; ferrens, fervidus, maxime calidus Calep (37): Gelacies, ten kamień ieſt zawżdy zimny á nigdy ſie nie zagrzeie od ognia/ albo z trudnoſcią bywa rozpalon dla iego gęſtoſci kthora broni aby ogień nie przeſzedł FalZioł IV 54a, I 83a, 93d, III 34c, IV 48d, V 85v, 92; BielŻyw 159; iż ten ktory miał przyſyęgáć/ muśiał roſpalone żelázo/ wyięte s pośrzod węgla goráiącego w ręce bráć/ y ták ſye przed Sędźiem/ y przed ſtroną żáłuiącą vkázáć. GroicPorz z4, z4; Leop Dan 10/6; tárgano ie [chrześcijan] kleſzcżámi roſpalonymi BielKron 215, 272, 413, 452v; Laminas candentes admovere, Roſpalone bláchy prziłożyć. Mącz 183b, 421b; SienLek 76v, 102, 151, 182v; RejAp C4, C6; BielSpr 65; CzechEp 66; Calep 416a; á nogi iego podobne mośiądzowi/ iákoby w piecu roſpalonemu [sicut in camino ardenti] WujNT Apoc 1/15, 840 marg; Bachá [tj. Bachusa] śpiewaymy ćicho piiącego/ Przy niem Cypridę/ y woyny puſtego Spokoyne Dźiecká/ ktore záwżdy ſwoię Ná roſpaloney ſkále oſtrzy zbroię. SzarzRyt D2v; [gdyż ty [Kupido] broń srogą masz: Strzałę z ostrem żeleźcem, k temu rozpalonym! Smolik 3].
Zwrot: »[czym] rozpalonym palić, pożżeć (a. zeżżeć), zaskwarzyć« (2:2:1): SienLek 178v, 181v, 183; Tedy kazał żeláznymi bláchámi roſpalonymi boki iey [św. Doroty] palić. SkarŻyw 126, 188.
Wyrażenia: [»czyrwono rozpalony«: [powtórnie oskarżony o łupiestwo] inácżey nie wynidźie/ iedno z tych muśi ieden odwod wybieráć/ álbo zelázo cżyrwono roſpalone w ręku nośić/ álbo w vkrop wrzący rękę połokieć zámocżyć SzczerbSpecSax 17 (Linde s.v. rozpalić).]

»ogniem, w ogniu rozpalony« (1:1): SienLek 103; á iáko ſą wypolerowáne wſzytki drogi iego/ że ſie łſną iáko moſiądz ogniem roſpalony RejAp C6v.

Przen (1): Rozetni węzeł ſzpadą roſpaloną Twey łáſki nieſkończony GrabowSet L.
3. Jasno świecący, bardzo jasny (zwykle o gwiazdach i innych tego typu zjawiskach na tle nocnego nieba) (5): A pan nád niémi [Izraelitami] obłok miáſto zaſłony We dnie wieſzał/ á w nocy ſłup roſpalony. KochPs 159; Vpátrzyſz rozpálony [gwiazdozbiór] Ołtarz ná zachodźie. KochPhaen 24, 19, 23.
Wyrażenie: »jasno rozpalony« (1): Koronę má [król pychy] ná głowie iáſno roſpaloną/ Nádął gębę by pudło/ ná piądź rozſzyrzoną. RejWiz 166.
4. Zintensyfikowany w najwyższym stopniu (o emocjach) (3): kto pátrzy ná poſpolity lud [rzymski]/ nie może záprawdę łez w ocżách ſwoich zátrzymáć/ ná feruor iego/ y ná charitatem iákąś nád zwycżay roſpaloną ReszList 176; [á chcąc im zá to wdźięcżność ſwą okázáć/ ktora w niey roſpalona byłá/ nácżęłá ſie ktemu mieć iż chćiáłá wſzyſtki zá to cáłowáć HistOtton 85v].

rozpalony czym (1): O wierny ſynie boży/ ku cżemu twa pokora tak niſko z ſtąpila/ cżym twá laſka roſpálona/ nácż twá lutuſtz [!] przyſſla/ cżego twá miloſtz doſięgnęla/ k cżemu przyſſlo tweé zlutowanijé? OpecŻyw 134.

