[zaloguj się]
[pdf]

PERŁA (408) sb f

perła (402), parła (5), pierła (1); pierła CzahTr, perła : parła Zap War (2:5).

e oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie); parła z tekstu nie oznaczającego pochyleń.

Fleksja
sg pl du
N perła perły perle
G perły pereł
D perł(o)m
A perłę perły perle
I perłą perłami
L perle perłåch, perléch
V perło
inne pl N a. A - perły

sg N perła (55). ◊ G perły (7). ◊ A perłę (6). ◊ I perłą (7). ◊ L perle (2). ◊ V perło (2). ◊ pl N perły (48). ◊ G pereł (122). ◊ D perł(o)m (2). ◊ A perły (69). ◊ N a. A perły (1). ◊ I perłami (66); -ami (42), -(a)mi (24). ◊ L perłåch (10), perléch (3); -ach : -éch SarnStat (1:3); ~ -åch (6) KrowObr, RejWiz, RejAp (2), RejZwierc, StryjKron, -ach (4) HistAl, WujJudConf, SarnStat, SkarKaz. ◊ du N (cum nm) perle (2) WyprKr 11, 19. ◊ A (cum nm) perle (6) WyprKr 6v, 7, 7v, 8, 15v, 16.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII) – XVIII w.

1. Kulisty lub nieregularny twór powstający na wewnętrznej powierzchni muszli wielu mięczaków (zwłaszcza perłopławów), używany jako cenny klejnot; margarita Murm, Mymer1, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Calag, Calep, JanStat, Cn; gemma HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat; unio Mącz, Calep, Cn; bacca (conchea), elenchis, gemmula, nucleus concharum, ocellatum Cn (387): yakom ya nyewzial [...] trzech piersczieny [...] hy parel ZapWar 1536 nr 2488, 1502 nr 1911, 1522 nr 2268, 1542 nr 2557, 1545 nr 2625; OpecŻyw 19; ForCnR kt; Murm 121; Mymer1 6; PErły zimne ſą y ſuche w wthorim ſthopniu/ z brzuchów ribiech wyparaią FalZioł IV 56d; Perły thłucżone na miałki proch/ á z czukrem rożanym iedzone poranu/ vweſelaią ſercze. FalZioł V 82, + 8b, IV 38a, 56d [2 r.], 57a [2 r.], V 68v (13); BielŻyw 113; KłosAlg G4 [3 r.]; ZapMaz V S 2/332v; LibMal 1544/90v, 1545/99v, 1547/125 [2 r.], 134; RejKup v2; Wierz mi żeć owych płaſzcżow/ ornatow s perłámi/ Nie dla Bogáć nábyli RejWiz 59v, 39v, 105; Leop Apoc 21/21 [2 r.]; Zoná przydzye by łątká/ w perły vſtrzępiona RejZwierz 142v, 137v; OSMi Alspant, w nim trzi Roze Diamentowe, dwie Roze Rubinowe. A ſeſcz ſtuk po dwie perle. WyprKr 6v; w kaſdim rzędzie ieſt 21 perla. WyprKr 31v, 3, 3v, 4 [2 r.], 4v [2 r.], 5 [2 r.] (60); BibRadz I 2a marg, Matth 13/45, 46; Nie dáleko od nich [brzegów Morza Perskiego] ſą mieyſcá/ [...] gdzie wybieráią cżáſze z morzá z wielkiemi perłámi. BielKron 267v; S ták wielkiey máćice podobieńſtwo Perłom wielkim być. BielKron 446, 141, 264, 267v [2 r.], 268v marg, 349 (16); Lapilli, Drogie kámienie yáko ſą perły. Mącz 184a, 22c, 101c, 143b, 209d [2 r.], 401c, 504a; SienLek 69; RejAp 183 [2 r.], 184v; StryjWjaz Cv; KochOdpr A4v; KochProp 3; Calep 639b [2 r.], 1137a; KochFrag 22; LatHar 467; WujNT Matth 13 arg, 45, Apoc 21/21 [2 r.]; Tám perły/ tám y Mágnes w Morzu rośćie wielki. KmitaSpit A3; SkarKaz 80a; Kołdry álbo drotowem złotem przeſzywáne, Albo z brzegow drogimi perłámi oſute. CiekPotr 31; KlonFlis D2v; ZbylPrzyg A2, A2v, B2.

perła skąd (1): Perły z tego Kálekutu/ ktore łowią w wodzie w ſkorupách ktore zowiemy máćice perłowe. BielKron 268v.

