[zaloguj się]
[pdf]

PIĄDŹ (68) sb f

Fleksja
sg pl
N piądź
G piędzi piędzi
A piądź piędzi
I piędzią
L piędzi

sg N piądź (5). ◊ G piędzi (4). ◊ A piądź (14). ◊ I piędzią (10). ◊ L piędzi (20). ◊ pl G piędzi (1). ◊ A piędzi (14).

Sł stp notuje, Cn: piędź, Linde XVI – XVIII w.

Jednostka miary licząca ok. 20 cm, rozpiętość dłoni od kciuka do końca palca środkowego; palmus (maior) PolAnt, Mącz, Calep, Cn; dodrans (pedis), lichas, spithama Mącz, Cn; licas Calep; orthodorum Cn (68): Lichas mensurae genus, vel spacium ab indice extremo ad pollicem usque, Piądź. Mącz 193a, 274b, 409c; Calep 602b, [749]a; [Volck Qqq2v].

W połączeniu z liczebnikiem (21): Mącz 28a; Ná Tárćié Kárpie obiéray nie wielkié á nie ſtáré téż/ kthóryby nie był więtſzy półtory albo dwie piędźi. Strum O3v; Tetradoron – Szteriri [!] piedzi długi. Calep 1061a. Cf Wyrażenia przyimkowe.

I sg w funkcji okolicznika miejsca: »piędzią« = w odległości piędzi (1): [rośliny] rośćieniu y właſnośći ſwéy/ ſok ćiągną: z iednégo mieyſcá piędźią od śiebie rozſádzonégo Oczko 4.

W charakterystycznych połączeniach: [ile] piędzi długi, na wzwyż; nie więtszy niż [ile] piędzi.

Zwroty: »piędzią rozmierzyć, rozprawić [co]« = palmo mensurare PolAnt [szyk zmienny] (1:1): Y ręká też moiá záłożyłá źiemię/ á práwicá moiá rozmierzyłá niebá piędźią BibRadz Is 48/13; BudBib Is 40/12.

»i piędzią rozmierzyć« = sprawdzić bardzo dokładnie (1): Ale możeſz temu pewnie wierzyć/ Byś też to miał y piędzią rozmierzyć [...] Iż złego złe nigdy nie ominie. RejAp Cc8v.

»na piędzi, na piądź, piędzią (nie) odstępować (a. odchodzić, a. odejć, a. odlatywać)« = sectari aliquem, ne digitum discedere Mącz (4:2:2): BierEz S4; niezáwieſzay iey [władzy] ná kołku nigdy/ boć ią złodźieie vkrádną poćichu/ ieſliże ią ná piądź odeydźieſz. OrzRozm I3v; Stipatores, Drábáńći/ yáńczárowie którzy piedzią [!] od ſwego páná nie zwykli odſtępowáć. Mącz 416c, 44a, 233d, 384d; A przez orły nic inſzego rozumieć niemaſz iedno Apoſtoły/ Doktory święte/ [...] ktorzy poki tu ná świećie żyli/ thego ćiáłá ſtrzegąc ná piędźi od niego nie odláthywáli LeovPrzep G2v; HistLan B2v.

»nie ustąpić piędzią, na piądź« = obstawać przy swoim (1:1): GroicPorz ſ4; Kiedybym był ſędźią/ Iabym od ſwego zdánia nie vſtąpił piędźią. KlonWor 68.

Wyrażenia przyimkowe: »na piądź« (27): CZerta ieſth riba biała [...] bywa dłuſſa niż na piądz FalZioł IV 43c, I 65d, 87c; Nádął gębę by pudło/ ná piądź rozſzyrzoną. RejWiz 166; Będźie [napierśnik] gránowity we dwoię/ ná piądź długi y ſzeroki [Palmus erit longitudo eius]. BibRadz Ex 28/16; Strum Q; Calep 749a.

~ W połączeniu z liczebnikiem (14): ziele [wołowe oka] ſamo krzewiſte/ gałąſkhi ma na poł piędzi długie FalZioł I 94b; Miętus ieſth riba rzecżna/ nawiętſzy na trzy piędzi bywa FalZioł IV 43c, I 71a, 87c, 106c, 107a, 111c (11); KromRozm III B8v; ná kthorey [górze] cżarni Zydowie mieſzkáli ktorzy nágo chodzą/ ná wzroſt iáko ná ſześć álbo ná pięć piędźi BielKron 456; nieprzyydźieć więcéy bráć [ziemi] ieno ná ieden Rydl/ álbo ná dwie piędźi. Strum I3.

