[zaloguj się]
[pdf]

GWAŁT (1311) sb m

a pochylone (w tym 10 r. błędne znakowanie; MurzHist -a- : -å- (4 : 1)).

Fleksja
sg pl
N gwåłt gwåłty
G gwåłtu, gwåłta gwåłtów
D gwåłtowi, gwåłtu gwåłt(o)m
A gwåłt gwåłty
I gwåłtem gwåłty
L gwåłcie gwåłciéch, gwåłt(a)ch

sg N gwåłt (101). ◊ G gwåłtu (129), gwåłta (1); -u : -a ActReg (2 : 1). ◊ D gwåłtowi (9), gwåłtu (1) OrzList. ◊ A gwåłt (251). ◊ I gwåłtem (705); -em (89), -(e)m (616). ◊ L gwåłcie (31). ◊ pl N gwåłty (9). ◊ G gwåłtów (30); -ów (12), -(o)w (18). ◊ D gwåłt(o)m (4). ◊ A gwåłty (29). ◊ I gwåłty (6). ◊ L gwåłciéch (4) GórnRozm, SarnStat (3), gwåłt(a)ch (1) ActReg; -éch (3), -(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Przestępstwo, przemoc, napaść (przeważnie dokonane bezprawnie); violentia Mącz, Calag, Calep, Cn; vis Mącz, Calag, Cn; insolentia, superbia BartBydg; perfidia Mącz; oppressio Cn (1070): Iakom ya przesch czeladz swoyą pyaczy zagonow dwoma pluzyczoma gwalcze ZapWar 1527 nr 2349, 1503 nr 1950, 1527 nr 2378, nr 2394, nr 2395, 1550 nr 2665; Item Cząſtokrocz ſzye przigadza nayaſdi gwalthowne bywacz ſobv ſtron tho yeſth zwalach do podolya a spodolya do valach przetho kto by kolwyek na tim gwalczye bil yąnth then ma bicz ſczyąnt MetrKor 40/821, 34/135v [2 r.], 40/820, 821 [2 r.]; tzoſmy kolwiek vcżinili: vćiniliſmy broniątz ſie gwáłtowi ForCnR Ev; TarDuch Cv; BartBydg 75; ſlvſznye yego Krolyewſka M. nyema przecz wdzyecznye przyimowacz thich gwalthow. kthore naymyenyv yego Krolyewſkyey M. ſtali S woloch. LibLeg 11/139v, 11/152v; MurzHist E; GliczKsiąż H4; Wyrwi mie Pánie od cżłowieká złego/ Y też od mężá gwałtu prágnącego LubPs ee2, N6 marg, Rv, R4; Abowiem przytrafia ſye wiele przygod y gwałtow w Mieſćiech / ktoreby wedle Przywileiow mogły być ſłuſznie hámowáne GroicPorz kv, a2v, k; RejWiz 173 [3 r.]; Przepuſſcżę ná ćię złe rzecży [...] ná ſpuſthoſſenie domow twoich od gwałtu/ od śmierći/ y ſlawy mocy twoiey. Leop 4.Esdr 15/49; Gdy vbogi páná pozowie o iáki gwałt/ tedy pan ma ſię odwieſć świádki UstPraw H4, Bv [8 r.], B2; Egipt przyidźie w ſpuſtoſzenie/ á Idumea w ſtráſzną puſthynią dla gwałtu ktory czynili nád ſyny Iudſkimi BibRadz Ioel 3/19; Ten to Alexender Henryká Ceſárzá o gwałty kościelne klął BielKron 177; trwał ten gwałt cáły dzyeń áż do zamirzku/ gdzye było wiele żydow pobitych BielKron 385, 196v, 324, 418v [2 r.], 457v; A perfidia tutus, Tutus a vi, Beſpieczny od gwałtu. Mącz 468a, 77c, 499b; Sąd z Królem trudny/ Gwałt niebeśpieczny OrzQuin S2v; Prot D3v; RejAp 153v; GórnDworz Gg3v; RejPos 252; BiałKaz H3v; y prośił ich nieborak o pomoc/ żeby go záchowáli/ á od gwałtu goniących obronili [ut... a vi insequentium tuerentur] ModrzBaz 31, 6v, 77v, 95, 141; KochOdpr C2; Calag 242a; KochPs 69; StryjKron 351, 667; CzechEp 31; BielSjem 32; tedy ná to mieyſce obmyślił im iny ſpoſob/ ktorym ich źywot od gwałtu zoſtal beśpieczny GórnRozm Nv; bo gdźie przewiéść ſwégo práktikámi niemogą/ tám ſie ábo do gwałtu poſpolićie vćiekáią/ álbo zpoſtrónnymi nieiákié porozumienié/ y bunty miéwáią KochWr 35, 20; PaprUp I; ActReg 17, 32; Calep 1126b; Phil P2 marg; Potrzebá nie ma vſtáwy/ gwałt miáry GrabowSet T2; Kroleſtwá gwałty zięły/ y ſproſne niecnoty RybGęśli C2v; Tedy poſzedſzy vrząd z ſłużebnikámi przywiodł ie bez gwałtu: bo ſię ludu bali by ich nie vkámionował. WujNT Act 5/26, Act 24/7; O gwałcie, który rękomá będzie Zydóm zádan. SarnStat 255; SKázuiemy/ áby Sędźiowie y Burgrábiowie obywátele y poddáné náſzé [...] od gwałtu tych/ którzy krzywdy czynią brónili [a violentis iniuriantium defendant JanStat 434] SarnStat 491; Státut w Toruniu vczyniony z ſtrony gwałtu mieyſckiégo SarnStat 503; O gwałćie ná dobrowolnéy dródze. SarnStat 515; Gwałt v ſądu. SarnStat 626, 480, 494, 496 [2 r.], 503 [3 r.], 509 (35); SkarKaz 2a; Chcąc vyść obronną ręką do brzegu ſię vdał/ Ale chcący gwałt cżynić na gwałćie gárdło dał. CzahTr E3; Widźiałem potwarzy/ ktore ſię pod ſłońcem dźieią/ y płácz niewinnych ktorych żaden nie ćieſzy: ktorzy ſię gwałtom odiąć nie mogą SkarKazSej 703b; SzarzRyt C3.

gwałt kogo, czego [= na kim] (2): BibRadz Hab 2/8; Vyrzyſzli gwałt vbogich/ á ſądy nieſpráwiedliwe BielKron 80.

gwałt od kogo (7): LibLeg 7/41v, 10/63v; BielKron 80, 201v; PaprUp K3v; Niebóy ſie krzywdy/ y gwałtu odemnie. KochFrag 45; SarnStat 505.

gwałt około czego (2): Staroſtowie y inſzy dzierżawcy imienia náſzego/ czynić gwałtu niemaią około gránic śláchćie UstPraw A3v. Cf »obwodzić gwałt«.

gwałt komu, czemu (87): TEn kiedy iuż obacżył gwałt ludu Rzymſkiemu/ Záraz męſtwem przeważnym ſwym zábieżał temu. PaprPan Gg2, Hh3; ModrzBaz 77v; SarnStat 505, 626. Cf Frazy, »gwałt uczynić«.

gwałt na kogo (3): LibLeg 11/167v, 168v; Codla teraznieyszych trwog Tatarskich barzo się może przydac, Rptey bo vchoway Boze gwałtu natamte ludzie barzo w Rusi ActReg 144.

gwałt przez kogo (1): Kśięgi dzieśiąte o gwałćie przez ſługi. SarnStat 649 żp.

gwałt nad kim, nad czym (4): BielKron 354v; RejAp 167; áni vżywa [papież] mocy świeckiey/ áni gwałtow żadnych nád kroleſtwy WujJud 151; PaprUp D4.

W połączeniach szeregowych (45): yszby ony zadnych nayaſdow gwalthow y skod zagranyczą w panysthwach Crolya yego M. pana mego czinycz poddanem V. Co M. nyedopuſczaly LibLeg 7/32; Ukazują z tego mordy, najazdy, gwałty, utraty, szkody wielki każdy w swym powiecie Diar 106, 50, 66, 67, 72, 92; DiarDop 108; GroicPorz cc2v, kk3v; BielKron 227v, 255; Mącz 498c; RejAp 80, 92v, 139; RejPos 34, 78v; Niektore kſięgi Hiwreyſkie miáſto Damim máią Chámás/ to ieſt miaſto krwi/ krzywdę/ álbo gwałt/ lub łupieſtwo. BudBib I 411c marg; a zábronił im łupieſtwá wydźieránia bydłá/ wſzelákiey krzywdy/ y cżynienia gwałtu. ModrzBaz 117, 94v, 108; A coż owo więc ſłychamy/ o náiazdách ná domy/ o mordách/ o gwałćiech/ o wybrániu domow GórnRozm A4, A3v, D [2 r.], G2; PaprUp Kv; Popom y inszem sługom Nabozenstwo odprawuiącym gwałt iaki, łupiestwo, albo Vsilstwo czynił. ActReg 17, 147, 149; áby ſzkód/ krzywd/ gwałtów/ áni bezpráwia oſobie którégokolwiek ſtanu [...] żaden z nich czynić nie ſmiał. SarnStat 435; tedy dźieći/ ábo przyiaćiele iego/ tego zábitégo máią tedy zá świéżá on gwałt álbo zábićié/ zámordowánié/ y świéżą krew ná mieyſcu gdźie ono mężobóyſtwo vczynioné/ Woźnémv y Szláchćie od vrzędu wźiętym/ vkázáć y oświádczyć SarnStat 1170, 5, 303 [2 r.], 494, 901, 903 (12); PowodPr 45.

W przeciwstawieniu: »prawo ... gwałt« (2): pánował Rzymiánom lat XXXV. nie práwem ále gwałtem á okrucieńſtwem BielKron 103v; PudłFr 46.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt kościelny, miejscki, nieprzyjacielski, niesłuszny, niesłychany, pospolity, silny (2), szkodliwy, wielki (4), zadan, zakazowan; gwałt (bywa) bronion (2), ma być oświadczon (2), przypadnie (2); gwałt na cmentarzu, na drodze (2), w gospodzie, w karczmach, w kościele, u sądu; gwałtu bać się, bronić (2), dopuścić się, dowieść (2), uchować, używać; od (do) gwałtu (o)bronić (5), obwarowan, uciekać (uciec) się (2), zachować; (ku, przeciwko) gwałtowi (o)bronić się (2), pochopny, sprzeciwić; gwałt mieć (2), nagrodzić (nagradzać) (3), odpędzić, okrocić, oświadczyć, pohamować (pohamowany) (2); o gwałt obwinion(y) (3), oskarżon, poz(y)wać (pozwan) (6); na gwałt płakać; na gwałcie gardło dać, jęt, uchwycony, zabit (4).

Frazy: »gwałt się dzieje, dziać się ma (a. może, a. musi)« [w tym: komu, czemu (11)] [szyk zmienny] (10 : 5): yſch przeſz obrazenya yego Krolewſkyey mczi oſſobi gwalth ſzye yem zadni dzyacz nyemoze LibLeg 11/152v; Diar 50, 52, 87; LubPs R3v; RejAp 167; KochOdpr Dv; KochWz 141; PaprUp K3v; iesliby slachcic był ma bydz pozwan na Seim crimtr. [lege: criminaliter] iako violator pacis od VKrzywdzonyeh Koscioła onego Katholickiego abo Zboru, Cerkwie y mieysca religiey tey ktorey się gwałt taki dzieie. ActReg 17; GórnTroas 46; WujNT Matth 11 arg; SarnStat 304, 625, 1218.