W połączeniu z określeniem barwy (5): BibRadz Num 11/7; s ktorymi iął [Alonsus] frymárki cżynić/ to ieſt/ brał od nich Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły BielKron 443v; Mącz 110a; RejAp 184v, Dd2.

W połączeniach szeregowych (87): OpecŻyw 158; Item deposit tho iesth pieniądze perly zlotho srebro osthale po nyeboscz(yku)⟨e⟩ Dorothyy Russieczkiei [...], yeslize czo wzyąl tham stąd pan stanyslaw abo nye, ma przyssyącz sam w pierwsse Roki przisle Blońskie yz tych rzeczy korzysczy nyma. ZapWar 1550 nr 2666, 1522 nr 2268; wiele też rzecży ieſt ktorych żony potrzebuią, Rucho drogie, ſrzebro, złoto, perły, dziewki ſzaty, poſłowie, gmachy oſobne y piękne malowanię. BielŻyw 108; BierRozm 6; LibLeg 11/184v; HistAl Hv, Lv; Krezus máyąc wſſego doſić/ pocżąwſſy od złotá/ ſrebra/ pereł/ kamyeni drogich/ áż do inſſych ſkárbow/ pyenyędzy/ á známyenitych ſſat á vbyorow nyechcyał nic wyęcey dbáć GliczKsiąż Fv, Fv; Abowiem ſie [słudzy boży w starym Kościele] nie złothogłowy/ áni Axámity/ áni Adámáſſki/ áni Kámieńmi drogimi/ áni Perłámi/ áni Złothem/ áni Srebrem/ áni Iedwabiem/ áni perłowymi kłobuki ludziom zálecáli/ ále ſie ſlowem Bożym prawdziwym/ y cnotámi przybieráli y ſwiećili. KrowObr 107, 27, 27v, 28, 46, 115v (10); RejWiz 60; Leop 1.Tim 2/9; BielKron 33, 34, 35v, 271, 277 (17); RejAp 140, 141v, 142 [2 r.], 151, 151v, 152v; iż pánu ſwemu dał/ nie to co proſtacy dáią/ to ieſt iedwab/ ſrebro/ złoto/ perły/ kámienie/ (o co bywa poſpolicie bárzo trudno temu kto to dáie/ á temu záś bárzo łatwie/ kto to bierze) ále thę cnotę GórnDworz Ff8v, Ccv, Ii7v; RejPos 306, 338v, 345v; BielSat D3; Y coż po ſkárbiech po perłach po złocie/ Kiedy przyſádá á zły bránt ná cnocie. RejZwierc 222, 156v; WujJudConf 182; ModrzBaz 56; SkarJedn 370; Oczko 2; KochPs 68; SkarŻyw 13; StryjKron 170, 452, 658 [2 r.]; NiemObr 174; Bo dobré mienie Perły/ kámienie/ Tákże wiek młody/ Y dar vrody/ Mieścá wyſokié/ Władze ſzérokié Dobre ſą: ále Gdy zdrowie wcále KochFr 118; KochPieś 2; PudłFr 33; BielRozm 28; GostGospSieb +3v; KochFrag 39; WujNT 1.Tim 2/9, Apoc 17/4, 18/12, 16, 21 arg, s. 888; VStáwiamy/ iż gdy mąż vmrze/ żoná przy datku y przy poſagu/ y przy káżdych innych rzeczách z wypráwą wnieśionych/ iáko w pieniądzách/ w perléch/ w kámięniách/ y ſzáćiéch/ któré zoſtáną/ ma zoſtáć SarnStat [630] [idem] 639, 640; PowodPr 83; SkarKaz 454a; Widzimy że dziś pánié świecą ſię drogiemi Altembáſy, puntałámi, perłámi, klenoty. CiekPotr 29; Tę [cnotę] nád wſzyſtko dobre mienie/ Nád złoto pierły kámienie. Nadroży ſobie ſzácuię CzahTr [D]v.

