[zaloguj się]
[pdf]

PIEKŁO (764) sb n

e oraz o jasne (w tym w e 2 razy błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N piekło
G piekła piekłów, piekieł
D piekłu piekłom
A piekło piekła
I piekłem piekły
L piekle piekłach
V piekło

sg N piekło (88). ◊ G piekła (369). ◊ D piekłu (9). ◊ A piekło (73). ◊ I piekłem (25); -em (3), -(e)m (22). ◊ L piekle (168). ◊ V piekło (7). ◊ pl G piekłów (19), piekieł (2); piekieł OpecŻyw; piekłów : piekieł MWilkHist (1:1); -ów (3), -(o)w (16). ◊ [D piekłom.] ◊ A piekła (2). ◊ I piekły (1). ◊ L piekłach (1).

Sł stp: piekło, piekieł, pkieł, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. W różnych religiach: miejsce przebywania zmarłych lub ich dusz; infernus Mymer1, Vulg, PolAnt, Calag, Calep, Cn; inferi Murm, Mącz, Cn; carcer infernus, erebus, orca aquarum, orcum, orcus, perpetua nocte oppressa regio, sceleratorum sedes atque regio, tartara, tartarea domus vel plaga, tartarus, umbrarum locus Cn (761): Murm 107; Infernus. Helle. Piekło. Mymer1 3, 43; Czo ieſt ziemia poſrzodek nieba, matka wſzitkich rzecży rodzącich ſie, puzdro piekła, ſtroż owocza, żywych zachowanie. BielŻyw 136; BielKron 16v, 81v, 466v, 467 [2 r.]; Mącz 170a; RejAp 60; Wykłádáią drudzy miáſto tego textu ſtąpił do piekłów: włożón do grobu/ grob miáſto piekłá rozumieiąc BiałKat 93v; Calag 270b; Calep 532a; Słowá niektore Zydowſkie zoſtáwiłem ták iáko ie y Graeckie y Láćińſkie kśięgi zoſtáwiły [...] drugiem záś przełożył: iáko Amen Amen, Záprawdę záprawdę; Gehenna, piekło. WujNT przedm 23; A choć w niektorych Graeckich kśięgách ſtoi/ Boleśći śmierći/ á nie Boleśći piekłá: wſzákże Láćińſkie ſtáre/ y Graeckie niektore/ y Syryiſkie zgodnie máią Piekłá WujNT 403; A ták Kálwiniſtowie duſzę w trupá ábo w ćiáło przemienili: á Nowokrzczeńcy z nimi piekło w grob przetworzyli/ y duſzę Páńſką w grobie zágrzebli: choćia po Grecku nie ieſt ταφοσ, co grob znáczy; ále αδησ, ktore ſłowo iáko Láćińſkie Infernus, nigdy nie znáczy grobu/ ále záwſze piekło. WujNT 404, 22 [3 r.], 403, 404 [5 r.], Yyyyy3; SkarKaz Oooo2a.
Przen: Cierpienie, męka, rozpacz (15): tam ieſt piekło/ gdźie kogo takié roſpaczy gryzą. MurzHist H4v; Aleć to ieſt piekło moię/ że by namniei wiary mieć nie mogę. MurzHist P3, O2 [2 r.]; Iuſz tu piekło w ciele vznał/ I pośmiercy śię tam doſtał. MurzHistSekl ktv; Od Audyáńcżykow [Luter nauczył się]: Iż Pokutá święta nie ieſt Sákráment: á iż ſpowiedź ieſt ſidło y piekło ſumnienia ludzkiego. ReszPrz 40.

W przeciwstawieniach: »piekło...niebo, wesele« (2): [żeński naród skarży się na mężów] Ná oſtátek nas máią/ za pracżki/ kuchárki/ [...] Nas wgániáią do piekłá/ ſámi chcą do niebá. BielSat [I4v]; wielkié weſele Tu ná źiemi y w niebie wybráni mieć mieli: Ci záś ſmutek y piekło/ co go miéć niechćieli. SiebRozmyśl K2.

Zwroty: »mieć piekło na tym świecie« (1): Coż tych białychgłow ieſt/ ktore chudzinki miáły by wielką przycżynę prośić/ aby im vmrzeć dopuſzcżono: [...] ktore máią piekło ná tym ſwiecie. GórnDworz Y5.

»posłać [kogo, co] (żywo) do piekła« = spowodować bezmierne cierpienie (3): my ſludzy twoi poſlem ſtarość y śiwiznę iego zzalośćią dopiekła HistJóz D3v, D3v; A ſnadz byſcie mię poſlali tak żywo do piekła Bowiem by ſie od żałoſći duſza prawie wſciekła RejJóz N7v.

»[komu] piekłem się zstać« (1): co inſzym Bóg dáł/ ku oſobliwyi pociecieſze [!]/ zwłaſzcza ſtarości ich/ to śię mnie wſzyſtko piekłem s ſtało MurzHist O3.

Wyrażenia: »głębokie piekło« (1): ale iá tego niepozwálám/ żeby kiedy Dauid/ wtak głębokié roſpaczy piekło wſzedł iako iá abo żeby od niego duch boży odſzedł gdy on vpádł MurzHist K4v.

»rozpaczy piekło« (1): MurzHist K4v cf »głębokie piekło«.

Szeregi: »piekło i wiekuista męka« (1): tego [frasunków] potrzebá ludziom: álbo dla pokaránia grzechow ich/ [...] ábo dlá więtſzey zapłáty/ y korony niebieſkiey ich: [...] álbo nákoniec ná zácżęćie ná tym świećie ieſzcże/ piekłá ich/ y wiekuiſtey męki ich. LatHar 577.

»smutek i piekło« (1): SiebRozmyśl K2 cf W przeciwstawieniach.

a. W judaizmie: Szeol, kraina wszystkich zmarłych, w której panuje ciemność, nic się nie dzieje i niczego się nie pamięta; otchłań, przepaść; infernus Vulg, PolAnt (165): [anjołowie mówili do Boga] Nieprziáciele naſſy motz nad wſſytkiemi maią a nie naſſ vpád/ ale pieklo ſnimi napelniaią. OpecŻyw 1v, 150v, 164v; PatKaz III 92; WróbŻołt aa5; GliczKsiąż G8v; Bo iuż w pyekle trudno náleść cżłowyeká tákyego/ Ktoryby wyznawał chwałę imyenyá twoyego. LubPs B5, B5 marg, C2, D3, N2 [2 r.], V3v; Leop Bar 2/17, Ez 32/21, 4.Ezdr 4/41, Act 2/27, 31; Cokolwiek może ręká twa dzyáłáć znienagłá/ dzyáłay ná ſwą cżęść męſką/ ábowiem áni robotá/ ani myſl/ áni náuká/ áni mądrość ieſt w piekle/ do ktorego ty ciągnieſz. BielKron 81v; HistRzym 93; RejPos 136, 161, 164; KuczbKat 45; SkarŻyw 519; Iezus tłukąc do piekłá. Nużeſz piekielne kśiążętá Otworzćie mi ſwoie wrotá. Podnieśćie ſie wiecżne brany Wnidźie tám Krol wiecżney chwały. MWilkHist E2, A3, D4v [3 r.], E2v, E3, E3v [2 r.] (14); WujNT przedm 7, Act 2/27, 31, s. 404 [2 r.], 674 marg, 2.Petr 2/4; w Piekłách co Pan Chryſtus czynił SkarKaz Oooo2a, 2b.

