Słownik polszczyzny XVI wieku - rozpierzchnąć się

« Poprzednie hasło: [ROZPIERZCHNĄĆ]

Następne hasło: ROZPIERZCHNIENIE »

ROZPIERZCHNĄĆ SIĘ (23) vb pf

rozpierzchnąć się (20), rozpierchnąć się (2), rozpirzchnąć się (1) LubPs; rozpierchnąć się Calag; rozpierzchnąć się : rozpierchnąć się Leop (3:1).

roz- (12), roſ- (11).

sie (15), się (8).

Teksty nie oznaczają é oraz ó; o prawdopodobnie jasne (tak w roz-).

W formach praet, plusq i con: rozpierzchnął, rozpierzchnęli, rozpierzchnęły (13), rozpierzchł-, rozpierzchli (6); -nął, -nęli, -nęły LubPs, Leop (3), BibRadz, KochMon, SkarŻyw, StryjKron (3), WujNT; -ł-, -li BielSjem, KlonFlis, PudłDydo; -nął, -nęli : -ł-, -li BielKron (2:3).

Fleksja

inf	rozpierzchnąć się

praet
	sg		pl
3	m	rozpierzchnął się	m pers	rozpierzchnęli się, rozpierzchli się
	f	rozpierchła się	m an
	n	rozpierzchło się	subst	rozpierzchnęły się

plusq
	pl
3	m pers	byli się rozpierchnęli

imperativus
	pl
3	niech się rozpierzchną

conditionalis
	sg		pl
2	m		m pers	byście się rozpierzchnęli
3	m	by się rozpierzchnął	m pers
3	n	rozpierzchłoby się	subst

inf rozpierzchnąć się (2). ◊ fut 3 pl rozpierzchną się (2). ◊ praet 3 sg m rozpierzchnął się (3). f rozpierchła się (1). n rozpierzchło się (1). ◊ 3 pl m pers rozpierzchnęli się (5), rozpierzchli się (3). subst rozpierzchnęły się (1). ◊ plusq 3 pl m pers byli się rozpierchnęli (1). ◊ [imp 3 pl niech się rozpierzchną.] ◊ con 3 sg m by się rozpierzchnął (1). n rozpierzchłoby się (1). ◊ 2 pl m pers byście się rozpierzchnęli (1). ◊ part praet act rozpierzchnąwszy się (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Znaczenia

1. Przemieścić się lub zostać przemieszczonym szybko w różne strony (19)
- a. O ludziach i zwierzętach: rozbiec się, rozproszyć się, uciec; też: odejść (18)
- b. O rzeczach: zostać rozrzuconym (1)
2. Zostać rozbitym albo rozszczepionym na kawałki, ulec zniszczeniu (4)
- Przen (1)

1. Przemieścić się lub zostać przemieszczonym szybko w różne strony; dispergi HistAl, Vulg, PolAnt, Cn; dissipari PolAnt, Cn; dissilire, disturbare, exspergi Cn (19):

a. O ludziach i zwierzętach: rozbiec się, rozproszyć się, uciec; też: odejść (18): á oſtatek [wojsk Ammonitów] ſie rozpierzchnął/ ták że nie zoſtáło ſnich dwu mężu poſpołu. Leop 1.Reg 11/11; Vbiję páſterzá/ á rozpierzchną ſie owce thrzody. Leop Matth 26/31; SkarŻyw 572; W tym ſie wſzyſcy roſpierzchli/ iák bywa w przeſtrachu PudłDydo A4; [A gdy podnieſiono Archę/ thedy mawiał Moizeſz: Powſtań Pánie/ á niech ſie roſpierzchną nieprzyiaćiele thwoi/ á niech vćiekáią od oblicża twego Leop Num 10/35 (Linde)].

rozpierzchnąć się od kogo (1): Tedy woyſko Káldeycżykow gonilo/ y poimálo Krolá Sede/ kiaſzá [lege: Sedekiasza] ná puſzcży Ierycho/ á wſzytek pocżet ludu iego/ rozpierzchnął ſię od niego. BibRadz Ier 52/8.