W porównaniach:

~ Jako comparandum (20): Pozdrowion bądz krzyżu/ krwią ſyna mégo/ iako zlotem/ drogim kamienijm ij perlami ieſtes okráſſony OpecŻyw 158; PatKaz III 115v; FalZioł IV 50c; Abowiem ſlowá páńſkie czyſtſſe ſą nád perły y nad ſrebro ná iáſnieyſſe RejPs 17v; Nie będąć iuż ná głowie roſły ony guzy/ Albo tákież ná cżele iák perły fráncuzy. RejWiz 58, 7, 25v; A oná Mánná podobna byłá źiárnu Koryandrowemu/ á bárwy tákiey iáko perłá biała. BibRadz Num 11 /7, Iob 28/18, Prov 3/15; Radix gemmeae rotunditatis, Ták okrągłi yáko perłá. Mącz 143b, 395c; SarnUzn C2; Baczę dobrze/ iż przyiaźń ieſt ſkarb lepſzéy wagi Niż pieniądze/ niż perły/ niż ſzat pełné ſzragi. PudłFr 33; Calep 381a; że w niéy [konstytucji] iednéy rzeczy iáko perły w korcu máku przychodźi ſzukáć. SarnStat *7, 21, 80, 908; SkarKaz 43b.

Jako comparatum (2): Przyſzli [Hiszpani] pierwey do wyſpu Solo/ gdzie widzieli Perły ták wielkie iáko iáycá Gołębie BielKron 446, 447v. ~

W charakterystycznych połączeniach: perła biała, cudna (2), czyrwona, czysta, dobra (2), drobna, jasna (3), podługowata (2), połowiczasta, przezroczysta (2), świetna, wielką (20); perła na drocie (2), wisząca (7), zawieszona (12); grzywna pereł, zbieranie; alzbant z pereł, bram(ecz)ka (6), brana (brona) (4), czepiec (2), tabliczka, wzor, zapona; uczyniony z pereł (5), udziałać; naleźć perłę(-y), sypać, zbierać; przyb(ie)rać (się) w perły (4), ubrać się (ubrany) (7), ustrzępiony; bramowany perłami, (przy)ochędożony (2), okraszony (2), oprawiony, osuty, przeplatany, przyodziany, ubrany (przybrany) (2), ustrzępiony; nastrzępić perłami, upstrzyc, świecić (2); czapka z perłami(-ą), czasza, czepiec (2), giesłko, kolce [= kolczyki], wieniec.

Przysłowia: TarDuch B7; Niedáwáicie pſum rzeczy świętyi/ ani miecćie pereł waſzych przed świnie [neque mittatis margaritas vestras ante porcos] MurzNT Matth 7/6, k. 43v; Tákżeć ſie s káżdym dzieie/ kto ſie w wielkie rzecży/ Wdawa/ á co przyſtoi/ nie miewa ná piecży. Woz złamie/ ſam ſie ſtłucże/ y ſzkody nácżyni/ Bo perłámi háwtowáć/ nie przyſtoi świni. RejZwierz 42v; KuczbKat 105; BudNT Matth 1/6; WujNT Matth 7/6; SkarKaz 80b. [Ogółem 8 r.]

A ieſli lepiey rozumieſz/ nielituy pracey dla rzeczy poſpolitey/ dla vbogich ludźi/ nie kryy Perły w źięmię/ ktorey ći Pan Bog vżyczył GroicPorz C3.

Nie kto ma złoto/ ma perły/ ma ſzáty/ Ale kto ná ſwym przeſtał/ to bogáty. KochFrag 39.