W połączeniach szeregowych (3): trzećiego dniá zmartwychwſtał/ poráziwſzy náſze wielkie y ćięſſkie nieprzyiaćioły grzech/ śmierć/ piekło/ y kxiążę tego świátá Dijabłá. KrowObr 50; Ze ſię z ich potomſtwá ma Dźiećię národźić/ co ma Cżárthá złego mocą ſwą pochodźić/ Smierć wiecżną, ſwiát, piekło/ iák mocny PAN ſkrocżyć ArtKanc B19v, A19v.

W przeciwstawieniach: »piekło ... niebo (2), łono Abraamowe« (3): któryby ſyn był iego [Abrahama] pirwey vmárł niżli on ſam/ miáł iść do piekłá/ á ktorzy po śmierći iego/ ći do łoná Abráámowego BielKron 16v; ArtKanc E19; Lázarz odpoczywał/ y miał poćiechę ná łonie Abráámowym: ále przećię w piekle: á nie w niebie przed Chriſtuſem. WujNT 263.

W charakterystycznych połączeniach: piekło pokazić, zborzyć (2); upaść do piekła; z piekła wyzwolony, wziąć.

Fraza: »żywot przybliżył się piekłu« (1): Niechże wnidzie modlitthwá ma przed oblicżność twoię: przykłoń vchá twego ku proźbie mey. Boć nápełnioná ieſt wſſyſtkim złym duſſá moiá: á żywoth moy przybliżył ſie piekłu [vita mea inferno appropinquavit]. Leop Ps 87/4.
Zwroty: »domieszczać do piekłow« (1): Panie [...] Abowiem thy karzeſz y zbawiaſz/ domieſcżaſz do piekłow y záſie wywodziſz Leop Tob 13/2.

»(żywo) do piekła iść (a. pojść)« [szyk zmienny] (4): BielKron 16v, 467; SkarŻyw 493; (did) Iádam. (–) Ach/ dla zgrzeſzeniać to moiego Wſzytcy ſzli do Piekłá tego MWilkHist F2v.

»(żywo) do piekła (a. w piekło) przepaść (a. być zepchniętym, a. zstąpić, itp.)« (11): OpecŻyw 144; pan wrzući nánie ſmierć á ſnadz táky żywo będą w piekło zepchnieni. RejPs 82; LubPs O, hh6v; A nie będą ſpáć z mocnemi/ y pádáiącemi/ y nie obrzezánemi/ kthorzy zſtąpili do piekłá z zbroią ſwoią Leop Ez 32/27, Num 16/30; HistRzym 83v; RejPos 188v; y roſkázał ziemi áby ſię otworzyłá/ y pożárłá ie á do piekłá żywo przepádli. SkarŻyw 483, 492; WujNT 836.

»strącić, strącon (a. wtrącon) (na wieczne potępienie, ku potępieniu) do piekła« [szyk zmienny] (2:3): PatKaz II 23v, 69; á ſnadziem więcey podobien ku grobowi niżli ku żywotowi/ y ku onemu człowiekowi ktory by iuż miał być wtrącon do piekłá będąc opuſſczony od wſſey nádzieie ſwoiey. RejPs 129v; KrowObr 7v; Bog Aniołom ktorzy byli zgrzeſzyli nie przepuśćił/ ále łáńcuchámi ćiemnoſći ſtrąćiwſzy ie do piekłá/ podał ie záchowane ku potępieniu. BibRadz 2.Petr 2/4.

»wywieść z piekła« [szyk zmienny] (3): TarDuch C7; Pánie wywiodłeś z piekłá [eduxisti ab inferno] duſſę moię: wybáwiłeś mię od tych ktorzy z stępowáli do ieźiorá. Leop Ps 29/4; MWilkHist F3v.

»do piekła się zapaść« (1): Są tedy [mnisi w klasztorach] w klątwie Bożey wſzyſcy weſpołek zonymi Sodomtzyki y Gomortzyki/ ktorzy ſie dla proznowánia do piekłá zápádli KrowObr 140.

»piekło (z)łupić; piekło będzie złupiono« [szyk zmienny] (5;1): TarDuch C7; przy iego [Chrystusa] śmierći kámienie ſie pádáć będzye/ y ſłońce ſie záćmi/ y wiele dziwow będzye/ duchowie niewidomi będą drżeć/ á piekło będzye złupiono BielKron 19; HistRzym [89]v; KuczbKat 45; Boday był do nas niepoſtał Ten Kryſtus co dźiś zmartwychwſtał. Gwałt cżyni/ łupi nam piekło MWilkHist E4; ArtKanc A10.

»(z)stąpić (a. stępować, a. wstąpić, a. wejść), zstępujący, (z)stąpienie (a. wstąpienie) do piekła (a. do piekieł, a. do piekłow)«= o Chrystusie; w tym: w Kredo (13) [szyk zmienny] (41:1:11): OpecŻyw 176v; Iezu ktorys do piekła ſtępuiący y drżwi moczne y piekielne moczy połamał. TarDuch C7, D5; SeklWyzn Bv; SeklKat B4, O2, O3: KromRozm I L4v; KromRozm II f3v; KrowObr 218v; [bóstwo Krystusowe] po męce ſwey zſtąpiło do piekłá/ á cżłowieká nędznego od ięcthwá dyabelſkiego wybáwiło. HistRzym 6; RejPosWiecz3 98; BiałKat 93 marg, 93v [2 r.]; KuczbKat 45 [4 r.]; SkarŻyw 519; MWilkHist A4v, D4; ReszPrz 83 [2 r.], 84 [2 r.]; Wierzymy iż sſtąpił do piekłá/ y wſtał z martwych trzećiego dniá/ to dla vſpráwiedliwienia/ wſzego ludzkiego plemienia. ArtKanc M10v, C18, D10, M9; LatHar 9, 101, 280, 339, 374, 586; WujNT 121 [2 r.], 263 [4 r.], 403 [2 r.], 404 [2 r.], 515 (17); SiebRozmyśl I; Pomnię pogrzeb twoy y do piekłow wſtąpienie y zmartwychwſtánie y wniebo wſtąpienie. SkarKaz 161b.

»piekło zwyciężyć, zwojować« [szyk zmienny] (1:1): Iákoż to przeſławny dźień/ wſzelákiey cżći y chwały godźien/ w ktory Pan piekło mocą ſwą zwyćiężył/ Niebo nam otworzył. ArtKanc E19; SkarKaz 634a.

Wyrażenia:»piekło ciemne« (1): Witay/ witay żądáiący Iezu Chriſte wſzechmogący. Ochłodo ſercá náſzego Do tego piekłá ćiemnego. MWilkHist F2.

»ogniste piekło« (1): Loſius y inſziy niktorzy bluźnią: iż ſię PAN Chryſtus nie tylko bał ogniſtego piekłá/ ále iż też ſkoſztował mąk wiecżnego potępienia ReszPrz 82.

Szeregi: »piekło, czart« (1): Pan mocą Boſtwá ſwoiego s cżłowiecżeńſtwem złącżonego/ [...] zborzył piekło/ zborzył cżártá RejPos 121.