rozpierzchnąć się po czym (7): A thák wſzyſcy roſpierzchnąwſzy ſie po leſie pocżęli vciekáć HistAl K6; oni co ſie byli roſpierchnęli po polu/ vćiekli do Azotu Leop 1.Mach 10/83, Act 8/1; BielKron 345v, 448; StryjKron 210, 270.

rozpierzchnąć się dokąd (2): Iedźćie ſkokiem porażćie Tátáry. Ale pátrzćie pogody y cżáſu/ By nie był gon zá wámi po láſu. Rzecżonoby/ iż nowi kozacy/ Rozpierzchli ſie w láſy nieboracy. BielSjem 29. Cf »każdy w swą się rozpierzchnąć«.

rozpierzchnąć się skąd (1):Podźmy bráćia gdźie ná morze. Pewnieć ſie nam roſpierzchnąć ſtąd. MWilkHist E4.

W porównaniu (1): wnet kazał [Bolesław Chrobry] do zbroy wſzytkim/ przepráwiwſzy ſie przez Bug vderzył ná woyſko Ruſkie/ ktore ſie ták roſpierzchło po leſie/ iáko żáby do wody. BielKron 345v.

Zwroty: »każdy w swą się rozpierzchnąć« (1): Otoć przychodźi godźiná/ y teraz że przyſzłá; ábyśćie ſię káżdy w ſwą rozpierzchnęli [ut dispergamini unusquisque in propria]/ á mnie ſámego zoſtáwili WujNT Ioann 16/32.

»precz się rozpi(e)rzchnąć« [szyk zmienny] (1): Táką rádę zácżęli ktorey nye ſkońcżyli/ A też s tákową ſpráwą precż ſie roſpirzchnęli LubPs F; [wſzákże ſkoro ſie o nich dowiedźieli Niemcy rozpierzchli ſie precż: gonili ich náſzy áż do Rádźiniá. BielKron 1597 324].

»rożno się rozpierzchnąć« (2): vderzyli tedy ná zdraycow/ ále oni rożno ſię roſpierzchnęli StryjKron 597, 270.

»rozpierzchnąć się i tam, i sam« [szyk zmienny] (2): pierzchnęli iedni przećiw Gálácyey/ drudzy ku Romániey ná gory/ tákież Wáłáſzy roſpierzchnęli ſie y tám y ſám BielKron 390; StryjKron 270.

b. O rzeczach: zostać rozrzuconym [od czego (= z powodu czego) po czym] (1):

Zwrot: »rozpierzchnąć się wszędzie« (1): Gdyby nád kupą pierza ten Kocżpergał Owák ſzturmował y tą mową ſzmergał: Rozpierzchłoby ſię od owego gromu/ Wſzędźie po domu. KlonFlis H3v.

2. Zostać rozbitym albo rozszczepionym na kawałki, ulec zniszczeniu; dissilire, dissultare, rumpi, scindi in partes Calag (4): Calag 546b; w then cżás vderzono z dziáłá z woyſká Thureckiego tráfiłá kułá w onę ſkrzynkę áż ſie rozpierzchłá BielKron 312v.

Zwrot: »rozpierzchnąć się w kęsy [od czego]« (1): A Menalaus miecza dobywszy srogiego, Uderzył zwierzchu w szyszak, a od razu tego Rozpierzchnął sie miecz w kęsy KochMon 31.

Przen [od czego] (1):

W porównaniu (1): [Żydzi] ſtłuką ieden [garniec] o drugi mowiąc Modlithwy/ áby ſie ták Krześćijáńſki Nowy zákon z Amanem iáko ten nowy gárniec od ſtárego rozpierzchnął BielKron 463.

Formacje współrdzenne cf PIERZCHAĆ.

Cf ROZPIERZCHNIENIE, [ROZPIERZCHNIONY]