»gwałt się stał, stać się może« [w tym: komu (3)] [szyk zmienny] (4 : 1): BierEz F2v; ZapWar 1558 nr 2686; UstPraw Bv; [Tygurzany] powiádáli ciężkość ſwoię/ iż ſie gwałt ná ich dziedzinie ſtał od vrzędu Turyńſkiego BielKron 201v; Rozrzucę wſzytkę źiemię/ wyrwę to co w grobie/ Máły ſie gwałt ſtáć/ może vmárłéy oſobie. [...] Tá mogiłá hnet z źiemią będźie porownána GórnTroas 47.

Zwroty: »gwałtu gwałtem bronić« (2): co ſie przygadza/ gdy od śiebie kto gwałtu gwałtem bróni [quod vim vi repellendo evenit JanStat 606] SarnStat 610 [idem] 933.

praw. »obwodzić gwałt [około czego]« = ujawnić, ukazać dowody (1): yvz po palenyv gdy mną obwodzil then gwalth okolo popalenya thych domow ut supra. ZapWar 1550 nr 2664.

»gwałt (gwałtem) odeprzeć (a. odpierać); odpor dać gwałtowi« = vim vi repellere Mącz, Modrz; vim vi defendere Mącz [szyk zmienny] (5; 1): Obrácáiąc ſie ia ku inym rzecżam/ y widzyałem vćiśnienia wſzytki ktore ſie dzyeią pod ſłońcem/ á łzy niewinnych/ á żadnego nie máſz coby ie pocieſzył/ áni tego coby odpárł gwałt ich od okrutnikow. BielKron 80; Mącz 287c, 499b; y ia o tem w orácyj moiey ktorą názwałem Laſkim/ doſtátecżnie wypiſałem/ że gwałt gwałtem odeprzeć godźi ſię. ModrzBaz 78v; SarnStat 624; Chcąc tedy nieznośnemu odpor dác gwałtowi/ Y chćiwie ſkáźić ſerce nieprzyiaćielowi. Wźiął ná ſię ćiáło WitosłLut A6.

»gwałt (u-, po)czynić, (u)działać, wyrządzić; przez gwałt uczynić; gwałtu (u)czynienie; gwałt (bywa) (u)czynion(y)« = vim inferre Mącz, Modrz, JanStat, Cn; vim imponere, manus inferre Mącz; agere violentem Calag; vim afferre a. facere, vim et manus inferre, vi agere Cn [w tym: komu, czemu (70)] [szyk zmienny] (108 : 3 : 1; 1; 4; 3): y zadal mv oszm Ran pyancz krwavych dwye wglovą [...] pothakyem vczynyenyv gwalthu wroczyl szya wdom yago [!] ZapWar 1508 nr 1991, 1520 nr 2241, 1529 nr 2430, [1535] nr 2512, 1545 nr 2646, 1546 nr 2612, 1550 nr 2674; nie racżcie gwáltu cżynitz więcéy ſynowi mému niewinnému námileyſſému OpecŻyw 152v; LibLeg 7/32, 10/154v, 11/167v; WróbŻołt 37/13; LibMal 1546/111; GroicPorz a2v, h, 14v, mm2; Leop Ps 37/13; UstPraw A3v [2 r.], B2, C, D [6 r.]; RejZwierz 2v, 29v; BibRadz Gen 19 arg, 8, 9, 1.Reg 12/3, 4, Os 12/7, 2.Mach 4/38; OrzRozm S3 [2 r.]; Ptolomeus Lágow ſyn/ [...] przyiechawſzy do Ieruzalem/ kośćiołowi gwałt y lekkość wyrządził. BielKron 265v, 12, 107, 189v, 210, 227v (11); Mącz 123c, 209a, 237b, 311a, 499c; SienLek 190; RejAp 168v; RejZwierc 55v, 79, 171v; Albo iáko też oń [!] Rzym we krẃi był zátzęty/ Ktory zas potym tzynił wſzemu ſwiátu gwałthy. WierKróc A2; PaprPan Z2v; Aleć záprawdę mnieyſzy to był wyſtępek zá kupnem co otrzymáć/ nie trapiąc ludzi áni gwałtu cżyniąc [nec violando]/ niżli z wiela ludzi záfráſowániem y ćięſzkim obráżeniem cżego doſtáwáć ModrzBaz 6v, 56, 77v, 117, 139v [2 r.]; KochOdpr C2; Calag 242a; MWilkHist E4, F; CzechEp 368; KochMRot Bv; GórnRozm L3; KochWr 38; PaprUp B4, D4, I3, Lv; ZawJeft 13; ActReg 16, 17; LatHar 163; WujNT 434; Item, iżeś ty ſądy/ y Commiſsarze/ y Séymów pokóy poſpolity zruſzył/ álbo Poſłóm náſzym gwałt vczynił [vel legatos nostros violasti JanStat 539], SarnStat 141; Gdy Zyd w nocy o gwałt ſobie czyniony woła. SarnStat 258, 5, 43, 256, 293, 435 (31); PowodPr 69; CzahTr E3; GosłCast 60; SkarKazSej 696.

»gwałt (wy)ci(e)rpieć« (8): Bog rzekł/ Krolá muśićie mieć/ Iego wſzytki gwałty ćierpieć BierEz I3; OpecŻyw 102, 104; Leop Iob 19/7; RejZwierc 109v; CzechEp 94; GrabowSet G4v, Q3v.

»uciskać gwałty; gwałt ciśnie« [szyk zmienny] (1; 1): Ktemu obiecał ią vćiſkáć gwałty rozlicżnemi ludźi ſrogich á bezbożnych RejAp AA8; ArtKanc P18v.

Wyrażenia: »cielesny gwałt« (1): Ktorzy Apoſtołowie [...] nigdy ſię ni z kim/ ćieleſnym gwałtem nie obchodźili ale duchownym orężem/ ludźi do kroleſtwá Bożego náganiáli NiemObr 14.

praw. »gwałt domowy, domowi, w domu« = violentia domestica, violentia domus JanStat [szyk 17 : 1] (10 : 5 : 3): ZapWar 1550 nr 2674 [2 r.]; A ktoby kogo potwarzał o gwałt domowy/ táki potwarcá/ ma być rozumian bezecnym UstPraw Bv, A2v, Bv [2 r.], B2, D; BibRadz Gen 19 arg; Zelenchus tákże Lákońſki krol/ iż był práwo vſtáwił/ ktoby komu gwałt iáki w domu vcżynił/ áby mu były ocży wyięte. RejZwierc 55v; GDy który człowiek ktorégokolwiek ſtanu będący będźie obwinión/ iż iego ſługá gwałt dómowi vczyni SarnStat 506, 256, 626, 647, 649, 906, 933, 1169.

praw. »jawny gwałt« (1): Hámowánié/ álbo Coercitio iáwnych gwałtów y ſwéy woléy/ Stárośćiemu Vrzędowi należy. SarnStat 1308.

»o gwałt, o występek gwałtu, w gwałcie pojman(y) (a. imany)« = pro violentia a. pro crimine viotentiae captus JanStat (szyk zmienny] (3 : 1 : 2): gdyby w ktorymkolwiek mieſćie był ſláchćic poiman o iáki gwałt od mieſzczan: táki ſláchćic ná Ratuſzu ma być wſádzon. UstPraw F4; Iż gdy który ſzláchćic [...] o wyſtępek gwałtu przez vrząd mieyſcki będźie poiman SarnStat 503, 503 [2 r.], 504, 961.

Szeregi: »bezprawie (a. przeprawie) i (albo) gwałt« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 210; CzechEp 94; WIelkié bezpráwia/ y gwałty rózné odnoſzą do nas częſtémi ſkárgámi Krákowſkiégo miáſtá obywátele SarnStat 504, 961. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»drapiestwo i gwałt« (1): pokoiu poſpolitego przeſtrzegał/ [...] drapieſtwá y gwałtow ſurowie bronił VotSzl E3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»gwałt i (a) krew (a. krwie rozlanie)« [szyk 1 : 1] (2): przetoż też y ćiebie łupić będą ini wſzythcy narodowie/ dla oney krwie ludzkiey/ á dla gwałtu źiemie y miáſth [propter sanguinem hominum et rapinas] BibRadz Hab 2/8; kthore broni gwałthu káżdego y krwie rożlania cżłowiecżey. BielSpr 61.

»gwałt i (a(l)bo, ani) krzywda« [szyk 6 : 5] (11); GroicPorz a2v, 14v; A oni mu odpowiedźieli/ Nie vczyniłeś nam krzywdy áni gwałtu żadnego [non vim intulisti nobis, nec contrivisti nos]/ ániś wźiął nic ni od kogo. BibRadz 1.Reg 12/4, 1.Reg 12/3; BielKron 189v; BudBib Ier 6/7; KochPs 145; KochFrag 45; WujNT 688; ieſli zbóycy po opowiedzeniu tákowym/ od czyniénia gwałtów y krzywd [iniuriis et damnis JanStat 586] nie będą ſie ſtrzymawáć/ y zá ſzkody vczynioné nie doſyć czynić SarnStat 624, 682. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.].

»mężobojstwo a gwałt« (1); GOrące Práwo gdy kogo zá świeżá poimáią/ zwłaſzczá ná Mężoboyſtwie á gwałćie/ trwa cżtery á dwádźieſćiá godźin. GroicPorz m4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»gwałt, (a, abo, ani, i) moc; moc z gwałtem« [szyk 4 : 3] (6; 1): MiechGlab 67; Depravata Iudicia, Pokażone ſądy/ w których yákoby dáry/ pochlebſtwo álbo moc s gwałtem pánuyą Mącz 82c; GórnDworz Y6; RejPos 282; RejZwierc 171v; SarnStat 625; Y ták więcey gwałt y moc niżli cnotá płuży. KlonWor 61. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»gwałt i (a) mord(erstwo)« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 354v; RejAp 167; Niemieli bi ſmi ſie lapac po noci yako Kokoſzi/ gwalti y mordi tziniac nad bracia PaprUp D4; LatHar 598. [Ponadto w połączeniach szeregowych 13 r.].

»gwałt, (i) najazd« (3): ZapWar 1550 nr 2674 [2 r.]; Alye y ymyenye yego Krolyewſkey Mczi Snyathin. od gwalthow y od nayazdow s walach volne bicz nyemogło. LibLeg 11/139. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].

»gwałt i niesprawiedliwość« (2): ná koniec mam KRolá Páná ſwego zwierzchnego/ náprzećiwko gwałtu y nieſpráwiedliwoſći Biſkupiey OrzList f3; NiemObr 65. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»gwałt a okrucieństwo« (2): a ten rog był od inych rozny w tym iż miał oblicze człowiecze ktore znáczyło zwierzchnią ludzkość y święthobliwość a wżdy był rog/ to ieſt gwałt ſzczyry á okrućieńſtwo. BibRadz I 451a marg; BielKron 103v.

»gwałt i (ani) rozboj (a. rozbicie)« (2): nyeyalyszmy Iana nyeszythka myesczenyna ostrowskyego o szadny gvalth any o rosbyczye Burgrabye radomskyego ZapWar 1507 nr 1982; y thak bendzye ſtroycz thakowe gwalthi y roſzboy na hoſpodara mego LibLeg 11/168v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»gwałt i swa wola« (1): SarnStat 1308 cf »jawny gwałt«.

»gwałt i szkoda« [szyk 4 : 1] (5): ZapWar 1546 nr 2612; którzy przeiéżdżáiąc gránice Koronné/ zágránicznikóm gwałty y ſzkody czynią SarnStat 452, 1164, 1169 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»ucisk i gwałt« (1): zá cżym też poſpolſthwo do deſperácyey przyſzedſzy zá vćiſki y gwałty/ zwykło ſie kuśić o te ktorzy ſwoy nád nimi dominat roſciągáli. Phil R. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»gwałt i zdrada« [szyk 1 : 1] (2): LubPs Q4v; y by ſie pod płaſczykiem przymiérza świętégo ten gwałt/ y té zdrády nie táiły iego OrzJan 119.