»śmierć, piekło« (1): Abowiem w śmierći nie máſz tego/ ktoryby wſpomniał ná ćię: á w piekle y ktoż ćię wyſłáwiáć będźie? LatHar 159. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Personifikacje (16): Alić oto Koń płowy: y tego co ſiedział ná nim/ zwano Smierć/ á zánim ſzło piekło. Leop Apoc 6/8 [przekład tego samego tekstu: RejAp, WujNT]; Et ero mors tua o mors. Y będę vgryzienie twoie o pyekło. SarnUzn E4; RejAp 58; RejPos 109v; GrzegŚm 24 [2 r.]; Przetoć roſprzeſtrzeniło piekło duſzę ſwoię/ y otworzyło páſzcżękę beze wſzego końcá/ y sſtąpili w nie mocarze iego [Vulg Is 5/14] WerGośc 213 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm 24]; WujNT Apoc 6/8.

~ Szereg: »śmierć, (a, i) piekło« (8): Abowiemeśćie ták mowili/ Wzięliſmj przymierze z ſmierćią/ á z piekłem mamy vmowę Leop Is 28/15; RejPos 29, 87, 305v; BudNT 1.Cor 15/55; O śmierći gdźie ieſt moc twoiá Iuż teraz niemaſz pokoiá. Gdźie ieſt piekło twoie żądło Iuż ćię przyſzćie Páńſkie zyádło. MWilkHist E2; WujNT 619 marg, Apoc 6 arg. ~

Przen (3): Wſtępuią aż do niebios [Ps 106/26] (koment)/ Czuſz przeſladowci wſtępuią wyſoko przez pychę (–), á z ſthępuią aż ná głębokoſci/ (koment) To ieſt aż do piekła przez rozpacz (–) WróbŻołt kk7v; Poſláłáś [Jerozolimo] poſly twoie dáleko/ á ieſteś poniżoná áż do piekłow. Leop Is 57/9; niemoc y mol odięt ieſt od was/ á ſkáżenie vćiekło do piekłá ná zapámiętánie. BudBib 4.Esdr 8/52 [53].
b. W chrześcijaństwie: miejsce wiecznego potępienia i cierpień przeznaczone dla dusz zmarłych grzeszników oraz miejsce przebywania szatana, siedlisko zła (512): gdyż teráz tako malá męka tak niecirpliwego cie cżynij/ tzoż tedy piekło vcżyni. OpecŻyw [192v]; MiechGlab 20; LudWieś A4; SeklKat Z; Boy ſię ale Czarczie boga I tak czy iuż welka trwoga. Ty my iey yeſcze przyczyniaż A pieklo my przypominaż. RejKup h3, D, Dv, i6v, 14v, r4v (14); Teras cię kreẃkośc ciała zwiodła/ niecháiże ktęmu nieprzyſtępuie przekleta złość ducha/ abo więc iuż bądź piekła pewien/ ktorego mąk ktorego płaczu/ i ſkrzytania ſąb/ nigdy niebędźie koniec żáden. MurzHist N4, D3v, D4v, O2, T3; MurzNT 61, Luc 16/23; BielKom Dv; Przywyedzye go ſwą náſſcżepyoną náuką nye tylko o ſzkodę cyáłá yego/ ále y duſſe ſámey/ thák yáko fam do pyekłá ſie doſtánye/ tą drogą theż diſcipułá ſwego záwabi. GliczKsiąż L5v; LubPs E marg; KrowObr 144, 144v [2 r.]; RejWiz 13, 14v, 38v, 73, 76 (27); Leop Iac 3/6; OrzList h2v; RejFig Ccv; RejZwierz 123v, 124v; A nie boyćie ſię tych ktorzy zábiiáią ćiáło/ á duſze zábić nie mogą/ ále rácżey boyćie ſię tego/ ktory y duſzę y ćiáło może zátráćić w piekle. BibRadz Matth 10/28; Niektorzy ludźie vcżeni mienią Piekło cżworákie/ iedno na głępſze w ktorym ludźie wiecżnie potępieni ſą. Drugie wyſzſzey/ w ktorym dźieći nie krzcżone. Trzećie wyſzſzey/ ktore zową mniſzy Cżyśćiec. Cżwarte ktore zową Limbus tám to byli ſwięći Oycowie BielKron 467, 81v marg, 135v, 208v, 246, 276v (11); Prot D3v; Wiemći ia to żeć w ſtárożytnym Kośćiele Krześćijáńkim było sektarzow doſyć/ ále z dźiśieyſzymi niemáią co czynić: ktore przechodzą w/ ſzytkimi [!]/ co ich w piekle złośćiámi. LeovPrzep G3v; RejAp 132v; GórnDworz Aa4; HistRzym [89]v, 91v, 94v, 97, 98; RejPos 162, 164, 201, 248; Bo tá myſl bárzo wiele ludzi do piekłá vnośi/ iż myſlą thylko chcą w nowym żywocie chodzić/ á ciáłem vſtáwicżnie dyabłu ſłużą. RejPosWiecz3 98v; BiałKat 366v; Cnotliwy s cnoty ma káżdemu praw być/ Bo złemu diabeł pewnie w piekle da w rzyć. RejZwierc 225, 120v, 244; WujJud 89v, 133v; WujJudConf 69v, 203; PaprPan F4v; By mi z iedney ſtrony przeſtrách y brzytkość ktorą mam przećiw grzechu/ á zdrugiey ſtrony piekło poſtáwiono: rychley bych piekłá/ niſzli grzechu prágnął. SkarŻyw 335, 36, 120, 121, 165, 196 (11); CzechEp 15; KochMRot A4, C; ReszPrz 82; PudłFr 53; ArtKanc E3v, K2, R20, R20v, S3v; GrabowSet B, Gv, H3, S; Bo mándatów Boſkich znácżne przeſtąpienie piekłá bliſkie. LatHar 112, 491, 492, 524, 670; Dźień národzenia ſwego z Dyábłámi ſpołecżnie Przeklináć będą w piekle/ ćierpiąc męki wiecżnie. KołakSzczęśl D; WujNT 12, Matth 10/28, s. 42 marg, 43 marg, 236 [2 r.] (14); WysKaz 20, 31, 36; KlonKr B2; Bo z proſtego z prędkiego gniewu/ ábo z żártu/ co tákiego y gorſzego wyrzec/ bez żadney nienawiśći: nie máſz tákiego grzechu/ ktoryby piekłá godźien/ by nagorſze ſłowo było. SkarKaz 313a, 119b, 209a, 279a, 313a, Oooo2a; CiekPotr 42; GosłCast 32; KlonWor 53.

