[zaloguj się]
[pdf]

PĄD (72) sb m

Fleksja
sg
A pąd
I pędem, pądem

sg A pąd (1). ◊ I pędem (69), pądem (2) OpecŻyw, OpecŻywSandR; -em (24), -ęm (2) KochFrag, OrzJan, -(e)m (45).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Droga, trasa (7):
Wyrażenie:»roznym pędem« (1): bo też z drugiey ſtrony Krol cżarney bárwy ſzuka ſobie żony. Więc roznym pędem bieżą ku kreſowi KochSz C.
a. Odcinek drogi przebyty bez dłuższych postojów; cursus PolAnt, Mącz; iter Mącz (6):
Szereg: »pąd albo cug« (1): Cursu emetiri uno die ingens spacium, Wielki pąd álbo cug yednego dniá vczinić. Mącz 219d.
α. W funkcji przysłówka (5):
Wyrażenia: »jednym, za jednym pędem« (1:1): Y zá iednym pędem przyidą ku Bábilonu [transibunt constantes usque ad Babylonem] BibRadz 4.Esdr 15/42; Tractim [...], Yednym cugiem/ pędem/ ſtrichem/ długo bes przeſtanku. Mącz 461a.

»prostym pędem« (1): gdyſmy odiecháli rozſtawſzy ſię z nimi; przypłynęliſmy proſtym pędem [recto cursu] do Kou WujNT Act 21/1.

»wielkim, z wielkim pędem« = pokonując wielkie odcinki od postoju do postoju; magnis itineribus Mącz (1:1): Quam potui maximis itineribus ad Amanum exercitum duxi, Yákom naywiętſzemi cugámi mógł. Albo yákóm s naywiętſzym pędem yecháć mógł. Mącz 337c, 444c.

2. Szybkość (34):

W połączeniu szeregowym (1): Ktore [słońce] gdy z łożá powſtawa ſwoiego Iák oblubieniec [...] dobrze przyrownány Kſztałtem/ y śiłą/ y pędem onemu Ieſt obrzymowi ſto rąk máiącemu. SzarzRyt A3v.

a. W funkcji przysłówka: »pędem, z pędem« [26:7] (33):
α. Szybko; impetu Vulg (30): Leop Is 27/6; KochPieś 49; sſtał ſię pot iego/ iáko kropie krwie/ pędem śćiekáiącey ná źiemię. LatHar 719; Wyſzli tedy czárći od człowieká/ y weſzli w wieprze: y pędem wpádło ono ſtádo z przykrá w ieźioro WujNT Luc 8/33; Ale ktoż ono co ták pędem Bieży ku tey vlicy CiekPotr 76; [gdy thák pędem iáchał/ że zwozá ſpadł Leop 2.Mach 9/7 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: pędem bieżeć (2), ciągnąć, cisnąć się, iść, (przy)jechać (2), kwapić się (2), (przy)lecieć (2), mijać, podnieść się, przyść, spuszczać się, ściekający, uciekać (3), wchodzić, wpaść w morze (3).

Wyrażenia: »pędem niewściągnionym« (1): Táki przedewſzytkimi/ polem rozmierzonym/ Leći obrzym vdátny pędęm niewśćiągnionym. KochFrag 22.

»pędem silnym« [szyk 2:1] (5): Owa gołąb z ſwoim ſtádem/ Będąc głodni śilnym pędem. [...] Ná onę śieć przylećieli. BierEz S3v, B, I2v.

»wielkim, z wielkim pędem« = (magno) impetu Vulg; cum contento cursu Mącz [szyk 13:1] (8:6): HistAl M5; BielKom Dv; Leop Iudic 5/22; Thurcy obacżyli iż ie w koło ogárniono/ wielkim pędem ćiſnęli ſie do miáſthá BielKron 314v, 320v; Iaculus, Nieyáki wąż/ ten właży ná drzewá á s wielkim pędem ſie ſpuſzcza ták ná zwierzętá yáko y ná ludzie Mącz 161d, 46a, 361c, 444c; GórnDworz Z5v; ſtąd dymy ſuche y tłuſte pędem wielkim idą Oczko 6; WujNT Matth 8/32, Mar 5/13. Cf Szereg.

Szereg: »z wielkim pędem i kwapliwością« (1): Ventis remisque in patriam omni festinatione properare [...]. S wielkim pędem y kwápliwośćią. Mącz 351d.
Przen (7): Iuż tedy pánie moy przyimi do ſiebie tę duſzę z radoſcią/ iáko oná do ciebie pędem/ á s chęcią bieży. GórnDworz Y7; ktorą [chciwością] ludźie zápaleni będąc/ ku wſzyſtkim złośćiam y wyſtępom práwie pędem idą. KuczbKat 345, 395; Vyrzy że wſzytko pędem bieży z tego świátá WisznTr 22; LatHar 259.
Wyrażenia: »kwapliwym pędem« (1): Ták też/ przed drapieżliwym Smokiem/ ſtanu ludzkiemu Przećiwnym: zbieżeć iemu Prágnąc/ duſza/ kwápliwym Pędem vchodźi GrabowSet R3.