»gwałt albo (i) złupienie« (2): GDY kto o gwałt álbo złupienié [de violentia seu spolio JanStat 642] ná poſpolitéy dródze będźie obwinión SarnStat 504 [idem] 515. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »przez gwałt« = per vim JanStat (15): GroicPorz h4v; Iáka ieſt zápálcżywość trzebieńcá ku zgwałceniu pánienki tákowy ieſt ten ktory przes gwałt odpráwuie ſądy. BudBib Eccli 20/3; NiemObr 164; ActReg 17; A Ieſli Zyd przez przygodę ogniową [...]/ álbo przez gwałt iáki ſtráći rzeczy ſwé z zakłády záſtawionémi/ á to będźie wiádomo SarnStat 252, 15; Kto iedno przez gwałt to Páńſtwo vſzkodził, Tego on pod nim przez zbroię dochodził. KlonKr Bv; CzahTr E4v.

~ W charakterystycznych połączeniach: przez gwałt odprawować, odstąpić, odwodzić, odzyskać, przyjść, stracić (utracić) (2), uszkodzić.

Zwroty: »przez gwałt czynić« (2): to co ſie zdalo Panu to tzinil/ prawie przes moc y gwalt PaprUp F4v; ZawJeft 13.

»przez gwałt wydrzeć« [szyk zmienny] (2): Y kthoryby nikogo nie obráźił/ ktoryby też wroćił záſtáwę dłużnikowi ſwemu/ ten kthoryby nic nikomu przez gwałt nie wydárł [quempiam non depopularit] BibRadz Ez 18/7, Ez 18/16.

Wyrażenie:»przez gwałt wyciskan« (2): NIechcemy [...] gránic od dóbr/ wśi/ y dźiedźictwá náſzégo rozdźielenia zábrániáć álbo przewłóczyć: iedno przez moc y gwałt od nas to niech nie będzie wyćiſkano [per vim vel violentiam non exigatur JanStat 402]. SarnStat 838 [idem] 887.
Szeregi: »przez moc i (a) przez gwałt« = per vim et violentiam JanStat (4): którymby [wojskiem] ná zad do Aegyptu/ to ieſt/ w błędy á w kácérſtwá/ przez moc á przez gwałt lud Króleſtwá ſwoiégo od Kośćiołá Bożégo odwodźił. OrzQuin T2v; PaprUp F4v; SarnStat 838, 887.

»przez gwałt ni przez zdradę« (1): Ieśliby krzywdá Amonowi byłá/ Ktoréy ón przez żaden gwałt/ ni przez zadną zdrádę Nieuczynił. ZawJeft 13. ~

W przen (21): BudBib 4.Esdr 11/46; ModrzBaz 81; KochFr 39; Miłość ná świećie/ kres władze ſwey cżuie [...] Gwałt krzywdy ſzuka GrabowSet F2; SzarzRyt B2v.

gwałt komu, czemu (5): Tyś obráżon w niebie/ gwałt ná źiemi cnoćie. GrabowSet C4. Cf »gwałt czynić«.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt wielki (2); gwałtu obawać się; gwałt uskromić, znać.

Zwroty: »gwałt ci(e)rpieć« = vim pati Vulg [w tym bibl. (7)] [szyk zmienny] (9): RejPos 288; RejZwierc 152v; Ode dni lepak Ioháná ponurzyćielá aż poty/ kroleſtwo niebieſkie gwałt ćierpi [regnum caelorum vim patitur] BudNT Matth 11/12; SkarŻyw 32; ReszHoz 127; Tego nie doſtawáło tylko Gréckiéy złośći/ Zeby od niéy ćiérpiáły gwałt poczćiwé kośći. GórnTroas 47; WujNT Matth 11/12, Zzzzz3; SkarKaz 637a.

»gwałt czynić, działać« [w tym: komu, czemu (4)] (4 : 1): GlabGad Hv; WróbŻołt N; Sámá cnotá [...] ni podkimby dołow niekopáłá: ná ſwemby/ ácż ná mále/ przeſtawáłá: nikomuby gwałtu niedźiáłáłá [neminem violare] ModrzBaz 136v; NIeubłagána Wiſło/ próżno wſtrząſaſz rogi/ Próżno brzegom gwałt czyniſz/ y hámuieſz drogi. KochFr 88; GrabowSet N2v.

»dać odpor gwałtowi« (1): Obrońcá wieczny ludźi vtrapionych/ [...] Záſtaẃ ſye o mię: day odpór gwałtowi: Porwi bróń/ y tarcz: pomoż człowiekowi Vćiśnionému. KochPs 48.

Przen (15):
a) Szkoda dla zdrowia (5):
Zwrot: »gwałt czynić [komu, czemu]« (5): A gdy odnich pytano ktore by lekarſtwa dawali w piciu ludziem chorym/ powiadali iże mleko Soſnki z oleykiem Zyzaminowym/ ktora rzecż takowy gwałt gim cżyniła w ſtolczech/ iſz od nich vmirać muſieli FalZioł I 42c; Iako farba iaſna á biała cżyni gwałt wzrokowi GlabGad B7, B7, E4; SienLek 28v.
b) Błędna lub tendencyjna interpretacja (przeważnie Pisma Świętego) (10): Ale gdyby y tego prawdźiwie/ á prawdą też/ mogł I. M. X. K. dowieść/ pewnieby ſię iuż tego trzymał [...] ále [...] iż tego [heretyctwa] dowieść nie może/ przeto ſię záś to zá to/ to zá owo chwyta: Ale przedśię y ták nic nie ſpráwi procż gwałtu. CzechEp 96, 160.

gwałt komu, czemu (8): Tom dla tego ták vcżynił/ áby y piſmu świętemv żadnego vbliżenia álbo gwałtu nie było BudNT przedm d. Cf Frazy, Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt pismu (5), psalmowi, słowu.

Frazy: »gwałt się dzieje« (1): iż ieſli ſię zle/ niewłaſnie [...] áni wedle właſnego zmyſłu y przedśięwźięćia tego ktory co z duchá Bożego piſał/ mieyſce ábo świádectwo ktore inſze ſłowá Bożego/ w rzecży ſnadnieyſzey y potężnieyſzey wykłáda/ y ná co ſię inſzego wyćiąga/ że mu ſię gwałt w tym dźieie: á coż gdy przyidźie o rzecż więtſzą y przednieyſzą z ſtrony Bogá CzechEp 151.

»gwałt się stanie [czemu]« (1): Ktemu piſmom wſzytkim gwałt śię ſtánie/ ktore nam iáſnie vkázuią ieden żywot wiecżny GrzegŚm A4.

Zwrot: »gwałt (u)czynić [czemu]« (5): BudNT Ii; iż [...] gotowi ſą wſzeláki gwałt y wykręt piſmu ś. vcżynić/ żeby iedno o tym co prawdá ieſt nie przyznawáli. CzechEp 342, 149, 344; WujNT 687.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« = przemocą (przeważnie bezprawnie), przy użyciu siły fizycznej; per vim Mącz, Cn; per potestatem, vi subigente, violenter Cn (547): yakom ya mychala spogroshewa nyesbyl szamotrzecz gwalthem ZapWar 1501 nr 1901; Iakom ya nyezabyl ymyenyem marczyna Ruszyna pusthego gwalthem anym marthwego vdzelal sz zyvego ZapWar 1503 nr 1941; yakom ya [...] nyevphyczyl Robothlyvey katharziny Czorky Robothlyvego marka szszelyechoua anym yey vrznal noscha gwalthem podla poszw ZapWar 1504 nr 1922; Iakom ya nyevylovyl Ryb poszpolythych thoyesth lynow et karaschy szamowthor wyego yezyerze gwalthem ZapWar 1504 nr 2017; Iakom ya nyevyrąbyl drew brozovych wgayv wdzyerzavye yego gwathem [!] ZapWar 1504 nr 2021; Iakom ya nyepopasl Gwalthem ZapWar 1505 nr 2005; Ia kom ya nyevyrzucyl dwoyga dzeczy szdomu [...] przesz kore [!] wyrzuczenye dzeczy pomarly Gwalthem ZapWar 1508 nr 2043; anym syemye na czaszczy ych bral a nym nagroblya swoya wyoszl gwalthem ZapWar 1512 nr 2142; yakom yą nyeochromyl konya byąlego [...] gwąlthem ZapWar 1513 nr 2111, 1501 nr 1901, 1502 nr 1906, 1907, 1908, 1909 (136); Więc młode śmiele rádziły/ By śię nań gwałtem rzućiły BierEz Ov, P3v; Gdy vpádl na onéy drodze/ dlá klotzkow ktoré v niego vwiązali/ tedy go za wloſy gwáltem podnoſili. OpecŻyw [123]; ij koronę gwáltem z glowy ſerwáno OpecŻyw 135, 16, 136v, 138v, 139, 139v; LibLeg 6/117v; WróbŻołt 55, 58/4; á ſprzećiwnikom iego gorzkoſć gwałtem będzie wlaná w gárdłá ich. RejPs 110v; RejKup e6v; BOg [...] Kazał z Ráiu wygnáć gwalthem onych dwoie ludźi MrowPieś A3v; A rzecz pewna ieſt iże ſye niemożeſz zoſtáć/ iedno przy tym co ieſt wedle práwá/ [...] wyiąwſzyby gdźie Pánowie álbo Vrzędnicy y inni Sędźiowie/ więcey ſye s poddánymi gwałtem obchodźili GroicPorz fv, pp2v; RejWiz 101v, 160; Y owſzem ktoreby [granice] były przez Commiſſarze vczynione/ tych gwałtem niemáią kázić. UstPraw A3v; Kto gwałtem czyię rolę zorze. UstPraw Bv, Bv; BibRadz Ps 118/122, Act 5/26; krol Klunizynorum álbo Etruſkow Porſená/ podnioſł walkę przećiw Wáleryuſowi Publikoli y Horácyuſowi ráycom Rzymſkim/ chcąc záſię krolá Tárquiniuſá ná ich mieyſce gwałtem wſádzić. BielKron 106; przywiodł gwałtem záſię miáſtá ku Rzymſkiemu poſłuſzeńſtwu w Emiliey BielKron 177v; Láthá 1307. Rudoff Kſiążę Rákusłie [!] gwałtem ſie wbił na kroleſtwo Cżeſkie. BielKron 326; rzućili ſie á dobyli gwałtem zákryſtyey BielKron 393y, 58v, 174, 194 [2 r.], 209v, 214 (19); Opprimere Rempub. armis, Rzeczpoſpolitą gwałtem potłumić. gwałtem podeiść. Mącz 321b; Perferre rogationem per vim, Gwałtem nieyáką vſtawę wnieść wtłoczić y przimuśić ku trzimániu. Mącz 357c; Argentum invadere, Gwałtem ſie ná cziye pieniądze rzućić. Mącz 472d, 123c, 290b, 361b [2 r.], 462a, 478a, 499b; OrzQuin X2; GórnDworz Z8v; áby ſpráwiedliwe y wedle Práwá Sądy bywáły/ á iżby ludźie ich nieprzjwłaſzcżáli ſobie áni záśiadáli ná nich gwałtem KuczbKat 340, 315; Więc y ſługam/ choćby też cżáſem drugi nie rad nieborak/ tedy mu dzbanem gwałtem będzie lał w gárdło RejZwierc 61, 73; BielSpr 9v; WujJud 151; WujJudConf 151; A ták gdy ono mnoſtwo chćiáło pod nim wziąć zamecżek/ y dobywáć drzwi gwałtem w bronách/ on roſkazał dla nich ogień zapálić w branie BudBib 2.Mach 14/41; Iuſz wgranicách Kſiążętá grunty odeymuią/ A Wſi/ Miaſtá/ y Młyny/ gwałtem oſadzáią. WierKróc A3v; CzechRozm 245v; By ſnadź iego Zwolennicy Iteż inſzy weń wierzący. Ná grob gwałtem nieprzypádli Ciáłá iego nieukrádli. MWilkHist B2v; y Skárbnice/ iſz ich nierychło Tribunowie otwieráli/ gwałtem wyłomił/ y Skárby [...] pobrał. StryjKron 66, 122, 587; CzechEp 43 [2 r.]; NiemObr 170; Opierał ſię opſes/ rzekomo niechćiał do obrázá/ á gdy go gwałtem przywiedli/ rzućił ſię ná ofiárę WerGośc 217; KochTarn 77; ArtKanc N11v; GórnRozm L3; KochWr 38; Depeculor – łupię, kradnę, dobitek gwałtem odpedząm. Calep 307a, 9b, 511b, 560b, 564b [2 r.], 910a; Phil C; GórnTroas 8, 51; GrabowSet B3; ón ták wiele narodów/ ták wiele kroleſtw pod śię gwałtem podbił OrzJan 107, 45, 109, 116; Od wozu śiáná gwałtem záłápionégo, trzy grzywny od kázdégo z oſobná winá. SarnStat 672; ludźi iego część niemáłą/ gdy ſie gwałtem do Krákowá wedrzéć chćieli/ [...] pogromił y odpędźił SarnStat 1051, 545, 844, 1169, 1285; SiebRozmyśl D3v, H4 [2 r.], I3v [2 r.]; KmitaSpit A3v, C2, C3v; Heliodorus záśię/ gdy ſię gwałtem tárgnął ná ſkárby Kośćielne/ dźiwną pomſtą Boſką/ támże záraz był zwoiowany. PowodPr 50, 26, 59; KlonWor ded **3v.