Zwrot: »perły rodzić, rodzący« = margaritifer Mącz, Calep, Cn; gemmifer Calep, Cn; margaritiferus Mącz (2:2): Conchae cytheriacae, Morskie żółwie którzy perły rodzą/ Perłowa mátka. Mącz 62c, 209d; Calep 449b, 639b.
Wyrażenia: »perła droga« [szyk 4:2] (6): Ten małż ma w ſobie iednę perłę barzo drogą FalZioł IV 38a, 50a; KochMuza 26; Wy miáſto pereł drogich/ y miáſto świétnégo Kruſzcu/ oddayćie wieniec z kwiéćia rozlicznégo/ Który ozdobą będźie/ iego głádkiéy głowy OstrEpit A3v; LatHar 467; WujNT przedm 35.

»(h)aftowany perłami, z pereł; perłami haftować« [szyk 3:2] (3:2): RejKup v2; Máło dáley zá drzewy piękna łąká byłá/ Dziwnie rozlicżnym kwieciem z dáleká ſie pſtrzyłá. Nie inácżey iákoby gdzye piękna oponá/ Perłámi háfftowána byłá roſtocżoná. RejWiz 25v; RejZwierz 42v; WyprKr 28v; SkarŻyw 258.

»perła kosztowna« = gemma pretiosissima HistAl; pretiosa margarita Vulg [szyk 3:3] (6): Iako Atenowie poſlali dań wielką Alexandrowi y koronę złotą przychędożoną perłámi bárzo koſztownemi. HistAl D6v, F2, Hv; CzechRozm A6; WujNT Matth 13/46; ZbylPrzyg A2.

»perła okrągła« (13): A pereł ieſt wielkich czudnich okrąglich orianſkich niemalo WyprKr 14, 3, 3v, 14v, 17, 17v (12); Orites, gemma est globosa specie, [...] Perłá Okrągła. Mącz 269b.

»perłami sadzony (a. o(b)sadzony); perły sadzone (a. sadzane); perły sadzić; perłami przesadzać (a. usadzić)« = gemmatus Mącz, Calep; distinguere gemmis Mącz (8;2;1;2): Ale by ſnać cudnieyſſy był [kołnierzyk] Gdyby ná nim perły ſádzić RejRozpr H3v; Kosulka ze zlotem, a sczarnim jadwabiem perlamy sadzona WyprKr 35v, 32v [2 r.], 35v, 36v [2 r.]; Distinguere gemmis coronam, Wieniec perłámi przeſádzáć. Mącz 416a, 143b; Oczko 18v; StryjKron 667; Calep 449b; LatHar 595.

»sznur z perłami« (1): PAsz zloti z wezli. na xtalt snura sperlami. WyprKr 24v.

»wyszyty perłami« (1): gdy Alexan⟨der⟩ na biſkupa wezrzał na iego ręce vyrzał imię boże wyſzyte perłami BielŻyw 155.

Zestawienia: »perła indyska« (1): Godná oná wiele bréł złotá Węgierſkiégo: Godná pereł Indiſkich/ śrébrá chędogiégo. PudłFr 71.

»perła oryjańska« (20): Feretkow ſeſcznaſczie, na kazdim dwie perle Orianſkie okrągłe. WyprKr 19, 3, 3v, 13v, 14, 15 (20).

Szeregi: »perła, (i, albo, a, takież) kamień« [szyk 10:5] (15): OpecŻyw 24v; FalZioł IV 50a; HistAl M; KrowObr 27v; Około niey fraucymer dziwnie przyſtroiony/ Perłámi á kámieniem wſzędy náſtrzępiony. RejWiz 25v; BielKron 444; Oczko 18v; Calag 139a; KochPs 27; SkarŻyw 258; StryjKron 667; LatHar +4, 595; WysKaz 13; Ná kámieniu drogim y perle máłey nie zna ſię iedno biegły około tego kupiec SkarKaz 84a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 53 r.]

»(ni) perły, (ni) łańcuchy« (2): Bo wierę do tey [cnoty] żadne nie pomogą bramy/ Ni perły ni łáńcuchy áni żadne kramy. RejWiz 16, 19v.

»pieniądze i perły« (1): Káżda Wdowá, po śmierći mężá, bierze ruchomé rzeczy, w pieniądzách y w perłách. SarnStat 639. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»perła, rubin« (1): Szkodá/ że też v noſá nie záwieśi czego/ Tákże koſztowney perły/ rubinu drogiego. ZbylPrzyg A2.