W połączeniach szeregowych (43): Bo kto boga ze wſſytkiégo ſertza miluie/ anij ſmierci/ anij piekla/ anij męki/ anij ſądu ſie lęká OpecŻyw [192v]; PatKaz III 140; SeklKat O3; Szukaiczie Laſki vtego Czo wſzyſtko wmoczy vniego. Smierć/ żywot/ pieklo/ zbawienie/ Ito wſzytko dobrę [!] mienie. RejKup d3v; KromRozm I H3v; A wſzakoſz niemáſz nic inſzego w niey [nauce Papieskiej]/ iedno pychá papieſka/ vpor/ obłudá/ zdrádá/ báłwochwálſtwo/ bluznierſthwo/ nietzyſtość/ ciemność/ á ná oſtátek roſpátz/ ſmierć/ piekło/ płátz/ wietzne zgriytánie [!] żębow/ y potępienie. KrowObr B3v, 43, 43v, 54, 125v, 214 (7); RejWiz 52v; Drogá grzeſſących ieſt vburkowána kámieniem/ á ná końcu ich piekło/ ćiemnośći/ y męki. Leop Eccli 21/11; BibRadz I 138d marg, 143c marg, 376a marg; RejPos 55, 78, 116, 231, 231v (7); BiałKat 323v; GrzegŚm A2v; nielza iedno iż ſie go muśimy vcżyć bać iáko Bogá wſzechmogączego á Bogá ſtráſzliwego y ná złe bárzo ſrogiego/ przed kthorym drżą wſzyſcy mocarze ná niebie w piekle y ná zyemi. RejZwierc 10; WujJud 207; RejPosRozpr b4; CzechRozm 56v, 113; CzechEp 370; Tu ná nieboracżká przyſzłá wielka trwogá/ gdy widźiał iż wypadł z łáſki Páná Bogá/ precż wſzyſtwo ſtworzenie od niego vćiekło/ tuż nád ſzyią widźiał cżártá, śmierć, y piekło. ArtKanc B6v, B19v, G12v; ZawJeft 28; Cżtery rzecży oſtátecżne. Smierć/ Sąd Páńſki/ Piekło/ y Niebieſkie kroleſtwo. LatHar +++2v, 639; WujNT 684; SkarKaz 6a, 208b, 348a; SkarKazSej 698a.

W przeciwstawieniach: »piekło ... niebo (23), żywot (wieczny) (7), królestwo (niebieskie, boże) (5), czyściec (2), łono Abrahamowe (2), przybytek Abraamow (2), zbawienie (2), chwała, świat, wieczne przybytki, ziemia« (47): MurzHist M2v, S4v; MurzNT Mar 9/42, 44, k. 148v marg; LubPs ee; Kryſtus ſam ieſt thylko drogá do niebá: á iż wſzyſtki inſze śćieſſki prowádzą do piekłá. KrowObr B; Leop Mar 9/42, 44; RejFig Dd; OrzRozm G4; OrzQuin L3v [2 r.]; HistRzym 122v; RejPos 138v, 164 [2 r.], 164v; Zyemię záſię/ y tho wſzytko co ná zyemi ieſt/ nápełniáć racży ſwoim ſwiętym miłoſierdzyem. Piekło záſię/ y wſzyki [!] piekielne rzecży nápełnia/ ſwoią nieodmienną ſpráwiedliwoſcią. RejPosWiecz2 91; Boć nie káżdemu tego poſelſtwá dozwaláią: ále tylko tym co w Cżyścu ſą/ á nie w piekle. WujJud 205, 202; WujJudConf 72; CzechRozm 32v; KochPs 202 [2 r.]; SkarŻyw 121, 335; MWilkHist G2v; NiemObr 153; Złoſniki w piekło wepchnie do ogniá wiecznégo/ A dobre z ſobą weźmie do króleſtwá ſwégo. KochMRot C2; Tám rozſądźi wſzytki práwie/ grzeſzne k piekłu, wierne k chwale ArtKanc T; LatHar 150; KołakSzczęśl Cv, D; lepiey ieſt tobie wniść chromym do żywotá wiecznego/ niż máiąc obie nodze/ być wrzuconym do piekłá ogniá nieugáſzonego WujNT Mar 9/45[44], Matth 18/9, Mar 9/43[42], 47[46], Luc 16/22, s.633; WysKaz 19, 20, 31; Pan Bog po śmierći záraz oſądźi iednego do piekłá ná męki / drugiego ná łono Abráhámowe ná pociechy SkarKaz 3b, 383a, b, 635b. Cf Wyrażenia przyimkowe.

W porównaniach (15): RejPs 73; MurzHist O; RejWiz 92v; RejZwierz 136; BielKron 294v; ſtráſzliwé Argumentá przećiwko Kśięſtwom: których kożdy dobrégo vrodzenia człowiek lękáć ſye ſpráwnie może/ á Kśięſtwá ſye iáko piekłá chrónić OrzQuin Q2; Czy ty maſz wſzechmogącego náleść? wyżſzyć ieſt/ á niż niebo: cóż będźieſz czynił/ ná źiemi go ſzukáć będźieſz? dłużſzy ieſt/ á niż źiemiá: iákóż go wyrozumiéſz? głębſzy ieſt/ niż piekło: ſzyrſzy/ niż morze. BiałKat 73v; BielSat Ev; RejZwierc 104v, 237v; Tegoż czáſſu v Wieliczki w Gorze ſolney/ ieden łotr ſtąplowánie zdrádą/ podrzućiwſzy ogień/ zápalił/ z ktorego dymu w podziemney iáſkini/ iáko w piekle wiele ſię ludzi záduśiło StryjKron 722; ReszPrz 67; BielRozm 33; Tám ieſlić ſie doſtánie źwiérz nieukrocony/ Maſz roſkoſz/ równie by był w piekle pogrzebiony. GosłCast 46; SkarKazSej 681b.

Przysłowia: Co ſkok to rychley do Piekłá RejKup x4.

Ut praestat furi hic suspendi quam inferos ardere, Dáleko lepiey yeſt tu złodzieyowi wiśieć niżli w piekle po vſzy gorzeć. Mącz 419c.

Vndique enim ad inferos tantundem viae est, Wſziſtko zá yedno/ w yedney dálekości yeſt ztąd yáko y z tąd ynąd do piekłá. Mącz 441a.

Fraza: »[czyje] piekło nie zagaśnie« = jest skazany na wieczne męki (1): za wielką bymi to pociechę było/ ktoryi terás niemám/ widząc że tych piekło nigdy niezagaſnie ktorym Bóg złorzeczył MurzHist R3.
Zwroty: »w piekle dziś na obiad być« = umrzeć dzisiaj (1): Aċ ſędzia ċzeka zdobroczy Cżiſczie bych my już mogli ijcż A wpieklie dzis na obiat bycż RejKup z6.

»po uszy w piekle by(wa)ć« (2): A ten co tu rolkoſzy ná ſwiecie vżywa/ Tám po śmierći po vſzy záwżdy w piekle bywa. RejWiz 21v, 70.

»w piekle męki cierpieć« [szyk zmienny] (4): MurzHist R3; lepiey ieſt bych ia tu krotką mękę ćierpiał/ niżlibych miał ćierpieć wiecżną mękę w piekle. HistRzym 86; KuczbKat 220; SkarŻyw 4.

»w piekle gorzeć, gorający« (7:1): RejKup h2v; gdźiebych iá woláł na mieścu każdego potępionego być/ niżeli na świećie żyć/ na ktorem śię gorzyi mám niſz gdy bych iuſz w piekle zinſzemi gorzał MurzHist O, Sv; BielKom D3v; KrowObr 126; CzechRozm 187v; Ceſarz twoy cżłowiek ieſt: Bogowie twoi ludzie byli/ á niedobrzy/ ktorych teraz duſze w Piekle goráią. SkarŻyw 124; GosłCast 32.

»do piekła iść (a. po(j)ść), zstąpić (a. zstępować, a. wstępować)« = abire in gehennam PolAnt; ire in gehennam Vulg [szyk zmienny] (16:8): RejKup cc7; Nie vmarli cie będą chfalili panie/ ani ci ktorzy do piekła sſtępuią MurzHist Ov, A4v, Iv; MurzNT Mar 9/42; A nákoniec byłyby tym obytzáiem zbáwione dziewice żydowſkie y Tureckie/ ktorych wiele w pánieńſtwie vmiera/ á wżdy przedſie do piekłá idą. KrowObr 139v; Leop Matth 5/30, Mar 9/42; HistRzym 86v, 98 [2 r.]; WujJud 202; Niewierni lepák á niezbożni ludźie poydą nádoł z Dyabły do Piekłá ná wiecżny ogień y męki nieſkońcżone. WujJudConf 72; SkarJedn 273; WerGośc 213; GrabowSet G4; LatHar 25; KołakSzczęśl A4; WujNT Mar 9/42, s. 836; WysKaz 15, 19, 31; SkarKaz 421a.