~ W przeciwstawieniach: »gwałtem ... prawem (3), za wolą (2), z dobrą wolą (2), dobrowolnie, po dobrej woli, drogą przystojną, obyczajem słusznym, prawnie« (12): ZapWar 1544 nr 2522; GroicPorz cc4; BielKron 379; Alexander Papa VI. tho ieſt/ nie drogą przyſtoyną/ ále mocą á gwałtem przyſzedł był ky [!] Papieſtwu. GórnDworz O5; Ale potym z domu onego bálwierzá/ ábo będąc gwałtem wywlecżony/ ábo gdy ſam dobrowolnie wyſzedł [seu extractus, seu sponte discedens]/ ná vlicy zábit. ModrzBaz 31; Iákoby to iuż táka byłá Rzecżpoſpolita wáſzá/ że w niey nie práwem/ ále gwałtem y mocą trzebá wſzytkiego dowieść ModrzBaz 141, 102; StryjKron 472; PaprUp G2; SarnStat 643, 1160; SkarKaz 347a.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtem borzyc, bronić (3), ciągnąć (3), doby(wa)ć (się) (3), dostać się, dowieść, iść (przyjść) (2), kazić, lać (wlany) (2), łapać (załapiony) (2), mieść się, nawrocić, obchodzić się (obchodzący) (7), obciążyć, ochromić (2), odbi(ja)ć (4), odrażać, odwalać, (o)sadzać (wsadzić) (3), otrzymać (2), panować, pochwycić (2), podbić (3), podejść, podnieść, podwracać, połamać (2), pomrzeć, (po-, za-, wy-, wz)orać (7), (po)paść (5), porwać (się) (2), porzucić (2), posiać (zasiać) (5), potłuc (utłuc) (2), potłumić, postępować, poszczwać, powsta(wa)ć (2), pożyć, przebijać się, przedrzeć (wedrzeć się, przedzierać się) (3), przekażać, przekopać, przybić, przypaść (4), (przy)pędzić (odpędzać) (5), przystać, przywieść (odwieść, rozwieść) (8), przywłaszczać (przywłaszczyć) (3), psuć, ranić, rozbijać, rozwalony, rwać (2), rzucić się (7), siec (2), srożyć się, stać się, targnąć się, uciążać, uderzyć (3), ukrocić, ukrocony, umniejszyć, umocnić, urznąć, wbić (się) (2), wcisnąć, wiązać (zwięzować) (3), wleźć, włamać, wnieść, (w)paść (wpadać) (6), wrzucić się, wściepieć się, (w)wieźć (wozić) (5), wybawi(a)ć (2), wygnać (wyganiać, wegnać, zegnać) (8), wykorzenić, wyłomić (przełomiony) (2), wyłowić (6), wyniszczyć, wypychać, (wy)rąbać (7), wywlec (wywleczony) (2), wywrocić, wyzwolić, zabić (5), zachować, zadać rany (45), zadzierżać, (za)trzym(aw)ać (2), zasiadać, zbić (29), zerwać, złupić (2), zodzierać; wielkim gwałtem (4).

Zwroty: »dziać się gwałtem« [szyk zmienny] (4): BierEz Ov; Phil P2; á wſzákże tych więcéy złośći nie rádźi ſłuchamy/ któré ſie dźieią w Rzeczypoſpolitéy zdrádą/ chytrośćią álbo gwałtem [que spoliatorum et furum aguntur in Republica dolo, arte, vel violentia, incommoda JanStat 611] SarnStat 702 [idem] 21.

»gwałtem gwałcić« (1): á k woli ſwiátu práwie gwałtem á vporem gwałcą á káżą ią [wiarę] iemu [czartowi]. RejAp 165v.

»gwałtem najachać (a. najechać, a. najeżdżać, a. przyjechać, a. wjechać, a. wjeżdżać), najść (a. nadejść, a. wejść)« = involare in possessionem, irrumpere Mącz; invadere JanStat [szyk zmienny] (10 : 4): Iakom ya nyeprzyyechal gwalthem na ymyenye voszczalky na dw konyv y navoszye y nyewszyąlem drzwy throych sz zawyeschamy ZapWar 1513 nr 2161, 1532 nr 2416, 1542 nr 2559; MetrKor 34/135v [2 r.]; UstPraw Bv; BielKron 416v; Mącz 361 a, 506a; A Ieſliby który Szláchćic [...] Szláchćicá którego gwałtem nádſzedſzy zábił/ vbił ábo ránił SarnStat 1169, 254, 1169 [2 r.], 1170.

»gwałtem odjąć się (a. odejmować (się)), odjęty« =per potestatem auferre Mącz [szyk zmienny] (10 : 1): OpecŻyw 136v; Y vſkarżał ſię Abráhám przed Abimelechem o ſtudnią ktorą iemu odięli gwałtem [rapuerant] ſłużebnicy iego. BibRadz Gen 21/25; Mącz 430d; GrzegŚm 61; BudBib Gen 21/25; NiemObr 58; ZawJeft 13; Tákowymże proceſſem wolno będźie káżdému dochodźić poſſeſsiiéy dóbr náſzych/ gdźieby ie komu gwałtem odięto SarnStat 7, 214, 681; SkarKaz 453b.

»gwałtem poczynać (a. począć)« [szyk zmienny] (4): Ieſli thego nie vcżynicie ná prośby náſze/ á będzyecie chcieć co gwałtem pocżynáć/ wiedzcie pewnie że wam nie vſtąpimy. BielKron 108v, 201, 215v; BielRozm 5.

»gwałtem posiąść, sposiadany« [szyk zmienny] (5 : 1): ZapWar 1544 nr 2522; GroicPorz m; BielKron 354; StryjKron 66; A rownie cżynią z onymi ktorzy pośiadwſzy gwáłtem cżyię máiętność/ zdobywáią ſię ná złośliwe forytarze/ y prokuratory NiemObr 65; Iuż moiá źiemiá leży dawno nie orána/ Od ptakow niezycżliwych gwałtem ſpośiádána. KmitaSpit B3.

»gwałtem przymuszać (a. przymusić)« (2): ActReg 133; Inſzy lud Krześćijáńſki w Pogáńſtwo wpędzono/ Ktory tákże do tego gwałtem przymuſzono. CzahTr E4v.

»uczynić gwałtem« (4): Ia kom ya nyeszabyl slachethney yethvygy Maczyerze yanowe [...] anym vczynyl szyvey Marthwey Gawalthem [!] ZapWar 1508 nr 2041, 1521 nr 2272, 1534 nr 2410; KmitaSpit B4v.

»gwałtem uciskać (a. odciskać, a. przyciskać, a. przycisnąć, a. (wy)cisnąć (się)), uciśniony« = per potentiam opprimere Vulg (11 : 1): DiarDop 104; LubPs bb6v marg; NA Sędźiego przynależy dáwáć Rzeczniká [...] śierotom/ y tym ktorzy od kogo bywáią mocą á gwałtem vćiſnieni. GroicPorz d; RejPos 318; CzechEp 95, 128; NiemObr 14; PaprUp E3, Gv; ActReg 16; A wyśćie zelżyli vbogiego. Azaż bogacze gwałtem was nie vćiſkáią: y ćiż was do ſądow nie poćiągáią? WujNT Iac 2/6; CzahTr H3.

»gwałtem wydrzeć (się) (a. wydzierać, a. odedrzeć), oderwać (a. wyrwać), wyszarpywać« = grassari Mącz; abripere, eripere Calep [szyk zmienny] (22 : 2 : 1): Delfowie ſie rozgniewáli/ Gwałtem go z támtąd wyrwáli. BierEz H; OpecŻyw 137; RejJóz G7v; SeklKat I2v; Leop 1.Mach 13/34; Vbogiego y potrzebuiącego vćiſnął/ á gwałtem cudze wydárł [et aliena rapuerit] BibRadz Ez 18/12; BielKron 303, 364; Mącz 148d; RejPos 115v, 302v; StryjKron 180; CzechEp 14, 58; KochWz 138; ActReg 41; Calep 7b, 371b; KochFrag 45 [2 r.], 46; OrzJan 12, 19; WujNT 688; KlonWor **.

»wziąć, (po-, za)brać, zająć (a. pojąć), zagarnąć, wzięty, brany, pojmany, branie, wzięcie gwałtem« = extorlus Calep; diripere, rapere Modrz; vi accipere, per vim a. violenter a. per violentiam auferre, per violentiam receptus a. ablatus JanStat [szyk zmienny] (63 : 49 : 6 : 1 : 8 : 1 : 1 : 2 : 2): yako pobral Szerdzy szosznowe gwalthem y (wyszol) wyoszl ye⟨w⟩dom swoy do wyesky pogroshewskye ZapWar 1504 nr 1898; Iakom ya nyazayąl pyaczyu vyeprzow y yedney swynye Robothlywemu Nicolayowy [...] gwalthem anym ych ku swemu pozythkowy obroczyl ZapWar 1522 nr 2285, 1502 nr 1938, 1503 nr 1947, 1952, 1504 nr 1914, 1923 (46); HistJóz D; Tę ciem łodzią gwałtem mi wziął Niepocześnie mie z niej wypchnął BierRozm 26, 13; LibMal 1546/111; GroicPorz cc4; RejWiz 70, 191v; Leop Gen 21/24, Act 8/3; Vſtáwiliſmy iż o kmiećiá zbiegłego/ ták też y gwałtem wźiętego może vrząd ſądzić. UstPraw F2, Bv [4 r.], B2, Dv, E4v [2 r.], F, I3v; RejZwierz 13, 16 [2 r.]; BibRadz Iudic 18/24; BielKron 104, 109, 168, 192v [2 r.], 197v (14); SarnUzn F4v; HistRzym 133v [2 r.]; RejPos 286; BielSat G4; RejZwierc 204v; BielSpr 3v, 54, 70v; Możny im pan potrzebny dla ich obronnośći. Ktore tak Tatárowie tzęſtokroć palili/ Ludźi k temu dobytek gwałtem zágárnęli. WierKróc A4; ModrzBaz [16], 72, 107v; KochTr 23; StryjKron 477, 527; BielSen 7, 17; GórnRozm A4, G4, G4v, L, M; ActReg 9; Calep 398a, 463a; Phil F3; GDyby Szláchćic Szláchćicá vmyſlnie gwałtem poymał/ y do więźienia priuata authoritate wźiął/ ma bydź karan SarnStat 627, 17 [2 r.], 142, 246, 251 [2 r.], 256 [2 r.] (21); KmitaSpit C2.