»nie perły ani szarłat« (1): ále beſpiecżnie możemy tho rozumieć o mieſzcżániech/ gdyż miáſto nie chodzi w perłach áni w ſzárłacie. RejAp 142. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»perły, śrebro« (1): PudłFr 71 cf »perła indyska«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 30 r.]

»(ani, nie) złoto, (i, a, ani) perła(-y); złoty z perłami; perły(-a) ze złotem; złoty i z pereł« = auro et gemma HistAl,; aurum et margarita PolAnt [szyk 18:11] (22;3;3;1): LibMal 1544/90; Iędno muſſę on płaſſcż obliecz Czo naniem Pereł y Złota Doſycz jeſt piękná robota RejKup t8; HistAl F2, L6v; RejWiz 187; RejZwierz 40v; WyprKr 28v, 34v [2 r.], 35 [2 r.], 36 [2 r.], 37v, 38 [2 r.]; kazał [Dioklecjanus] ſobie nogi cáłowáć vbrawſzy sie w boty złote s perłámi. BielKron 154, 8, 153v, 217, 278v, 452v; RejAp CC3v; RejPos 346v; BudBib Prov 20/15; KochPs 184; Ieſli Królom niezayźrzę pereł/ áni złotá/ A milſza mi dáleko/ niż pieniądze/ cnotá KochFr 41; KochDz 106; KochMuza 26. [Ponadto w połączeniach szeregowych 55 r.]

»perła, złotohław« (1): á on [bałwochwalca] mi vkázuie z długą á s śiwą brodą Bogá Oycá/ [...] á on go kropi/ á ieſzcże ſie ktemu vbierze w perły/ w złotohłáwy. RejAp 180. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

Przen (22):
a) Użycia nawiązujące do wartości pereł: coś cennego, wartościowego, wyjątkowego (16): nie będzieſz tak barzo nie dowciwpny: aby perłę [tj. polską książkę] dla ziarna wzgardził, Iako on kohut głupi v Ezopa vcżynił FalZiołUng V 119.
Wyrażenia: »droga (nadrozsza) perła« [szyk 2:1] (3): KromRozm III O3v; Ia też mili ſą ſiedźi/ o to proſzę Bogá/ Aby tu wieczna wolnosć/ oná perłá droga/ Miedzy wámi mięſzkáłá kiedy będę w Niebie Prot D4; SkarŻyw 398.

»perła Ewanjelijej« [w nawiązaniu do Matth 7/6] (1): Bo do onego cżáſu żaden nieśmiał Grekom to ieſt pogáńſtwu pereł Ewánieliey wieprzom/ y chlebá ſynowſkiego pſom miotáć SkarŻyw 536.

»perła nauk« (1): Y niechay iuż tám [uniwersytet w Krakowie] będźie iáko iáka Perłá náuk wſzyſtkich [scientiarum praevalentium margarita JanStat 216] SarnStat 196.

»perła nad perłami« (1): Takowa wiárá ieſt dar Boży/ nas wſzyſthki dary nákoſſtownieyſzy y ſkárb nád wſzyſthki ſkárby nadroſſſzy/ y perłá nád wſtyſtkimi [!] perłámi nazacnieyſza. KrowObr 45v.

α) Cnoty chrześcijańskie, także ludzie posiadający owe cnoty (2):
Wyrażenie: »droga perła« (2): o dziewictwo droga perło/ poſpolitym nięznáioma [!]/ y ktorey niewiele ich náyduie SkarŻyw 393, A3v.
β) Święci (6): Acż tá perłá miłá byłá Papieżowi y nie rad zniey Rzym z vbożył: wſzákże dla ludzkiego zbáwienia/ Woyćiechowi wroćić ſię ná Biſkupſtwo kazał. SkarŻyw 354, 130, 589.
Wyrażenie: »perła droga« (1): wgnoiu zátáiona byłá perłá droga [tj. św. Romula]. gnoiem zowię/ Bráćia/ tę ſkázitelność ćiáłá tego SkarŻyw 589.
αα) Matka Boska (2):
Wyrażenia: »perła droga« [szyk 1:1] (2): LatHar 462; Siedźiáłáś droga perło/ kwitnąca cnotámi: Piáſtuiąc ná ſwym łonie Krolá niebieſkiégo SiebRozmyśl G.