»piekłem karać, karany« (1:1): Pánie/ Pánie/ ieſlimći ią to zbroił/ o coś ty zwykł piekłem káráć/ izaliś y ty to ſtráćił/ cżymeś zwykł ludźie zbáwiáć? LatHar 152; WujNT Yyyyyv.

»do piekła odkazać« (1): Xiądz Powodowſki Kánonik Poznáńſki [...] cżći zá pieniądz ná nas nie zoſtáwił/ y owſzem żywych ták nieprzyſtoynie ſpotwarzawſzy/ ná koniec po śmierći do piekłá odkazał NiemObr 4.

»z piekła odkupić« (1): Ni ſrebrem ni złotem nás z piekłá odkupił/ ſwą mocą záſtąpił. SkarŻywBog 357.

»piekłem płacić (a. zapłacić)« (2): LatHar 276; Iáko tedy złe vczynki y roſkoſzy krotkie y docześne nigdy nie ſą rowne ku oney wieczney męce piekielney/ á przećię piekło záſługuią/ y piekłem zá nie ſpráwiedliwie płácą WujNT 551.

»w piekle pogrześć (a. grześć), pogrzebion(y) (a. zagrzebiony)« = sepultus in inſerno Vulg [szyk zmienny] (2:12): A niećhay ſie ći záwſtydzą złoſćiwi á wpiekle zágrzebieni/ ktorzy máłą otobie wiárę máią RejPs 45; Nád thobą ſłudzy płácżą/ drudzy drapáią ono márne nábycie twoie/ á duſzę grzebą w piekle. RejPos 164v, 138v, 163 [2 r.], 164v, 165, 176 (8); SkarŻyw 545; żeby nas to nie potrzebne pijańſtwo do cżego dźiwnego nie domieśćiło/ y z onym Bogacżem (ktory też nie miał w iedzeniu y w pićiu miáry) w piekle nie pogrzebło. WerGośc 261; WujNT Luc 16/22; SkarKaz 635b; GosłCast 46.

»do piekła pos(y)łać (a. odsyłać, a. odesłać), posłany« = conici in gehennam PolAnt; mitti in gehennam Vulg [szyk zmienny] (7:4): Ieſlibyćię więc gorſzyło prawé oko twoie/ Wyłuṕ ié [...] Abowięmći to ſpożytkięm twoięm aby zgynął iedén ſzczłonków twoich/ a niewſzyſtko ćiało twoie było do piekłá posłáné. MurzNT Matth 5/29, Matth 5/30; A ieſli nieſpráwiedliwie przyſyęgę mowię/ áby mię Pán Bog ſtłumił/ [...] Aby mię ná oſtátek do Piekłá s ćiáłem y z duſzą/ poſłał ná wieczne potępienie. GroicPorz h3v; KrowObr 52; Leop Matth 5/29; kácerſtwo/ ácż długo ſię w piekło ſkryie: ále záſie zpiekłá iákoby żywe wychodzi, bo ty wſzytkie ktore Luter wzbudził od ſtárych oycow náſzych potępione ſą y do piekłá posłáne. SkarŻyw 493, 81; CzechEp 11; NiemObr 5; WysKaz 16; SkarKaz 383a.

»do piekła przepaść« (2): MurzHist D4v; Wielki dźiw/ iż ſię oná kráina/ gdźie ſię ći Smokowie [= heretycy] lęgli/ záraz do piekłá nieprzepádłá. PowodPr 33.

»do piekła (na wieki) skazać« (3): OpecŻyw 191; Przydzie ſpowiedz to ſie iednay A niechceżli coć każe day Bo więc tám iako chcą karzą Ná koniec do piekłá ſkażą RejRozpr E2v; WerGośc 212.

»piekła uchować« (1): á proſzę ćię/ ábyś mię náznácżonego potępionym piekłá vchowáć racżył. LatHar 281.

»piekła ujść« (1): Gdźie choc by téſz na to przyſzło żebycie w więźięnié/ żeby na ſtracęnié dáno/ wżdyby ieſzcze baczyć miáł/ żeś tym piekła vſzedł/ a zbawięniá zyſkáł MurzHist M2v.

»do piekła wieść (a. (przy)wodzić), (w)prowadzić, wpędzić, wprawić, wwiedziony, prowadzący; w piekło prowadzić« [szyk zmienny] (8:3:1:1:1:1;1): Lakomſtwo czo wſzytkiem ſkodzy Do pyékla ich wiele wodzy. RejKup d5v; MurzHist S3; Pan kiedy kogo chce y do piekłá wpráwi/ A kogo też racży wnet ſtám tąd wybáwi [deducit ad inferos et reducit Vulg 1.Reg 2/6] LubPs hh2v, H2v; By też Papież wſzyſtki ludzi do piekłá wiodł zá ſobą/ thedy mu żadny tzłowiek niema mowić/ tzemu ták tzyniſz? KrowObr 8v, C2, 194v, 203v; RejWiz 173v; [św. Wojciech] Wiodł żywot świątobliwy: bogáctwy gárdził: złoto fobie zá błoto miał: y roſkoſzy do piekłá prowádzące o ziemię vderzył. SkarŻyw 353, 63; KochMRot B4v; LatHar 593; WysKaz 12; PowodPr 34; SkarKaz 123b.

»w piekło wpaść (a. wpadać)« (2): Y prożno ſie ſtáráyą co mye przeſláduyą/ [...] Bowyem ni ſámi zwyedzą kyedy w pyekło wpádną [introibunt in inferiora terrae Vulg Ps 62/10] LubPs Pv; RejWiz 160v.

»wrzucić, być (w)rzucony(m) do piekła; być wrzuconem w piekło« = iaci in gehennom PolAnt; in gehennom ire, mitti Vulg (3:7;1): MurzNT 148v marg, Mar 9/44; A ieſli nogá twoiá ćiebie gorſſy/ odetni ią: bo lepiey tobie chromym wnidź ku żywotowi wiecżnemu/ niżli máiąc obie nodze/ być wrzuconym do piekłá w ogień nieugáſiſty Leop Mar 9/44; BielKron 136; Boyćie ſię onego ktory gdy zábije/ ma moc wrzućić do piekłá. WujNT Luc 12/5, Matth 5/30[29], 31[30], 18/9, Mar 9/45[44], 47[46], Xxxxxv.

»wtrącić (a. wtrącać), (żywo) strącon(y) (a. wtrącony) do piekła« [szyk zmienny] (4:4): RejPs 123; RejAp 163v; Pan zábija/ y ożywia: wtrąca do piekłá/ y wywodzi RejPosWstaw 44; widziáłám iako tá twoiá ſtolicá na ktorey ſiedziſz/ vpáść ma: á ty do piekłá ſtrącony/ y pogrążony być maſz SkarŻyw 444, 437, 444; NiemObr 153; PaprUp Kv.