»gwałtem wziąć, imać, nabrać, pobranie, ułapiony« = o porywaniu kobiet; raptor virginum et feminarum JanStat [szyk zmienny] (13 :1 : 1 : 1 : 1): MetrKor 34/135, 40/820 [2 r.]; Pauzania w pychę podnieſiony/ wſzedł ſmiele na pałac/ a ſthamtąd Olimpią gwałthem wziąwſzy aby ią s ſobą wiodł HistAl B4, L5 [2 r.], L6; GliczKsiąż C5v; Skárżyłá ſie potym Ceres przed Iowiſzem ná Plutoná/ iż iey dziewkę gwałtem wzyął. BielKron 21v, 11, 15v, 101v; Romulus krol/ iż był ná ſię wzburzył wſzythki w okolicy ſąſiády/ zá pobrániem gwałthem białychgłow Sábińſkich/ miał czo cżynić s ſobą oganiáiącz á odgryzáiącz ſie zewſząd nieprzyiacielom GórnDworz Z2; GórnRozm D; Ale ieſli pánná/ wdowá/ mężátká [...] zezna y powié/ iż nie gwałtem przez tego/ który pozwan ieſt/ byłá vłápioná [se non per vim citati esse raptam JanStat 594]/ ále zá iéy wolą y zwoleniem właſnym z kądkolwiek ią wźięto SarnStat 643, 642; KmitaSpit A3.

Wyrażenie: »jawnym gwałtem« (2): tedy ſie iuż iáwnym gwałtem á odkrytym okrucieńſtwem oborzyć mieli ná wierne ludzi/ morduiąc ie á roźlewáiąc niewinną kreẃ ich. LubPs A4, A4.
Szeregi: »gwałtem, (a) mieczem« (3): YEſt modlitwá przećiw nieprzyyaciołom kościołá ſwiętego/ ktorzy [...] gwałtem á miecżem nád nim ſie ſrożą. LubPs ee2; BielKron 25v; RejPos 338v.

»mocą (a. przez moc), (a, abo, ani) (nie) gwałtem« = vi vel potentia JanStat [szyk 21 : 12] (33): ZapWar 1536 nr 2492; MetrKor 40/820; DiarDop 104; LubPs bb6v marg; GroicPorz d; KrowObr 37v; Mącz 86d; LeovPrzep D2v; RejAp BB3, 141 v; cżym [hojnym sercem i czystym sumieniem] hnet/ wſzytki one ludzi/ iáko drugim woyſkiem/ zwyciężył/ y zhołdował. Owa/ cżego by ſnadź był mocą/ á gwałtem/ nigdy nie ſpráwił/ tego iedną oną rzecżą (iáko piſzą) dowiodł y dokonał. GórnDworz Aa7, O5; RejPos 2, 15v, 26, 115v, 231, 282, 318; ModrzBaz 141; StryjKron 180; CzechEp 94; NiemObr 14; Atak gdi by to belo ſzlo prawnie/ niegwaltem ani przes moc ktoſz bi ſie bel Decretem ſprwadliwem [!] brzidzic mial PaprUp G2, E3, Gv; Phil P2; OrzJan 30; SarnStat 17, 893, 1169, 1310; KlonWor ded **2.

»nieporządnie albo gwałtem« = vi vel violentia JanStat (1): á byłoby temu kośćiołowi álbo tey oſobie duchownéy/ która w poſseſsiiéy ieſt/ nieporządnie álbo gwałtem odięte/ tedy táki przypozwány má bydź ſądzón podług ſtárádawnégo zwyczáiu práwá Duchownégo SarnStat 214.

»gwałtem albo potajemnie« = vi aut occulte JanStat [szyk 1 : 1] (2): Gdyby kto komu pſá potáiemnie álbo gwałtem wzyął/ źwierz álbo pſá w poſzczwániu/ Tákowy co weźmie przepádnie ſtronie trzy grzywny UstPraw Dv; SarnStat 672.

»(nie)gwałtem a (ani) przymuszeniem« (szyk 2 : 1] (3): LubPs Z3; Abowiem poſpolicie narod ludzki [...] zwykł był płákáć nád nim/ á żáłowáć go/ iákoby wielkim gwałtem á wielkim przymuſzeniem vbitego á vmęcżonego RejPos 100; WujNT 329.

»gwałtem a (i) ręką zbrojną« = vi et armis Modrz [szyk 2 : 1] (3): ZapWar 1542 nr 2559; ná oſtátek gdźieby przekonány Práwem roſkazániu Sędźiego dobrowolnie niebył poſłuſzen [...] tedy zbroyną ręką/ á gwałtem ma być do więźienia wźięt GroicPorz cc4; ModrzBaz [16].

»siłą a gwałtem« (1): [on młodzieniec] na konietz śiłą a gwałtem powſtáł przećiw P. Przigodźie ij nám wſzytkim. ForCnR E.

»gwałtem a nad wolą« (1): Krol Ian żáłował ſie ná Ferdynándá [...]/ iż ſie mu gwáłtem á nád wolą wſzyćkich pánow Węgierſkich w Kroleſtwo Węgierſkie w biją BielKron 205.

»drapieżyć a gwałtem wydzierać« (1): powiádáiąc że wſſyſtko co cżynił Triffon/ cżynił drapieżąc/ á gwałthem wydzieráiąc [per direptionem fuerant gesti]. Leop 1.Mach 13/34.

»ukradziony albo gwałtem wzięty« (1): IEſliby Krześćiánin zádawał trudność Zydowi/ iż zakład v żydá záſtáły ieſt mu vkrádźiony/ álbo gwałtem wźięty [furtim, vel per violentiam sit ablatum JanStat 1117] SarnStat 251.

»wydrzeć gwałtem abo ukraśc« (1): Abo ieſliby kto komu wydárł gwałtem ábo vkradł iákie złoto ábo iáką ſummę pieniędzy niemáłą RejPos 302v.

»gwałtem nie wydzierać ani gwałcić« (1): przećiw tym inſtyguiąc ktorzy z woley Bożey ſkąd inąd przyſzedſzy/ przedśię nicżyiego gwałtem nie wydźieráią áni gwałcą/ ále vtuláiąc ſię żywnośći ſwey pobożney z chwałą Bożą nábywáią. CzechEp 58.

W przen (18): Bych miała ſtraćić y duſzę Iuż tak ſnadz miłować muſzę A zać może ſercze roſpiąć A gwałtem to z niego wiąć RejJóz E3; Prot C4v; á záſię ták wſzythki drogi ſmyſłom zámknąć/ y chćiwoſcziąm/ áby/ áni gwałthem/ áni przez zdrádę wniść do ſercá mogły. GórnDworz Mmv; RejPos 336; ReszHoz 127; WujNT 46 marg [2 r.], Luc 16/16, Zzzzz3; PowodPr 60; Sliczne Dryády/ ządáiąc go [kwiateczka] ſobie Y dla wonnośći/ y czołu k ozdobie/ A on z drugimi ná pokośie kwiatki Leży iuż zwiędły gwałtem/ á nie latki. SzarzRyt C4v.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtem bić, cisnąć się (2), dobywać (2), drzeć się (wdzierać się) (2), dzierżeć, policzkować, wniść, wyjąć, zwiędły.

Zwroty: »gwałtem wydrzeć« (1): by był Céſarz Iego M. zá rádą moią wſzyſtkim prowincióm/ wſzyſtkim króleſtwóm/ y wſzyſtkim wolnym ludźióm/ tę tak żáłoſną/ gorzką/ y ſtráchu pełną niezgodę gwałtem wydárł OrzJan 131.

»gwałtem odejmować, wziąć« (1 : 1): SarnUzn F4v; Ale iż mi cżeść gwąłtem [!] z kątá odeymuią. O tębym rad vcżynił z tákowym ná iáwie CzahTr K3.

»gwałtem złupić« (2): Aż mi ſię Paweł vkazał Ten mi to dziwno rozwazał Iako Panv Bogo [!] ſłużyć A yaka wniem nadzeye mieć Niewzwony ani worgany Iedno w yego Swiente rany Ktoremi on nas wykupił Prawie gwałtem Czartu złupił A w Boſke miłoſerdza iego Ktorem on zbawia każdego RejKup X, Zv.

Szeregi: »łupem albo gwałtem« (1): Gdi był Kriſtus w formie álbo w Máieſtacie Bożym nie łupem álbo gwałtem wziął to że ieſt rowny Bogu SarnUzn F4v.

»bez prawa, gwałtem« (1): A ácżkolwiek [Bóg] ieſt miłoſierny: iednák ſie tym ſpoſobem nád żadnym nie lituie: áby go bes práwá komu gwałtem z ręku wyimowáć miał. CzechRozm 217.

Przen: Wbrew przyjętym prawdom (13): RejKup y2v; przeſto tedy piſmo Swięte ktorekolwiek porwawſzy fáłſzywie ku ſwoim zmyſlonym ſlubom gwáłthem ćiągniećie KrowObr 143, 224v; OrzList e; GrzegŚm N3v; SarnUzn D5; Co ieſli ták ieſt/ ták wierzy/ ták piſze/ ták wyznawa/ cżemuż rzecży przećiwney chce przedśię gwałtem y przećiw prawdźie/ y przećiw ſámemu ſobie dowodźić? CzechEp 160, 10, 20, 46, 84, [397]; NiemObr 21.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtem ciągnąć (naciągać) (2), dowodźić, dźwigać, odjąć, przewieść, sprzeciwiać się, wywracać; gwałtem przyłożony; gwałtem wielkim.

a. Napaść wojenna, zbrojne natarcie, bitwa, walka (40): ále mocny odpor mieli z Wiedniá z miáſtá [...]/ gdzie za bożą pomocą obronili ſie wielkiemu gwałtowi BielKron 206v; Ad arma concurrere, Ná gwałt ſie ſchodźić. Mącz 74a; Triarii, Nameżnieyſzy á nayzbroynieyſzy huf żołnierzów v Rzimianów/ ktorzy ná zad w ſzyku ſtawáli/ á oſtátnią potrzebę gdzie gwałt potrzebował záſtępowali Mącz 463c; BielSpr 64; Potkáli ſię dość mężnie y czynili ſmiele/ Y wſzyſtek gwałt ná ſobie zbroynych zátrzymáli StryjKron 527; A Tátárowie Litwie ták iuſz dogrzewáli/ Iż też drudzy vcieczkę z gwałtu gotowáli StryjKron 732, 120, 230; KochProp 13.

gwałt od kogo (1): A tym ſpoſobem [...] obacżyłby też/ iáko dobrze ſą [zamki] opátrzone potrzebámi ku wytrzymániu wſzelákiego gwałtu od nieprzyiaćioł [ad aliquam vim hostium sustinendam] ModrzBaz 20v.

gwałt przeciw czemu (1): Retundere gladios in Rempublicam districtos, [...] Gwałtowi przećiw Rzeczypoſpolitey gotowánemu zábieżeć. Mącz 469a.

gwałt na co (2): yz zyemia Vegierſka y polſka y zemia nascha Moldawſka bili miedzi sobą wdobrim pokoyv y w przimierzv [...] y miely takowe rzeczi y yednanie miedzi sobą yeſly bi ym stich zyem na ktorą bil yaky gwalth LibLeg 11/55; StryjKron 732 marg.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtu wytrzymanie; z gwałtu ucieczka; gwałtowi obronić się, zabieżeć; gwałt z(a)trzymać (wytrzymać) (3); na gwałt schodzić się; gwałty zginąć; gwałt wielki (3).