[»perła niebieska«: Swięnta Maria panno myloscziwa [...]/ perło nyebeſzka szmilvy się nad namy. ModlKobiet nlb 35v.]

b) Użycia nawiązujące do barwy pereł: coś błyszczącego, jasnego, białego (3): Kwiáty chwil wdźięcżnych dáry/ zlicżyſz prędcey Od ćiebie rozſádzone/ Gdy Kwiećień w perły ſtroiąc złośći [lege: złoci] one. GrabowSet E2v, K2v.
α) Zęby (1): Vkaż wdźięczné vſtá ſwoie/ vſtá różáné Pereł pełné KochFr 106.
c) Użycia nawiązujące do kształtu pereł coś okrągłego, kulistego (3):
α) Łzy (1):
Zwrot: »perłami osadzić« (1): potym żáłobliwie Złez/ á bárzo gęſtémi iágody perłámi Oſádźiwſzy/ nárabiáć ięłá wymówkámi GosłCast 56.
β) Iron. Krosty (2): RejWiz 15v cf Szereg.
Szereg: »rubiny, perły« (1): Rozmáite przyſmáki s tych roſkoſzy roſtą/ Ten idzye z białą máſcią/ drugi zá nim s kroſtą. Bo temu ocży ieſzcże z wiecżorá podbili/ Temu ſie też ná cżele perły wyſádziły. Idzye świetno z rubiny s perłámi iáko pan RejWiz 15v.
a. [W funkcji coll: Klejnoty wszystkie: łańcuchy złote, kamienie drogie, perła po obudwóch małżonkach moich z tego świata zeszłych zostałe, mają być podzielone w równy dział tym obudwóm córkom moim [1583 r.] TestEwang 43.]
2. Drogi kamień, zwłaszcza oprawiony; gemma Vulg, Mącz, Calep (20): Chrysolithus, Lapis praeciosus aureo nitore transfluens, Perłá tego ymienia. Mącz 52c; Scalpere atque limare gemmas, Rownáć/ Piłowáć perły. Mącz 193d, 38a, 77a, 143b [3 r.]; Calep 449b.

W połączeniu z określeniem koloru (3): Sapphyrus, Szafir/ błekitna [!] perłá. Mącz 368b, 163d, 409b.

W połączeniu szeregowym (1): Syrus kupiec twoy/ dla mnoſtwá robot twoich/ Perły/ y Páwłokę/ y ſztuki wzorzyſte/ Biſior/ Iedwab/ y Kárbunkulus/ wykłádał ná iármárku twoim. Leop Ez 27/16.

W porównaniu (1): gemmantes alae pavonis, Lſzczące ſie yákoby perły. Mącz 143b.

Wyrażenie: »perła droga« (2): Adamas, gemma, [...] Kámień/ álbo perłá droga/ niewymowney twárdości. Adamant Mącz 3b, 2c.
Szereg: »kamień, (albo) perła« [szyk 5:2] (7): Gazites, vel ut quidam scribunt Gagites nomen gemmae alias Aetites, Kámień álbo perłá która bywa ná orłowym gniazdzi nálieziona. Mącz 141d, 2c, 3b, 34a, 95b, 159d; Calep 449b.
3. Prawdopodobnie: Narzędzie będące na wyposażeniu szkuty (1): Státki wſzelkie/ żagle/ powrozy/ kotwy/ pobiegi/ tárćice do oſzywánia/ laſki/ poiázdy/ perły/ ſzufle/ y káżdy namnieyſzy ſtátek/ pod klucżem goſpodarzá Sternika náznácżonego ma bydź GostGosp 88; [2 drągi żelazne, 2 kuli, ktore perłami zową i pieła, i oskard; miecze 2 i tesak, 2 rusznice, 1 wielga, druga mała; 2 włócznie. InwMieszcz 1559 nr 90].

Synonim: 2. kamień.

Cf PERLEJA

JDok