[zaloguj się]
[pdf]

ROZPĄDZAĆ (131) vb impf

roſ- (118), roz- (13).

o jasne; a prawdopodobnie jasne (tak zwykle w -ać).

W inf -pądz-; w pozostałych formach -pądz- (127), -pędz- (2) Leop, Calep.

Fleksja
inf rozpądzać
indicativus
praes
sg pl
1 rozpędzåm
3 rozpądzå rozpądzają, rozpędzają
praet
sg pl
2 m m pers rozpądzaliście
3 f rozpądzała m an
imperativus
sg pl
2 rozpądzåj
3 niech rozpądzają

inf rozpądzać (2). ◊ praes 1 sg rozpędzåm (1). ◊ 3 sg rozpądzå (118). ◊ 3 pl rozpądzają, rozpędzają (4). ◊ praet [3 sg f rozpądzała.] ◊ 2 pl m pers rozpądzaliście (1). ◊ imp 2 sg rozpądzåj (1). ◊ 3 pl niech rozpądzają (1). ◊ part praes act rozpądzając (3).

Sł stp: rozpędzać, Cn: rozpędzać, Linde XVII – XVIII w.: rozpędzać.

1. Zmuszać do szybkiego ruchu w różne strony, rozganiać, rozpraszać; fugare PolAnt, Calep, Cn; dispergere PolAnt, Cn; disperdere Vulg; inconciliare, turbare Calep; digerere, discutere, dispalare, dispellere, dissipare, resolvere Cn [w tym: kogo, co (7)] (9):
a. O ludziach i zwierzętach (4): Roſpądza niezbożniki krol mądry BudBib Prov 20/26; Calep 522a.

rozpądzać czym (1): Dla tego ześćie wy ie [owce] y bokiem y plecoma od ſiebie odrażáli/ á rogámi ſwemi roſpądzáliśćie mdłe/ áżeśćie ie precz roſpłoſzyli. BibRadz Ez 34/21.

Szereg: »rozpądzać i rozdzierać« (1): BIádá páſterzom ktorzy rozpędzáią y rozdzieráią [disperdunt et dilacerant] trzodę páſtwy moiey/ mowi Pan. Leop Ier 23/1.
[Przen: Noc potym gdy nádchodziłá zarze záchodźiły/ Ludzie ciemność roſpądzáłá by ſie roſchodzili. StokWąchHist B2v.]
b. O zjawiskach atmosferycznych (5):

rozpądzać czym (1): BudBib Iob 37/11 cf W przen.

Fraza: »wiatr rozpądza« (2): Wiatr połnocny rozpądza deſzcż [ventus aquilo fugat pluviam]/ á oblicża obruſzone ięzyk táiemny. BudBib Prov 25/22; álić w pośrzodku weſela onego/ gruba żáłobá [...] nie trwałą poćiechę/ iako żárki wiátr/ dym roſpądza/ y w niwecż obraca WysKaz 2.
W przen (1): [Bóg] (y záś) roſpądza obłok światłem ſwym. BudBib Iob 37/11.
Przen (2):
Zwroty: »rozpądzać chmury« [szyk zmienny] (2): (nagł) Słońce ná przełożone. (–) SWiećże miła Płáneto/ á ogrzeway gory/ Cżyńże nam ćiche wiátry/ á roſpądzay chmury. RejZwierz 130, 130.

»rozpądzać na strony« (1): Niech [promienie słońca] rowno wſzyſtkim ſwiecą/ iáſnemi cnotámi/ Niech chmury roſpądzáią/ ná ſtrony nád námi. RejZwierz 130.

2. Likwidować, usuwać (122):
a. O objawach chorób [w tym: co (110), czego (2), co a. czego (8)] (120): a ta maſtz roſpądza y othwiera wrzedzienice FalZioł I 3a; Kwiecie z głowkami tego rumnu pſiego ſtarte na proch/ z woskiem roſpuſzcżone á trochę oliwy przylawſzy/ ma mocz thwardoſci y guzow odmiękcżać y roſpądzać FalZioł I 39a; [grzybienie] Też ma mocz roſpądzać gorączoſci nagłych zimnic FalZioł I 92c; Gdy ie ſtłucżeſz z ocztem á z oliwą á prziłożyſż gich na ſwierzbiącżkę albo na gnoiſthy liſzay albo na twarz kroſtawą/ ieſt wielkiey pomoczi/ ábowiem wyſuſza y roſpądza ony kroſty/ á tak goij. FalZioł I 133d; [ziele jeleni język] ma mocz ciepłą á tak przecina y roſpądza klijowate wilkoſci FalZioł I 135d; MAtki bożej włoſek woda ieſth mierna w ciepłoſci/ trochę ſie ſkłania ku ſuchoſci/ roſpądza y ſubtilizuie wilkhoſci grube ſpiekłe FalZioł II 8c; SZafranowa wodkha [...] wrzody/ bolącżki/ ociekloſci wſzelkie zgładza roſpądzaiącz FalZioł II 12c; TRłycżowa woda ieſt ciepła y ſucha w wtorym ſtopniu/ cżyſci y roſpądza FalZioł II 12d, ‡2a, ‡2d, ‡3c, ‡3e, ‡4a (97); SienLek 82, Tv; Oczko 17.

rozpądzać z czego (9): Twardoſ s ſtawow roſpądza. FalZioł *5b; wiatri z zołądka roſpądza. FalZioł ‡8e, I 22d, II 4c, 5d, 9c, d, 10b, 11c.

rozpądzać czym [= usuwać którędy] (1): á potym na ſtwardziałą ſledzionę prziłożony plaſtr roſpądza puchlinę ſtolczmi FalZioł I 152d.

Zwrot: »rozpądzać precz« (1): vcżyń plaſtr na thwarde bolącżki/ bowiem miękcżi ti twardoſci y roſpądza ie precż FalZioł 80a.
Szeregi: »rozwięzować i rozpądzać« (1): Też kto dnę ſpoioną cirpi/ [mikołajek] rozwięzuie ią y roſpądza FalZioł I 69b.

»rozpądzać i tracić« (1): A gdy ſthim ſokiem zmieſzaſz oczet á pomażeſz brodawki albo guz iaki chczęſz [!]/ roſpądza ie y traci FalZioł I 134c.

»trawić i (a) (też) rozpądzać« [szyk 4:3] (7): Też trędowatym ludziem [mięta] ieſth barzo pomoczne lekarſtwo z inſzymi rzecżami na thę niemocz ſluzączemi/ á bowiem trawi y roſpądza niecżyſtoſci thy s ktorych trąd pochodzi. FalZioł I 24a, I 25c, 75b, 94a, II 9d, III 10a, b.

»rozpądzać i wykorzeniać« (1): POlney Drijakwie woda [...] wrzody morowe roſpądza y wykorzenia s ciała. FalZioł II 9d.

b. O negatywnych emocjach lub czynach [co] (2): Boiaźń Páńſka roſpądza grzechy [expellit peccata]/ á pokąd ieſt obecna záwśćiąga gniewu. BibRadz Eccli 1/20.

rozpądzać czym (1): Krol wzrokiem złość roſpądza ſiedząc ná ſtolicy BielKom Cv.

Synonimy: 1. rozganiać, rozpraszać.

Formacje współrdzenne cf PĘDZIĆ.

Cf ROZPĄDZAJĄCY, ROZPĄDZANIE

RS