Zwroty: »gwałt (gwałtem) odbić, odpędzić, odeprzeć; odparcie gwałtu« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1; 1): HistAl E6; Ruſzyli ſię byli tegoż Roku Pánowie y Rycerſtwo Litewſkie ochotnie ná odpárcie Moſkiewſkiego gwałtu StryjKron 782, 240, 632, 737; OrzJan 80; Gwałt tedy gwałtem odpędziwſzy zbroynie, Páńſtwo ſczęśliwie rządząc, y przyſtoynie. KlonKr A3v.

»gwałt (u)czynić« [w tym: komu (2)] [szyk zmienny] (3): Iż gdyby możny iáki nieprzyiaćiél gwałt nam iáki vczynić chćiał [vim aliquam nobis inferre conetur JanStat 742]/ złączywſzy vmyſły/ y moc woienną w iedno/ łácwiéybyſmy mogli onému odeprzéć SarnStat 111 [idem 985], 438, 985.

Wyrażenia »gwałt wojenny« (1): Articul o gwalczie nowim voiennym. ZapWar 1545 nr 2646.
Szeregi: »moc i gwałt« (1): choć podwakroć hániebnie do ſzturmu przypuſczano/ wſzyſtkę turecką moc y gwałt wielki iednym tylko murem odpárł OrzJan 80.

»najazd i (albo) gwałt« [szyk 2 : 1] (3): ZapWar 1545 nr 2646; áby pod czás odiáchánia náſzégo tá Rzeczpoſpolita od wſzech poſtronnyeh nieprzyiaćielſkich naiázdów y gwałtów byłá opátrzoná. SarnStat 133, 438.

»wojna i gwałt« (2): Ná choroby domowe máią lekárſtwá/ á ná woyny y gwałty/ máią rozmáite obrony. SkarKazSej 664a, 674a.

Wyrażenie przyimkowe: »za gwałtem« (1): Krol chłopkom wołośći iego/ ktorzy to muſieli z przymuſzenia zá Pánem czynić/ przepuśćić kazał/ wſzákże ich wielkość zá gwałtem w Nidzie rzece ktorą zá ſobą mieli potonęło StryjKron 587.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« (9): Eruptiones, [...] gdy żołnierski lud gwałtem z kąd wytárgnie y wyſunie ſie. Mącz 361a; StryjKron 230; Wiédzćie W.M. o tym/ że Céſarz Turecki źiemię Węgierſką pośiadſzy/ [...] bierze ſie gwałtem wielkim do was. OrzJan 5; Podwákroć woyſko Miſtrzá Krzyzáckiego Gwałtem poráził, z ſzkodą wielką iego. KlonKr Ev; KmitaSpit A2.

~ W charakterystycznych połączeniach: gwałtem bić się, brać się, cisnąć się, dobywać, porazić (porażony) (2), uderzyć, wytargnąć się; gwałtem nieuśmierzonym, wielkim.

Szeregi »gwałtem a mocą« [szyk 2 : 1] (3): Impressionem facere, dicuntur milites, Gwałtem á wielką mocą ſie w co ciſnąć/ álbo ſie o nieprziyaciele vderzić. Mącz 321b, 78c, 330b.
W przen (1): Ták mowiąc/ drogę pilno mu záwierał/ A káżdą pomoc wielkim gwałtem ſpierał. KochSz Bv. ~
b. O zniewoleniu, zmuszeniu kobiety siłą do stosunku płciowego; stuprum, vis Mącz, Cn (54): HistAl A5; GroicPorz 114; Przeto Ionádáb do krolá Dawidá ſkokiem ſzedł/ vpomináiąc go iż iedno Ammoná zábito o gwałt ktory vcżynił Thámmár ſieſtrze ich. BielKron 71v; StryjKron 406; SarnStat 640 [2 r.], 641; WitosłLut A4v; GosłCast 64 [4 r.].

W przeciwstawieniu: »nie z woli swej, ale za gwałtem« (1): ieſli tho zá przymuſzenim vczyniłá/ nie s chući/ nie z woli ſwey/ ále zá gwałtem. GroicPorz 11.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt szkarady; gwałtu ujść; gwałt popaść; o gwałt pokonać, zabić; za gwałt uznać; przed gwałtem uchodzić.

Fraza: »gwałt się zstał [komu]« (1): gdy pánná [...] zezna/ iż przez onégo pozwánégo który ią vłápił gwałt ſie iéy sſtał [vim fuisse illatam JanStat 593] SarnStat 642.
Zwroty: praw. »gwałt obwieść, okazać; gwałtu dowieść« [szyk zmienny] (1 : 1; 2): ktorego gwałtu gdy dowiedzie oná biała głowá onymi wieśniáki/ tedy tego gwałtowniká gárdło ná náſzey łáſce UstPraw B2, B2 [2 r.]; vbożuchny żiemiánin/ da gdźie coreczkę ſwą ſłużyć/ ábo y prży iego właſnym domu ná polu zgwalcą mu corkę obwiedźie gwałt GórnRozm H4v.

»gwałt (u)czynić; gwałt uczynion(y) [komu]« = vim virgini afferre Mącz [szyk zmienny] (10; 2): PAnná álbo niewiáſtá gdyby z rozpuſzczonymi włoſy przyſzłá do Vrzędu/ żáłuiąc ná kogo o gwałt ſobie vczyniony/ ofiáruiąc ſye tego dowieſć świádkámi GroicPorz 114; Ale on nic niedbał ná ſłowá iey/ owſzem ſię zmocniwſzy vczynił iey gwałt [oppressit ea] y leżał z nią. BibRadz 2.Reg 13/14, Iudith 19 arg, 2.Reg 13/12; BielKron 23; Stuprum virginis, Vczinić gwałt dzieweczce/ pánnie. Mącz 424a, 122b, 279a; RejAp 106v; Cżytay co ſie sſtáło Tárquiniuſowi krolewicowi w Rzymie/ co był oney pocżćiwey żenie Lukreciey gwałt vcżynił/ iáko był ſzpetnie zelżon y z wielką lekkoſcią y s páńſtwá wygnán. RejZwierc 34, [203]; StryjKron 406.

Wyrażenia: »gwałt panieński, pannie, panny, białychgłow, niewieści« = stuprum virginis Modrz (5 : 1 : 1 : 2 : 1): WSzytki krzywdy álbo wyſtępki [...] oſobliwie záſtępowánia ná drogách/ náiechánia ná dom/ gwałtty [!] Pánieńſkie/ Burgrábiá ſądźi GroicPorz i4v; Ten też karał Rycerzá ſwoiego o gwałt niewieśći/ tym obycżáiem BielKron 153v; OrzQuin Zv; ModrzBaz 53, 84v; bo inákſza ſolennitas, kiedy o gwałt białychgłów, inákſza kiedy o zábićié powołuią SarnStat 709, 203, 494, 626, 643 żp.
Szereg: »wszeteczeństwo a gwałt« (1): Iż ktoby ſie thákiego ſwowolnego wſzetecżeńſtwá á gwałtu dopuśćił/ áby mu były ocży wyięte. Trefiło ſie ná iego nieſzcżęſcie/ iż ſyn iego [...] wziął gwałthem mężowi żonę. RejZwierc 34.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« (13): nákoniecz vſádziwſzy ſie ná to/ áby myſli ſwey vcżynił doſyć/ by też y gwałtem [...] ile mocy miał/ tyle iey nád niebożątkiem vżył/ ále przedſię żadną miárą przewieść nic niemogł. GórnDworz Bb3.
Fraza: »poczciwość gwałtem wzięta jest« (1): LVkrecią mię zwano/ w Rzymiem ſie rodźiłá. A iż mi ma poczćiwość gwałtem wźięta byłá/ Przez ćię/ zły królewicze/ to com nie ták drogo Szácowáłá/ ſwą włáſną krew przelałám ſrogo. KochFrag 40.
Zwroty: »gwałtem poniewalać (a. poniewolić)« [szyk zmienny] (2): Bili theſz przi nym wlyubinyv gdi wkarczmye dzyewączką gwalthem ſſobye na vczinek czyeleſſny ponyewolill LibMal 1546/111v; BielKron 156v.

»gwałtem uczynić, poczynać« (1 : 1): ZapWar 1533 nr 2407; Ieſliby też chćiał [król Ferdynand] co gwałtem ſemną pocżynáć/ co zá cżeść otrzyma/ gdy dziećię ſzoſte w pieluchách roſkwieli BielKron 311.

»wziąć, brać (a. pobierać), wzięta gwałtem« [szyk zmienny] (5 : 2 : 1): UstPraw B2 [2 r.]; Sam theż Loktek dziewki y mężátki gwałtem ku ſwey lubośći pobierał BielKron 368, 391v; RejPos 343; RejZwierc 34, 55v; KochFrag 40.

Szeregi: »gwałtem, nad prawo, a nad przyzwolenie« (1) : Abo ieſliby też kto potkał dzyewecżkę dobrowolnie chodzącą po polu/ á wziąłby ią gwałtem nád práwo á nád przizwolenie iey [...]/ niechay będzie śmiercią vmorzon. RejPos 343.

»przez wolej, gwałtem« (1): anym vczynkv czelesznego przesz woley yey gwałthem w karczmye [...] vczynyl ZapWar 1533 nr 2407.

2. Siła, moc, wielki napór czegoś; magna vis, violentia Cn (54): RejWiz 89v; SienLek 147; Dáchy ſie od ſtrzał ieżą ze wſzech ſtron nátknionych. Ledwo mocna ſtrzyma gwałt kłotká bram zámknionych. StryjKron 105.

gwałt kogo (4): A gdy przyſſedł do ſtopniow/ tráfiło ſie iż był nieſion od ſlużebnych dla gwałthu wſzego ludu [propter vim populi]: bo ſſlá zá nim wielkość ludu/ krzycżąc Leop Act 21/35; A ták oni widząc moc Krolewſką y gwałt [impetum Vulg] woyſká iego vſtąpili przed nimi. BibRadz 1.Mach 6/47; OrzJan 80; WujNT Act 21/35.

Wyrażenie przyimkowe: »przez gwałt« = silnie, mocno (1): A któż ći milſzy/ króm páná? ieſli go téż znamy. (‒) Nierádábym: cóż potym? przez gwałt mię to pali. (‒) Cóż zá rzecz? y któż wżdy ieſt: á on nas téż znali? GosłCast 30.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« = przy użyciu siły; silnie, mocno, zapalczywie; violentem Calep, Cn (31): Liſzká gdy ſie w śieć tráfiłá/ Zá ogon ſie vwięźiłá: Ale by żywá oſtáłá/ Aż ogon gwałtem vrwáłá. BierEz H4, R4; Ieſtliby ſie zaſtrupiło/ tedy ſtrupu nie oddzieray gwałtem/ ale warz ſlaz w wodzie/ á w tym rozmacżay gębkę á przykładay na ſtrup aż zmięknie. FalZioł V 71v; Abowiem cżaſu picia duch nie może z gardła wychodzić, przeto ſie gwałtem wzgorę ciągnie GlabGad B5v; Ztąd też ieſt przicżyna cżemu ribie ikri trzeſzcżą gdy ich wſipie na ogien, Iż w nich ieſth wiatr takowy ktory ogien zagrzewaiąc rozpuſzcża á tak z nich gwałtem wypądza. GlabGad H7v, H7v, I8; RejJóz D3v; MurzHist Q3; RejWiz 149; BielKron 21v; Infrico, Wdrápuyę/ Wcieram. Oportet vehementiam adhibere in infricando, Muśi gwałtem wetrzeć. Mącz 136d; SienLek 31v; GórnDworz F7, Gv, I5; RejZwierc 167; ModrzBaz 52 [2 r.]; CzechEp 366; NiemObr 13; ReszList 176; GostGosp 44; Gdy podroſł, á vczyć ſię gwałtem nie chciał w ſzkole, Słáłem go do roznych źieḿ y ná zacne mieyſcá: Ale y ztąd pociechy nieodnioſłem żadney. CiekPotr 11; SiebRozmyśl D3v; SkarKazSej 682a; SzarzRyt A3v.