»z piekła wybawi(a)ć, wykupić, być wybawionym, wybwciela; wybawi(a)ć od piekła« [szyk zmienny] (10:2:2:l;2): OpecŻyw 161v; Zeſłał ſyná ſwoiego/ ktory ſie dał zábić Aby ták ſwe ſtworzenie mogł ſpiekłá wybáwić. KlerWes A; [naczyniliście sobie] Wybáwićielow/ s piekłá/ wſpomożyćielow/ otworzyćielow drzwi/ do niebá KrowObr 167v, 168, 171, 171v, 217 [2 r.], 218, 218v; BielKron 164; RejPosRozpr b4; Bo Sálomon on mądry Krol/ mowi: Nieoddalay od dźiećięćiá twego kárnośći: Ieſli go vderzyſz rozgą nieumrze/ ty go bijeſz/ á duſzę iego z piekłá wybawiaſz [de inſerno liberabis Vulg Prov 23/14]. ModrzBaz 11 [przekład tego samego tekstu SkarKaz]; MWilkHist G2v; ArtKanc B6v, G12v; SkarKaz 420a.

»z piekła wywieść (a. wywodzić)« [szyk zmienny] (3): MurzHist S3 [2 r.]; O moy dobrotliwy Pánye do cyebyeć ya muſſę/ Gdyżeś ty ſam wywyeść racżył s pyekłá moyę duſſę [eduxisti ab inſerno animam meam Vulg Ps 29/4] LubPs H.

»piekło zasługować; i trzy piekła zasłużyć« [szyk zmienny] (4;1): To był na Swiecże Lotr taky Gdże mam tego wſſythy [!] znaky I trzy Piekła by zaſłużjł RejKup dd8v; Tu mámy iáwną á iáſną rozność grzechow; że iedne ſą śmiertelne/ ktore záſługuią piekło: á drugie powſzednie/ y mnieyſzego karánia godne/ ktore łácniey bywáią odpuſzczone. WujNT 21, 551, 633; SkarKaz 313a.

»zstąpić do piekła żywy« (1): Niechay przydzie ſmierć na nie, á zſtąpi do piekła żywy. TarDuch A5.

Wyrażenia: »piekło ciemne« (1): Y my przez moc przyśćia twego/ Z piekłá wyrwáni ćiemnego: W to twe nowe národzenie/ Nowe dáiem z chwałą pienie. LatHar 401.

»diabeł z piekła« (3): OrzList h3; ták on [Luter] cżwartego Ewángeliſtę ſwego mieć muſiał/ [...] ſzpetnego cżarnego Dyabłá z piekłá ReszPrz 44; PowodPr 33.

»głębokie piekło« = infernus inferior Vulg [szyk 3:2] (5): Tedy Piotr nacżąl ſié prziſięgatz ij przeklinatz mowiątz. Dáybych iá zdechł nágle/ bych byl w głębokim piekle/ dáybych też zlą ſmierci[ą] [zg]inąl OpecŻyw 112v; LubPs T2; Leop Ps 85/13; z ták wyſokich cnot/ do ták głębokiego piekłá wpadłáś. SkarŻyw [237], 493.

»piekło gorące« [szyk 4:1] (5): SeklPieś 15; SkarŻyw 4; ArtKanc Q15; BOże/ ktoryś niezliczonemi cudy wielebnego Mikołáiá Biſkupá twego wſławił/ day nam to/ prośimy ćię/ ábyſmy przez zaſługi y prośby iego/ vſzli męki piekłá gorącego. LatHar 454, 417.

»piekło nieugaszone« (1): Niechay dla krotkiey y plugáwey roſkoſzy ćiáłá tego zgniłego/ nie iednam ſobie z Sodomcżykámi wiekuiſtych ogniow y mąk piekłá nieugáſzonego. LatHar 609.

»piekło niewrotne« (1): Przeto ieſli ćię boiaźń BOZA nie odwodzi Od wyſtępku: Niechayżeć ná pámięć przywodźi Sąd BOZY, męká ćięſzka/ karánie ſromotne/ A zátym wiecżna pomſtá y piekło niewrotne. KlonWor 12.

»piekło niższe« = infernus inferior Vulg [szyk 1:1] (2): WróbŻołt 85/13; Wielki ieſt przećiąg od łoná Abráámowego do niżſzego piekłá. WujNT 263.

»do piekła oddany« (1): Otoś ieſt wyrzucony z domu Bożego y Dyabłu do piekłá ná wieczne potępienie oddány OrzRozm M4v.

»okrutne piekło« (1): Poźrzy mię/ niechay zginę/ z niewinną mą ręką/ Bo ſye y okrutnégo piekłá z iego męką Nieboię ZawJeft 31.

»do piekła pogrążony« (2): KromRozm I D2; woyny poddánych przećiw Pánom powſtáły/ iáko przed tym w Niemcách chłopſka woyná (gdźie o dwá kroć ſto tyśięcy ludźi pobići/ á iáko ſam Luter mowi/ do piekłá ſą pogrążeni [...]) WujJud 134.

»potępieni w piekle; piekło potępionych« (2;1): Trzymáią [greccy katolicy] iż żadnego cżyiſcu niemáſz/ á przedſię ſię zá vmárłe modlą: mieniąc podobno/ iż potępionym w piekle pomoc dáć ſwemi modlitwámi/ ofiárámi/ y iáłmużnámi mogą. SkarJedn 343, 283; SkarKaz 119b.

»piekło srogie; srogość piekła« [szyk 3:3] (5;1): Bo duſſá ma wſſytkim złym ták yeſt nápełnyoná/ Srogość pyekłá żywotu memu przybliżoná [et vita mea inſerno appropinquavit Vulg Ps 87/4] LubPs T3v, ee3v; A ſzcżęſcie y nieſzcżęſcie lekce ſobye waży/ A przypádłe przygody pod nogámi dłaźi Nie boiąc ſie ni śmierći ni piekłá ſrogiego RejWiz 63, 71; RejPos 185v, 264.

»wieczne piekło« (1): á ſamá chćiey poki cżas maſz/ z wiecżnego piekłá wyzwolić duſzę twoię. SkarŻyw 238.

»piekło wielomękie« (1): Toć ieſt duſzne trapienie y wnętrzna kátownia: Y w piekle wielomękim ſnadź iey niemáſz rownia. KlonWor 37.

Szeregi, »piekło, (i, ani) czart« [szyk 2:2] (4): melankolia widaią rzecży ſtraſzne, cżarne, y brzytkie, iako piekło cżarty/ błota, y inſze rzecży. GlabGad L4; RejPos 110; obácż iáka ieſt moc pokuty S. ktora [...] piekło y cżárty rozbija SkarŻyw 173; SkarKaz 350a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»doł albo piekło« (2): Iż gdy byłá otworzona piecżęć cżwarta/ widział koniá bládego á ná nim ſiedzącego co gi ſmiercią zwano/ á zá nim doł álbo piekło. RejAp 59v, 60.