W charakterystycznych połączeniach: na piądź (na [ile] piędzi) długi (4), szeroki (2), wielki (4); na piądź (na [ile] piędzi) na wzrost, nad ziemią, od ziemie, wzgorę, wzwyż (5); na piądź na dłuż, na szerzy; dłuższy niż na piądź; być na piądź.

Wyrażenie: »na dobrą piądź« (3): Caricias [...] na kamieniu roſcie na wzwyſz na dobrą piądz y na palecz FalZioł I 146d; SienLek Yyyv; Strum G4v.
Cf »na piądź nie odstępować«, »nie ustąpić na piądź«. ~

»na piądź« = w niewielkim stopniu (1): Niech pomni [pan] ieſli ſobie może y ná piądź przycżynić wieku ſwego/ á ieſli wiek iego dłuſzſzy niż cżłowieká ſtanu mnieyſzego. RejZwierc 48; [jako się kto z cudzem na piąć zbraci, Na łokciu swego przynamniej utraci. Otwin(?)Erot 93].

»na piędzi« (16): palmus, est mensurae genus a digito minimo usque ad pollicem, na pyąndzy BartBydg 106; A vczynili Napierſnik on ná cztery gráni/ y ſowity/ ktory był w dłuż ná piędźi/ á w ſzerz ná piędźi [Palmus longitudo eius et palmus latitudo eius]. BibRadz Ex 39/9; Szypy ogniſte [...] obſzyć płotnem ſurowym mocnym/ około ſzypu/ v wierzchu ná piędźi/ áby też grotu żeláznego było widáć nieco BielSpr 74; CzechEp 407.

~ W połączeniu z liczebnikiem (4): FalZioł IV 44c; BielKron 34; Pygmaei, Máli ludźie w Indiey miedzy gorámi ſie chowáyący/ ná yedney piędźi wzwyſz którzi walkę wiodą s ptakámi. Mącz 333d; Oczko 4.

W charakterystycznych połączeniach: na dłuż (w dłuż) (2) na piędzi, na szerz (w szerz) (2), wzwyż; obszyć na piędzi, oddzielać.

Wyrażenia: »bliżej niż na piędzi« = bardzo blisko (1): Inſzy [...] żegluią przez morze/ Gdźie człowieká wicher pędźi/ A śmierć bliżéy niż ná piędźi. KochSob 69.

»na piędzi mąż« = karzeł (1): Pygmaeus, na pyądzy mąsz BartBydg 115.

Szereg: »na dłoni albo na piędzi« (1): Palmarium spacium, Mieyſce ná dłoni/ álbo ná piędźi. Mącz 274b.
Cf »na piędzi nie odstępować«. ~

Przen (3):
Zwrot: »(sw(oj)ą (własną)) piędzią się mierzyć (a. rozmieć), [mierzący się]« = liczyć się ze swoimi możliwościami (3): BierEz M; BierRozm 20; á iżby ſie ſam w ſobie ſłuſznie rozſądzić/ á iáko ono powiádáią ſwą ſie właſną piędzią rozmierzyć vmiał RejZwierc 13v; [vmiemy ſię ſwą piędźią mierzyć/ w Krolá Mśći władzą ſkwápliwie nie wrywamy ſię BronApokr 120; máią to zá znák vmyſłu pyſznego y wynioſłego/ á ſwoią ſię piędźią nie mierzącego/ ieśliby kto dla budowánia koſzt wiódł BusLic 5].
a. Niewielki obszar ziemi (6): rog ten: ktory wedle X.K. znácżył Antychriſtá tedy Krolá pokázował/ á nie ludźi we trzćinie gdźie ná piędźi mieſzkáiące. CzechEp [381], 364, [382], 405, 406; [nowochrzczeńcy wybijają się z zwierzchności świeckiej cesarzy] ſámi ią do zborku ſwego/ by też ná piędźi we trzćinie gdźie śiedźiał przywięzuią NiemObr 166.

W charakterystycznych połączeniach: na piędzi mieszkający: na piędzi leżeć, oddzielać, siedzieć, utulać się.

Synonimy: dłoń, kroczek.

Cf CZTERPIĘDZISTY

LW