~ W charakterystycznych połączeniach: gwałtem chcieć (2), ciągnąć się, domagać się, dopierać, mowić, przeciwić się, przedawać, (prze)drzeć się (2), przycisnąć (cisnąć) się (2), przypądzać, rozrywać, sadzić się, upaść, walić się, wetrzeć, wiedzieć, wychodzić, wypądzać, zatrzymać.

W przen (4): Bo ty kśięgi X.K. nie wabią do śiebie cżłeká ſpokoynego: [...] ále prawie od śiebie iákoś náporząd gwałtem odpycháią CzechEpPOrz *3v.
Zwrot: »gwałtem wydzierać się, wytargnąć« (2 : 1): RejPos 248; PowodPr 77; Trzebá tedy y Chrześćijáninowi/ ktory ſię gwałtem świátu wydzieráć muśi [...] wielkiey prace/ y długiey. LatHar [249].
Szereg: »poniewolnie a gwałtem« (1): ieſli cnotę ſpełná chowáć/ á dobrowolnie zle nie cżynić/ y Páná nie fráſowáć/ cży thylko dla ſtráchu á dla męki poniewolnie á wielkim gwałtem wydzyeráć ſie s tego. RejPos 248. ~
a. O sile zjawisk przyrody, natury (13): LubPs X5v; Piſze dáley Cromer/ iſz ći Włoſzy y Rzymiánie/ álbo gwałtem niepogodnych wiátrow przybili ſie w ty brzegi Zmodźkie StryjKron 70.
W przen [czego] (1): A toſz ieſt groblá odemnie przerwána/ którá mię przedtem od gwałtu powodźi a wyléwániá okrutnego/ ſzczyciła MurzHist L2.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« (10): A z niebieſkich obłokow gwałtem wodá płynęłá. LubPs gg6; BielKron 283; Abowiem yako młodźiuchnym ſzczepeczkom tycze bywayą prziwiązowane/ aby álbo dla ſwey właſney słabośći/ albo nieyakim gwałtem wietrznym/ ku krziwośći a garbatośći ſie nieſkłaniali KwiatKsiąż Dv; StryjKron 26; ArtKanc K15v; Tám Nareẃ leśna [...] Z práwego brzegu cżarne wiery tocży/ Kieruie wiſłę gwałtem ią poſzewo/ Pędźi ná lewo. KlonFlis F4; iáko z dźiáłá śmiertelnego Kámień/ płomieniá gwałtem śiárczyſtego Z hukiem wypárty/ iáko przez wiátr rzadki Leći przez ćiáłá/ dáiąc im vpadki. SzarzRyt Cv, A.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtem pędzić (2), płynąć, skłaniać się, szumieć, wywrocić, zebrać się; gwałtem wiatrow; gwałtem silnym, wielkim, wietrznym; gwałtem wyparty.

Szereg: »nawałnością a gwałtem« (1): Iż oto ledá kiedy przydzie dzień Páńſki iáko złodziey/ w kthory niebioſá wſzytki/ wielką nawáłnoſcią á wielkim gwałtem przeminą RejPos 6.
W przen (1): Gdym ſię był máło w ſzcżeśiu [!] pocżał [!] vcżyć pływáć. Więdzem tráfił ná byſtre co mię ták porwáło/ Gwałtem śilnym że mi ſię pokrzepić nie dáło. CzahTr Cv.
b. O nasileniu, intensywności procesów organicznych (2): abowiem natura gdi pocżuie wnątrz one przeciwną rzecż tedy chcząc ią przemoc poruſza ſie z wielkim gwałtem, w ktorim gwałcie y niemoc ſie przeriwa GlabGad K7v.
3. Wielka ilość, mnóstwo [czego] (3): PaprPan L2; Iáko/ gdy ſtrách woienny záſzumi/ gdy gwałt chorob powietrza morowego przylęże/ gdy długo trwáiąca ſuchość zbożu odwilżáiącey ich żywnośći nie vżycży/ [...] tedy ſię ná ten cżás do Bogá vćiekáią CzechEp 87.
Szereg: »gwałt a wielkość« (1): chociaż ſie bronili mężnie/ [...] wſzákoż iż gwałt/ á wielkość ludzi byłá/ á tych było ná bacie bárzo máło/ przegráć muſieli. GórnDworz Y7v.
4. Przymus, zmuszenie do czegoś (111): RejPos 332; A ieſliż który coby rozumiał/ áby człowiek wolny y poczćiwie národzony miał mieć inſzy gwałt/ któryby go przyćiſnął do poſługi iákiéy dobréy/ nád wſtyd y ſromotę zá iáki zły wyſtępek? OrzJan 68, 68.

gwałt czemu (44): Vpor wyelki gwałt przyrodzeniu. RejWiz 8v marg, Dd3v. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt niewolniczy, poczciwy, wielki (9); gwałt ciału, przyrodzeniu (w przyrodzeniu, przypadkom przyrodzenia) (19), rozumowi, skazaniu, sobie (w sobie) (11), srogości, (swej) woli (2), żywotowi (3).

Zwrot: »gwałt uczynić, (u)działać« [w tym: komu, czemu (42)] [szyk zmienny] (44 : 2): a ktory téż laſkawiéy ij miloſierniéy ſie má niżli gniewá/ ktory téż ſám ſobie gwált cżęſto dzialá/ a cialo ſwoie zupelnie duſſy poddáwá. OpecŻyw 191v, 9v; Y zażby on prze ſwoy gniew miał gwałt vczynić miłoſiernemv przyrodzeniu ſwemv RejPs 113, 116; A ták moy miły brácie/ ieſzcże z młodu w ſobie/ Cżyń gwałt/ á niech cie márnie ten áfekt nie ſkrobie. RejWiz 192v, 8v, 62, 81, 129v marg, Cc4v; RejZwierz 143; Nullum facis modum, Zadny miáry w ſobie nie maſz. Czyniſz ſobie gwałt. Mącz 113c, 228c; RejAp 168v, 169; GórnDworz Ff6v; RejPos 150v, 201v, 202v, 332, Ooo2; RejZwierc B2, B4, 4v, 12, 15 (18); Oczko 7; SkarŻyw 338; ActReg 135; SiebRozmyśl [A4]; PowodPr 16, 56; KlonWor 80.
Szeregi: »moc i gwałt« (1): áczkolwiek może być iáka moc ábo gwałt wnętrzny ábo zwierzchny/ ktoryby hámował członki ludzkie/ áby nie wykonáły tego wſzytkiego/ co wola chce ábo roſkázuie. WujNT 547.

»przymuszenie (a. mus) a (ani) gwałt« (2): Y muśi to káżdy cżłowiek zeznáć/ gdy źle cżyni/ że to z vmyſłu á z woley ſwoiey cżyni/ przymuſzenia żadnego áni gwałtu od Bogá w ſobie niecżuiąc. WujJudConf 65; GórnTroas 43.

α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« = wbrew czyjejś woli, możliwościom, naturze; przymusem (57): Iuż by mu nędznie przyſzło żywota dokonać Bom ledwie wielkim gwałtem to na nim wymęczył Iż gi tu ż nami poſlał na garłom gi ręcżył RejJóz O4v; Gdyſz pán bóg wielé kroc napotępionych gwałtem wymágá/ prawdźiwé świadeſtwa/ o maieſtácie/ o ſprawiedliwości i ſądźie ſwoiem świętem iako i na Iudaſzu to wymogł że i ſwoi grzéch wyznáł MurzHist Q2v; my teſz nieganiemy/ áni gwałtem żadnego/ ku małżeńſtwu przyćiągamy KrowObr 224v; Gdy iuż kto przyrodzenie gwałtem złomi w ſobie/ A nie da tym przypadkom roſkázowáć ſobie. RejWiz 130v, 180; OrzRozm Q2v; KwiatKsiąż F; Vi lachrymam exprimere, Gwałtem łzy z oczu wyciſnąć. Mącz 321a; OrzQuin Aa3; RejAp 100; RejPos 75, 186v, 248, 306v; BiałKat 303v; RejZwierc 63; ktory wſzyſtki [Rzymiany] gwałtem ná to przywiodł/ áby záſie tę ſpráwę ná ſie wźięli/ ktorą im przodkowie ich zoſtáwili nápiſáną w kſięgi BielSpr 3v; ModrzBaz 67, 94; Niewiém co lżéy/ czy w ſmutku iáwnie żáłowáć/ Czyli ſye z przyrodzeniem gwałtem mocowáć. KochTr 3, 4; ále też y ſam Auguſtyn/ od Fauſta Mánicheuſzá gwałtem przypárty/ wyznáć też muśiał CzechEp 282; GórnRozm A3; Gwałtem mátko zádźierż płácz/ muśi iść ſąd boży/ Bo ćiężki żal/ ſam ſobie kréſu nie záłoży. GórnTroas 54, 41; GrabowSet L2v, N4, N4v, Q; ále mię wabi y ćiągnie moc y dobroć twoiá do ćiebie: y gwałtem mię pędźi nędzá moiá o pomoc do ćiebie. LatHar 219, [249], 269, 536; Nogą nielutośćiwey śmierći podeptány. Pytaſz przecz ták nadobny kwiáteczek/ ku wiośnie Gdy drugie kwiátki roſną/ z nowu niewyrośnie? Płomienie febry ćięſzkiey/ ktore go paliły/ Te mu tę ſmutną łąkę gwałtem záſuſzyły. SzarzRyt D2.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtem ciągnąć (przyciągać) (3), czarować, dać, dokupić się, jeść, mocować się, obrać, odrażać, odrywać, odtargnion, odwodzić, pędzić (2), porwać, porownawać się, przełomić (złomić) (2), przerażać, przyparty, przypisować, przywieść, tykać się, unosić, wbić, wlec (2), wycisnąć, wymagać, wymęczyć, zadzierżeć, zasuszyć, zaślepić, zatrzymać, zwieść; gwałtem uprzejmym, wielkim (2).

Zwroty: »(jakoby) gwałtem czynić« (2): á ná drugą ſtronę záſię/ kiedi ſie kto s cżym łamie/ á iákoby gwałtem to cżyni/ przykro ná to káżdemu pátrzyć/ á w mowie ſłucháć GórnDworz E7, E7v.

»gwałtem przymuszać (a. przymusić), niewolić (a. przyniewalać), przymuszony, niewolon« = vi et necessitate coactus Mącz (9 : 2 : 4 : 1): Xięża Capituli Poſnanſkei veſpołek y ſ biſkvpem/ niewiem iakim dvchem nadchnieni/ y pobvdzeni/ chcieli mię gwałtem przymvſić/ naczięſke prziſięgi SeklWyzn 4; Obacżył Krol że go bárzo nálegáli: onym gwałtem przymuſzony [in eum vehementer, et necessitate compulsus]/ wydał im Dánielá. Leop Dan 14/29; BibRadz Ex 6/1, Matth 5/41; Mącz 499b; RejAp 44 [2 r.], Ee3v; RejZwierc 170v; Zakon záś Moyżeſzow piſány/ ten nie pátrząc tego/ gwałtem práwie przyniewalał tych/ ktorym był podány CzechRozm 89v; PaprPan Aa3; CzechEp 13, 85; NiemObr 134; KlonKr A2; VotSzl E3v.