Wyrażenie: »gniew rozpalony« (1): gniéw móy roſpalony Biédźi ſie z myślą/ co znim począć/ roſtárgniony. GosłCast 67.
5. Owładnięty skrajną emocją (16): białagłowá roſpalona/ niemogącz dłużey ſkrythego ogniá nośić/ zwierzyłá ſie tego towárzyſzce ſwey GórnDworz M7v; Cyt/ ſtóy/ onóżći idźie/ widźieć ią zdáleká Zápaloną/ á ſrogą/ ſnadź y ná człowieká Niepoſzłá/ iáko Tygris/ gdy ośierocona/ Sczeniąt ſzuka/ po knieiách leśnych roſpalona. GosłCast 60; Otrząśni ſie o ſerce/ vkaż rozpaloną Bydź mię niewiáſtę/ vkaż gniewem nieſkróconą. GosłCast 62.

rozpalony od czego (1): WysKaz 7 cf W porównaniu.

rozpalony z kogo [= przez kogo] (1): ZA ćię pan [tj. Pan, bóg wprawiający w szał] burzy? zaliś ty z Hekáty [wprawiającej w opętanie] Rozpalona? czy z Bogów ſtárych láty/ Doſtáłáś chorób [...]? GosłCast 22.

rozpalony czym (10): A tak wielką laſką roſpálona/ z wielkim placżem rzekla OpecŻyw 104. Cf Wyrażenia; W przen.

W porównaniu (1): O záprawdę dźiwne to ſłowá/ ktorymi iáko od wąglá zarzyſtego ſercá ludzkie mogą być ſnádnie roſpalone/ byle były dobrze vważone. WysKaz 7.

Wyrażenia: »gniewem rozpalony« (2): a onij go ſcigaią gniewem roſpaleni. OpecŻyw 51v; Tu y ty bądź mi gwóli/ wiedząc niewątpliwie Zem wiecznie twoiá: lepiéy ták/ niż zápálczywie Gniewy mię rozpáloną maſz ná śię obróćić GosłCast 59.

»gorąco rozpalony« (1): puśćił mu ſię táki płácż/ y ták gorąco ſerce iego rozpalone/ miłośćią ſię Bożą z ſtáło: iſz [...] SkarŻyw 570.

»rozpalony miłością« [szyk 2:1] (3): RejPs 220v; SkarŻyw 570; Náucżyſz ſię też niezmierney Boſkiey ku tobie miłośći/ ktorą roſpalony/ ſobie dla ćiebie nie folgował. LatHar 258.

»rozpalony ogniem [czego, czyim]« (2): aby my będąc roſpaleni ogniem ſwiętey łaski twey tą wiarą y tą nadzieią vſiebie tak otobie konczyli RejPs 23; By wſzytek roſpalony/ Ogniem twym świętym/ iák pochodnie Pałał/ z wſząd ogárniony/ Záwżdy iáſno GrabowSet I2v.

W przen (5):
Wyrażenie: »serce rozpalone« [w tym: czym (2)] [szyk 4:1] (5): A kyedyſz Symeon czedl ty ſlowka [...] O naſylnyey roſpalono yego ſercze uyelkym nabozenſthwem PatKaz II 60; CzechRozm 241v; SkarŻyw 570; Głowá bárzo niewolna/ ſerce roſpaloné/ Członki inſzé/ iuż práwie ná poły zmorzoné. PudłFr 72; WysKaz 7.
6. Czerwonawozłocisty, błyszczący (o barwie) (1): Rutilus, Color est e flavo rubescens cum quadam splendoris exuberantia. – Zarziſti, blieſcząci, rozpalioni. Calep 934b.
7. Błędne tłumaczenie łac. incendens ‘zapalający’ (1): A gdy wychędożywſzy kośćioł/ inny ołtarz ſpráwili/ wziąwſzy ogniá z kámieniá rozpalonego [incendentes lapides, et ignem ex his accipientes]/ ſpráwowáli ofiárę BudBib 2.Mach 10/3.

Cf ROZPALIĆ, ROZPALIĆ SIĘ

RS