»wieczne męki i piekło« (1): O iákie będzie łykánie y nędzne płákanie/ gdy ná ocży widzieć będziem: z iedney ſtrony niewymowne kroleſtwo niebieſkie: z drugiey wiecżne męki y piekło SkarŻyw 121. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»((a)ni, i, tak) niebo, (a, (a)ni, i, też, jako (i), albo) piekło« [szyk 13:5] (18): bo bych ſie obroćił ták do niebá iáko y do piekłá to pewnie wiem iſz ćię tám wſſędy záſtánę. RejPs 206; RejKup f3, g4v; RejWiz A7; OrzList i3; Był ták łáſkaw Ceſarz Máxymilian ná Krolá Polſkiego/ iż mowił: my s krolem Polſkim y do Piekłá y do Niebá gotowi będziem záwżdy BielKron 429v; RejPos 164; SkarŻyw 52; ReszPrz 86, 90; LatHar 276; Bo kto ſię do niebá ábo do piekłá raz doſtánie/ ten iuż ſtámtąd poſpolićie więcey nie wychodzi. WujNT 227, 227, 404, 856, Yyyyy2; WysKaz 37; SkarKaz 119a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r., w przeciwstawieniach 19 r.]

»z, od nieba (aż, też) do piekła; z piekła do nieba« (3:1;3): á nieynáczey wywodziſz ná ſwobodę duſſę moię iakoby ią wziąwſſy ſpiekłá do niebá przenoſił. RejPs 128; OrzRozm C3v; RejPos 78, 164 [2 r.]; Ieden Anioł wolą tylko przepychu ſwego przećiw Bogu zgrzeſzywſzy/ z niebá do piekłá ná wiecżne á nigdy nieprzeiednáne przeklęctwo przepadł PowodPr 11, 36.

»piekło a osądzenie« (1): A to też wieſz iáko Iob powiedał/ iż s piekła á s takiego oſądzenia iuż żadnego odkupienia nie máſz. RejPos 147.

»piekło i (wieczne) potępienie« (4): zakon Boży/ odkrywa ſkryte grzechy/ ktore ſię táią w ćiele náſzym/ y zapłátę zá nię piekło y wietzne potępienie [...] vkázuie. KrowObr 44; Mącz 143a; OrzQuin L2; SkarŻyw 172. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»piekło i przepaści ziemie« (1): woyſká wielkie [...] ogień zniebá ná złe ſpuſzcżáią/ piekło y przepáśći ziemie otwarzáią/ żywot w śmierći dáią SkarŻyw A3.

»piekło i raj (a. roskosz rajska)« [szyk 1:1] (2): Ale dla tego ábyſmy dobrze ſpokoynie á w boiáźni żyli/ zoſtáwił Bog piekło y roſkoſz Ráyſką ludzyem po śmierći BielKron 118v, 466v.

»szatan, (i) piekło« (2): BiałKat 71; przyſzedł Syn Boży/ sſtał ſie ſynem cżłowiecżym/ wydał ſie ná ſrogą ſmierć/ áby nas wybáwił od ſmierći/ á wyrwał z więzyenia ſzátáná y piekłá RejPosWstaw [213]v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(i) (wieczna) śmierć i (abo) piekło« [szyk 8:4] (12): RejWiz 63; O nędzny á vpádły cżłowiecże coż maſz cżynić/ gdy iuż oto widziſz/ iż y piekło y wiecżna ſmierć ſrodze ná cię otworzyło páſzcżękę RejPos 176, 222, 305v; CzechRozm 119 [3 r.]; KarnNap D4v, E4; Chriſtuſá onego śmierći y piekłá [mortis et inferni] zwyćiężce słowá to ſą/ ktore nam roſkázuią/ ábyſmy drugim odpuſzcżáli/ iáko chcemy/ żeby y nam odpuſzcżano. ModrzBaz 127; SkarŻyw 262; CzechEp 341. [Ponadto w połączeniach szeregowych 22 r.]

»świat i piekło« (1): Y by wſzyſcy Kácérzowie/ co ich ná świećie y w piekle ieſt teraz/ y potym będźie/ powſtali/ nigdy żadną chytrośćią áni przewrotnośćią ſwą/ tego wykładu Króleſtwá Polſkiégo oni nie ſkáżą OrzQuin I2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»i ziemia i piekło« (1): Przetoż P. Bog rádom ich nie błogoſłáwi: y iáko ony nievczćiwie Zydy gniewáiąc ſię o dom ſwoy/ o dom modlitwy y czći ſwey/ nie powrozem/ ále biczem żeláznym káráć ie będźie/ y tu ná źiemi y w piekle SkarKaz 456b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

Personifikacje (23): RejPos 186; Oto piekło maſz ſzátáná Związánego iák báráná. MWilkHist Fv; StryjKron 6; Strzeż tylko niechay piekło nie żrze duſze moiey GrabowSet A4v, G4v, M2; WujNT Act 2/24; SkarKaz 279b.

~ W połączeniach szeregowych (3): RejAp 172v; A wſzyſtko też ſtworzenie ſwe/ nákoniec też y śmierć z piekłem y z Szátánem pod nogi iego poddał. CzechRozm 25; ZOrzá prześlicżna wynika/ Niebo z weſela wykrzyka: Swiát wſzyſtek pełen rádośći/ Piekło rycży od żáłośći. LatHar 361.

W przeciwstawieniu: »niebo ... piekło« (1): W ktorego mocy záwżdy świát, morze, y niebo/ y ná nim wſzytki gwiazdy. Przed ktorego możnośćią drży záwżdy okrutne piekło z ſwą káżdą niſkośćią. ArtKanc 17.

Zwrot: »ze wszystkim piekłem sprzysiąc się [na kogo]« (1): Tátárowie Sergiáńſcy [...] walczą dźiś przećiwko nam Polakom vſtáwicznie/ którzy z Kośćiołá Bożégo w Dyabłów Kośćiół od nas ſye przenieśli/ y ze wſzyſtkim Piekłem ſprzyśięgli ſye ná nas. OrzQuin M3v.
Wyrażenia: »okrutne piekło« (1): ArtKanc 17 cf W przeciwstawieniu.

»piekło straszliwe« (1): Proſzę/ niż we wſzem vſtánie [dusza]/ Byś ią racżył wſpomoc Pánie/ Słyſząc iey łkánie rzewliwe/ Niż pożrze piekło ſtráſzliwe. GrabowSet 14v.

Szeregi: »czart z piekłem« (1): Nicz mi ſię Duſſa nielęka Chocza Cżało niechay ſtęka Iuż y Cżart ſpamięczi wyſſedł Choċza by y ſ piékłem prziſedł RejKup T.

»piekło z Lucyperem« (1): Drży piekło z Lucyperem/ ogień gaśnie wiecżny. GrabowSet F3.

»śmierć, (i) piekło« = mors et infernus Vulg [szyk 6:1] (7): ſtráſliwe thy ieſteś záwżdy drzewo nieprzyiaćielom Krzyżu Swięty/ przed ktorym vćieká ſmierć/ piekło drży/ kthoremu niechay będzie tześć ná wieki. KrowObr 175; A potym piekło y ſmierć byli wrzuceni do ieziorá ogniſtego. RejAp 171v, 171v; StryjKron 6; WujNT Apoc 20/13, 14; Bog zowie Coniuratio, zbuntowánie przećiw iemu ſámemu y przymierze z śmierćią y z piekłem PowodPr 42. ~

W przen (8):
Wyrażenia: »klucz(e) od piekła, do piekła, piekła« = możność, moc potępiania; claves inferni PolAnt, Vulg (4:1:1): RejAp [15], 16 [2 r.], Ee3v; á oto żywy ieſtem ná wieki wiekow. A mam klucże (do) piekła y (do) śmierći. BudNT Apoc 1/18; WujNT Apoc 1/18.

»klucz do piekła« = droga do potępienia (1): Náucżyćielowie odſzcżepieńcy vdáli ſię zá mądroſćią ludzką y źiemſką/ ktora prawie ieſt klucż do piekłá/ á Páweł thę mądrość zowie śmierćią BibRadz II 138a.