»gwałtem wycisnąć, wyciśniony« (1 : 1): A nie tylko gwałtem wyćiśnionego nabożeńſtwá Bog nie lubi: ále ſię y w tákich nie kocha/ ktorzy tylko z namowy ludzkiey [...] do nabożeńſtwá przyſtępuią. NiemObr 14; OrzJan 107.

Wyrażenie: »uprzyjmiem [= silnym] gwałtem« (1): On wźiąwſzy tak haniebną a ſtraſzliwą rzecz/ czałyi nocy nieſpał nieboráczek/ Wszakze iednak vprzyimięm gwałtem wolei Bożyi mieśca niedáł/ iako się trudno tęmu vhamować/ ktory śię rás Diabłu wmoc okrutną podá MurzHist D2.
Szereg: »mocą i gwałtem« (2): I owſzem [papież] wierne ſlugi Boże mocą y gwałtem/ ná to ćiągnie y przywodzi áby ſnim weſpołek Dijabłá/ nieprzyiaćielá duſznego chwalili KrowObr B4, 203v.
5. Postępowanie wbrew przyjętym normom prawnym lub moralnym (16): ácż tego drudzy niechwalili/ ná ſpracowanego mężá álbo ránnego/ puſzcżáć mężá ſwieżego/wielki to gwałt/ wſzákże ſie tego ważył Skánderbeg BielKron 242v.

gwałt czemu od kogo (1): Będźieli Króleſtwu od Królá ſwégo gwałt/ ma gotową vćieczkę do Kápłaná tego/ przez którégo Bóg dał Króleſtwu Królá. OrzQuin S2.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt miłosierdziu, prawu (3), rzeczy, sprawie, sprawiedliwości, wyrokowi.

Fraza: »dzieje się gwałt [czemu]« (2): Ktoż tego niebacży/ iż zá vcżynieniem gwałtu iednemu obywátelowi/ dźieie ſię gwałt práwam wſzytkiey Rzecżypoſpolitey służącem [leges violatas esse]? ModrzBaz 77v; SkarKazSej 701a.
Zwrot: »gwałt (u)czynić [czemu]« [szyk zmienny] (8) : vlitowawſſi ſie go potim chciałes gi był miłoſciwie wyzwolic: a izes nie raczył vczinic gwałtu wyrokowi ſwemu nielza było iednos raczył tu na ſwiat zeſlac ſyna ſwego RejPs 164v; RejKup dd4; Leop Is 10/2; RejPos 350v; SarnStat *6v; SkarKaz 382a; SkarKazSej 701a marg, 707a.
Szereg: »niesprawiedliwość i gwałt« (1): wielka ſię nieſpráwiedliwość dźieie/ y gwałt wielki świętym práwom duchownym y świeckim. SkarKazSej 701a.
α. W funkcji przysłówka: »gwałtem« (2): Sędźia krzywy/ łákomy/ ktory ſtronę trzyma: Ledá Dubium ſię więc/ ledá ſłowká/ ima: Náćiąga Práwo gwałtem: Choćia świeći iáśnie Słońce/ v złego Woytá y w południe gáśnie. KlonWor 80.
Zwrot: »gwałtem gwałcić« (1): A wżdy ták trwamy/ á ták tego mocnie bronimy/ á práwie ſie z nim w ręcż ſwárzymy/ á vpornym gwałtem gwałćimy poſtánowienie ſwięte iego/ y wolą ſwiętą iego RejPos 230.
а. Profanowanie, obrażanie (2): áby ſie też tho nie wypełniło nád miáſtem iákim przednieyſzym ſwiátá tego/ y nád koſciołem iego/ ieſliże Pan obacży w nim iáki gwałt imieáiowi [!] ſwemu RejPos 260v, Ooo5.
6. Ciężkie położenie, nagła potrzeba, mus, ostateczność, konieczność (18): BielKron 376v; tedy ieſliżeby potym nieiaka trudność wrzecżách znagłá przipadła/ tedy natychmiaſt bywaią przełomięni/ abowiem zadnego przećiwnego gwałtu nieumieią áni mogą znośić. KwiatKsiąż M2v; A przetoż/ áby w zbytek ktora s nich [jasna żółć, czarna żółć] niewyſzłá/ á niemocy álbo y śmierći ćiáłu nieprzynioſłá: potrzebno ich wśćięgáć/ miárą: á ieſliby gwałt był/ tedy y lekárſtwy. SienLek 41v; RejPos 211; RejZwierc 188; BielSpr 33; Cárzykowie gwałt widząc/ wnet z ſwymi Murzámi/ Wyſádzili ſię wſzytką mocą/ naprzod ſámi StryjKron 702, 752; ActReg 30; Tyś go w fráſunku ćieſzył/ tyś gdy gwałt bywał Ręką ſwą z poyśrod go lwow ſrogich wyrywał RybGęśli D3.

gwałt komu, czemu (2): ábychmy w tym záwichrzeniu świátá tego/ Polakow ná ſie nie iątrzyli/ y owſzem ieſliby im był iáki gwałt/ ábychmy im byli podporą ták ſkárby iáko oſobámi BielKron [3323]; PowodPr 60.

gwałt na kogo, na co (4): Owa iákoſzkolwiek podał miáſto Miſtrzowi nie máiąc ná ſię gwałtu żadnego. BielKron 418. Cf Fraza.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt jest (5); gwałt mieć (3), znosić; w gwałcie ratować.

Fraza: »gwałt przychodzi, przypada [na kogo, na co]« (2 : 1): BielKron 428; RejZwierc 187v; A Ieſliby tákowy gwałt/ pod czás odiázdu náſzégo ná R. P. przypadł/ którémuby ſie ináczéy odeprzéć nie mogło/ iedno poſpolitym ruſzeniém SarnStat 133.
Wyrażenie: »gwałt ostatni« (1): Bo kiedyż wżdy W.M. to zdrowie ſwoie y tę wolność obrónić chcećie? ieſliż iéy teraz zániedbaćie? odpowiéćie mi W. M. podobno/ że w ten czás/ kiedy gwałt oſtátni będźie. OrzJan 68.
Szereg: »gwałt ani potrzeba« (1): Káźimierz Opolſkie y Bytomſkie Kſiążę nie máiąc gwałtu żadnego áni potrzeby [...] poddał ſie y vcżynił Manem kroleſtwu Cżeſkiemu wacſłáwowi. BielKron 367v.
7. Pośpiech, szybkość; impetus Mącz (11): Fluctus, Wełny ná wodzie Też Szturm álbo ſzum powietrzny. Metaph. per Impetu, Multitudine et Moesticia, Miáſto gwałtu/ Szturmu y ſmutku. Mącz 131c, 295d.
Wyrażenie przyimkowe: »bez gwałtu« (1): A ſkoro záś te konie do wozá záłoży. Tedy zaſię tákiſz cuk ku domowi ſwemu/ Vbieżą bez żadnego gwałtu ſiodłowemu. CzahTr L2v.
α. W funkcji przysłowka: »gwałtem« = prędko, szybko, raptem (8): Ale katowie natychmiáſt ſie gwáltem k niemu rzucili/ ij ręce mu tak motzno okolo ſlupa przywiązali OpecŻyw 125v; Ruo, Pádam/ Lecę, Gwałtem pádnę. Mącz 361c; WerGośc 230; ArtKanc I17v; KmitaSpit C

~ W charakterystycznych połączeniach: gwałtem obalić, padać, przypaść, przyskoczyć, rzucić się, wyganiać, zburzyć się.

W przeciwstawieniu: »pomału, powoli ... (nie) gwałtem« (2): á koń ma być nie ſyty/ á nie morz go też/ ále pomáłu z niego ſádło wyganiay/ á nie gwałtem SienLek 190; Oczko 5v.

Szereg: »gwałtem a nieobacznie« (1): Abowiem káżda rzecż vważona przed tym iuż nigdy thák ſtráſzna być nie może/ iáko tá kthora gwałtem á nieobácżnie przypádnie. RejZwierc 171. ~
8. Alarm, trwoga; fides Cn (26):
Zwrot: »by na gwałcie wołać« (1): Pro Boha/ coż wżdy dźiáłamy By ná gwałćie ták wołamy. Ieden przebog/ drugi rátá Wołá iákby ginął z świátá. MWilkHist C4v.
Wyrażenie: praw. »prawo gwałtu« = prawo bicia w dzwon na alarm (1): SarnStat 961 cf Szereg.
Szereg: »dzwonek albo prawo gwałtu« (1): Co byli Krákowiánié dzwonek álbo práwo gwałtu vtráćili, iáko w Kronikách nápiſano, to go tu záś wedle téy Conſtituciiéy poniékąd rekuperowáli. SarnStat 961.
W przen (1): Bo dobrzy ſię ráduią kiedy vmrzeć máią/ A źli/ gwałt/ Strách/ y trwogę okrutną miewáią. KołakCath C5v.
Wyrażenie przyimkowe: »na gwałt« (10): RejAp 137v; Ná gwałt ktoby ſie nie ſtáwił/ tákże v grobley iáko v ogniá/ winy nie przepuśćić. GostGosp 144.
~ Zwroty: »na gwałt (za)(d)zwonić« (2): niżli Ráyce zeſzli z zamku poſpolſtwo zámknąwſzy brony ná gwalth dzwoniło/ gdzye ſie wiele zbroynego ludu zeſzło. BielKron 393v; Vocare ad arma Ná trwogę zátrębić/ álbo w bęben vderzić/ ku bitwie ná gwáłt zázwonić. Mącz 16b.

»na gwałt (za)wołać, wołanie« = evocare ad arma Mącz [szyk zmienny] (2 : 1): Maurus chodźił po mieśćie wołáiąc ná gwałt/ zowąc nas rozboycy. BielKron 453v; Mącz 505a; CzechEp 94.

»zbiec się (a. bieżeć), zebrać się by (a. jako) na gwałt« [szyk zmienny] (2 : 1): zebrawſſy ſie by ná gwałt álbo ná ogyeń/ runęli ſie ná nye vmyſlem tym/ áby ye byli pobili. GliczKsiąż H7, H8; á iáko ná gwałt do ogniá/ ták do tego bieżał. GostGosp 158. ~

a. W funkcji wykrzyknika: »gwałtu« (13): Gwałtu/ gwałtu ſąśiedźi/ niechcećieli moich Sćian y dáchow rátowáć/ rátuyćie wżdy ſwoich. KlonWor 42.
Zwrot: »gwałtu (za-, z)wołać« = wołać o pomoc; ostrzegać przed kimś lub czymś, wskazywać na niebezpieczeństwo; fidem publicam postulare, fidem implorare Cn [szyk zmienny] (11): ZapWar 1510 nr 2074; Powyada ze theſz myeli wolya goſpodinya ſwoyą wthorunyu spyenyedzi zabicz y bilibi tho vczinyli alye gwalthu nanye zawolala y vczyekli LibMal 1547/128v; RejJóz A3v, C3v, F8; OrzRozm H3; ktory gdy gwałtu záwołał wiele ludźi pobudźił. BielKron 393v, 418; Wſpomnicie nato ze ſlawni prodkowie [!] waſzi o mnieiſze krziwdi na Krole Pani ſwe gwaltu wolali PaprUp K, B4v, L2v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Vis [...], Siłá/ moc/ mocność/ niekiedy gwałt/ nawáłność/ też wielkość. Mącz 499b; Calep 1126b.

Synonimy: 1. bezprawie, drapiestwo, insolencyja, przemoc, rapt, rozbicie, rozboj, ucisk, złupienie; 2. moc, popędliwość, siła; 3. mnostwo, moc, siła; 4. mus, przymus, przymuszenie; 5. a. pokalanie, profanowanie; 6. potrzeba; 7. nagłość, pośpiech, prędkość; 8. trwoga.

Cf GWAŁCENIE, [GWAŁTOWNICTWO], GWAŁTOWNOŚĆ

AL