»pędem wielkiem« (1): á ták by ſię w drogę nową y świeżą/ zá wodzem y hetmánem wiáry prawdźiwey pędem wielkiem puśćili CzechEp 73.

β. Siłą rozpędu, impulsu początkowego; zawsze w wyrażeniu: »swym pędem« (3): Lódź moiá przedśię ſwym pędem pobieży... KochPieś 49.
Przen (2): Ták prędko ślepé ſczęśćié ſwym pędem ſye toczy ZawJeft 38; KochFrag 52.
3. Impet, siła i szybkość uderzenia; zawsze w funkcji przysłówka: »pędem, z pędem« = impetu Mącz, Vulg [24:5] (29): Y podnioſł ieden ánioł mocny kámień [...]/ y wrzucił w morze/ mowiąc: Tákim pędem wrzucona będźie Bábilonia WujNT Apoc 18/21.
a. O atakującym wojsku (20): StryjKron 255; tákeśćie Stárodubu dobywáli/ [...] gdźie wáſz Hetman ſtárał ſie pilnie o to/ [...] iákoby was/ którzyśćie przykrym przez niebeſpieczeńſtwá pędęm lećieli práwie/ zátrzymáć mógł. OrzJan 46.

W charakterystycznych połączeniach: pędem dojeżdżać, lecieć, potykać się, przystępować, rozrażać, rzucić się, skoczyć, uderzyć (7), wpaść [na kogo] (2), zabieżeć.

Wyrażenia: »bystrym pędem« (1): Záś ná ich oboz byſtrym vderzyli pędem StryjKron 642.

»gwałtownym pędem« (2): iſz tuſz tył podáli á gwałtownym pędem iedni drugie rozrażáli BudBib 2.Mach 12/22; StryjKron 240.

»wielkim, z wielkim pędem« = maximo impetu Mącz (9:4): znowu ná nás wielkim pędem á cżyrſtwośćią ſthrzelbę puśćili BielKron 451, 243, 245, 309v, 456, 459v; Irruere et impetum facere in aliquem, S wielkim pędem wpáść/ Przipáść ná kogo. Mącz 361d, 295d; Vderzyli w nich z boku z tákim wielkim pędem/ Aż Pogan wielkość pádłá StryjKron 702, 390, 702, 732, 742.

Przen (2): gdy iuż Bog tego możnego Tyránná ná Krześćiáńſtwo tákim pędem obroćił PowodPr 83.
Wyrażenie: »nieobronionym pędem« (1): Ná co dźiś baczę: złé ſczęśćié chćiwé Tárga ſye/ ſwoim nieobronionym Pędem ZawJeft 37.
b. O wodzie (5): Stąd czarną burzę wicher wywiéra [na morzu]/ [...] Z onąd záś z pędem nieuchronioná/ Ná ćię ſye wáli pułnocna ſtroná. ZawJeft 31.
Wyrażenie: »pędem wielkim« [szyk 2:2] (4): Torrentia flumina, Rzeki ſzumieyące wielkim pędem á byſtrze ciekące. Mącz 459d, 459d; z ktorego [deszczu] prętko vlice y rynſztoki wody ná bierzą y [...] pędem wielkim rowy y doly [!] cżynią SkarJedn 24; StryjKron 26.
c. O wietrze (3): iákim pędem wicher leći/ Morze miéſzáiąc KochPieś 7; ZawJeft 38.
Przen (1):
Wyrażenie: »pędem wichrowym« = bardzo szybko (1): któré [szczęście] ćię [panno] [...] z góry ſtrąćiło/ Y głowę/ bliſką niebá/ zráźiło W głęboką żáłość pędem wichrowym ZawJeft 36.
4. [Ruch: RZecży te ktore ku potrzebie álbo ku podporze żywotá ludzkiego zależą/ cżęśćią ſą nie żywe [...]: cżęśćią ſą żywe/ ktore máią pad [!] [impetus Cicero, De officiis] właſny przyrodzenia ſwego/ y ku pewnem rzecżam żądze ſwe właſne. CiceroKosz 90.]
5. Pędzenie, popędzanie, zmuszanie kogoś, żeby szybciej szedł; tylko w funkcji przysłówka: »pądem« (2):
Szereg: »pądem i z siepanim« (2): Iezuſa pądem ij z ſiepanijm z ogroda wywiedzienié OpecŻyw 107 [idem] OpecŻywSandR nlb 4.

Synonimy: 1. cug; 3. »pędem«: gwałtem.

KW, (HK)