»do piekła wrota« (1): Kośćiołá też kto nie ſłucha/ zá pogániná y iáwnogrzeſzniká bywa pocżytány/ ktorym pewnie ſzerokie do piekłá wrotá otworzono. LatHar 112.

Szeregi: »piekło i niebo« (2): Pan ma klucż od piekłá y od niebá. RejAp 16 marg [idem] Ee3v.

»piekło i śmierć« = infernus et mors PolAnt, Vulg [szyk 3:1] (4): RejAp [15], 16; BudNT Apoc 1/18; á oto ieſtem żywiący ná wieki wiekow (marg) Amen.G. (–)/ y mam klucze śmierći y piekłá. WujNT Apoc 1/18.

Przen (17): [Fortuno] Przijdzi k nám przijmiecie wdźięcżnie każdy/ Ale ty nieſſcżęſcié mieſſkáy w piekle zawżdi. ForCnR E3v; RejKup cc8, ee6; RejZwierc A; Oni [Heretycy] iáko by nievmieráiąc żywo do piekłá poſzli: ták kácerſtwo/ ácż długo ſię w piekło ſkryie: ále záſie zpiekłá iákoby żywe wychodzi. SkarŻyw 493, 374 [2 r.]; Nie dba oćiec o duſzę iż ſię kácerſtwem [syn] záráźi: byle ſię po Niemiecku náuczył, ſtánieć mu zá ięzyk piekło ktorego doſtáie/ y potym y rodźice y ſąśiády záraża. SkarKaz 421a.
Zwrot: »z piekła wyjść« = być złym (1): Nápiſano ieſt: Páná Bogá twego będźieſz chwalił/ y iemu ſámemu ſłużyć będźieſz. Y ſam originał pokázuie/ iż tá ſzkołá zpiekłá wyſzłá/ y tám mieyſce ma PowodPr 35.
Wyrażenie: »nienatkane piekło« (1): Teraz nędznik áni wie cżyni ſie pirwey páráć. Bo dom/ dzyeći/ á żoná/ nie nátkáne piekło RejWiz 56v.
Wyrażenia przyimkowe: »aż do piekła« = bardzo nisko (5):

~ W przeciwstawieniu: »aż do nieba (a. pod niebo)... aż do piekła« (5): MurzNT Luc 10/15; RejPos 288; Y ty Káphárnáumie/ ktoryś ſię áż do niebá wynioſł/ áż do piekła będźieſz pogrążony [usque ad caelum exaltata, usque ad infernum demergeris.]. WujNT Luc 10/15, Matth 11/23 [2 r.]. ~

»ledwe nie do piekła« (1):

~ Szereg: »do dna, ledwe nie do piekła« (1): á ma [Fortuna] tho ſobie zá igrzyſko/ podnieść kto ſie iey podoba/ áż pod obłoki/ cżłowieká niegodnego/ nikcżemnego: á záſię pogrążyć do dná/ ledwe nie do piekłá te/ ktorzy byli godni wyſokiey ſtolice. GórnDworz D3. ~

c. W religii tureckiej (1): Według zakonu kthory Máchomet Turkom dał/ żadna duſzá do niebá nie idzie/ ále mnimáią mieć żywot błogoſłáwiony po śmierći cieleśnie [...]. A ktorzy zakonu Máchomethowego nie dzierżą/ piekłem wiecżnym zágrozili ſobie. BielKron 260v.
d. mit. Hades, podziemne państwo umarłych, do którego przenosili się ludzie po śmierci, niekiedy tylko miejsce, gdzie umarli odbywają karę za swe występki (39): BierRozm 23; Powiádáią ták iz w piekle mieſzkáiący záwżdy pragną y łácżną/ á nigdy nie mogą być náſyceni. HistAl K2, K2 [2 r.], K2v; Pozwan Pluto przed bogi/ przed ktorymi práwo ſwoie vkazał iż on żadnego do piekłá gwałtem nie przypądza/ iedno kto ſie ſam dobrowolnie wda do niego BielKron 21v, 21, 21v, 23, 25, 25v, 75v; Erubus, Naciemnieyſze mieyſce w pieklie/ Tez piekielna rzéká. Mącz 107c; Tartarus, Piekło/ álbo mieyſce ciemne w piekle. Mącz 441c, 48b, 179d, 350d, 354d, 397b (9); PaprPan Gg3; StryjKron 145; KochFr 129; Czego nie czynił Orpheus/ áby iego żoná Mogłá byłá z rąk wyniść ſrogiégo Plutoná? Szedł zá nią y do piekłá: gdźie trwa noc ná wieki KochTarn 76; PudłFr 75; Calep 443b, 478b, 737a, 1048b; GórnTroas 31; Iák w niebie Iowis vśiadł/ Neptun w Oceanie/ Wulkan w piekle co każe/ to ſie wſzyſtko ſtánie OstrEpit A2v; KlonWor 43.

W połączeniu szeregowym (1): Ten Achilles mnie ſpłodźił/ który rozkrzewiony Ród ma wſzędy/ y światem rządźić wyſádzony. Ták iż y w morzu włada/ y w piekle/ y w niebie GórnTroas 28.

W przeciwstawieniu: »piekło ... niebo« (1): Wyſłyſzawſzy to [prawo Plutona] bogowie/ wſkazáli ták áby wżdy pocieſzyli Ceres/ áby puł roká álbo ſześć mieſięcy mieſzkáłá [Prozerpina jej córka] z mężem Plutonem w piekle/ á drugie puł roká z mácierzą w niebie. BielKron 21v.

Zwroty: »do piekła posłać« [szyk zmienny] (2): [Wirginijusz] gdy corę ſwoię nápoły vmárłą s płácżem obłápił/ dobył deki przebił ią ná poły/ mowiąc: wolę cię martwą poſłáć zá przyiacioły do piekłá pocżćiwie/ niżli ze ſromotą żyć. BielKron 119v; PudłDydo B5v.

»wegnać do piekła« (1): w ktorą [zbroję od Wulkanusa] gdy ſie Iowiſz oblecże/ á tarcż s ſkory żony Pánowey vcżyni [...] á Gorgoną głowę zákryie przy Palladzye/ wſzyſcy Obrzymi vcieką. [...] i wegnał ie do piekła Iupiter. BielKron 24.

Wyrażenie: »piekło ostatnie« (1): Iupiter gniewem poruſzony/ Wźiął w rękę oſtry piorón/ piorón niezgáſzony/ Niepochybny/ niezłomny/ którym więc/ rzecz tęga/ Przez źiemię áż do piekłá oſtátniégo śięga KochMuza 27.
2. Przepaść, otchłań, czeluść (2): Baratrum, Wielka głębokość/ Piekło Mącz 23b; Doiédź y Párthenopy/ á vyźrzyſz té láſy/ Gdźie złotéy rózgi ſzukał AEneaſz przed czáſy. Támże y piekło będźie/ y ogromna ſkáłá/ Z któréy wieſcza Sibyllá odpowiédź dawáłá. KochFr 52.
3. n-pr (1): Y iuż z drugimi poiedźieſz/ cżyſt y zdrów Gdźie Piekło kárcżmá/ y Malborſki oſtrow KlonFlis H.

Synonimy: 1.b. doł; c. otchłań; 2. otchłań, przepaść.

Cf [PIEKIEŁ]

JR