[zaloguj się]
[pdf]

PIES (831) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl du
N pies psi, psy
G psa psów psu
D psu psóm, psum
A psa psy, ps(o)w psu
I psem psy, psåmi
L psie psiech
V psie psi

sg N pies (241). ◊ G psa (71). ◊ D psu (30). ◊ A psa (80). ◊ I psem (25); -em (2), -ęm MurzNT (2), -(e)m (21). ◊ L psie (2). ◊ V psie (11). ◊ pl N psi (153), psy (3); psy SeklKat, KochFr; psi : psy MurzNT (1:1). ◊ G psów (43); -ów (6), -ow (1), -(o)w (36); -ów : -ow KochPieś (1:1). ◊ D psóm (42), psum (1) MurzNT; -óm (4) Mącz (2), KochPs, KochPieś, -om (1) OpecŻyw, -(o)m (37). ◊ A psy (73), ps(o)w (4); -y : -(o)w BierEz (6:1), FalZioł (2:1), GórnDworz (1:1), RejZwierc (1:1). ◊ I psy (45), psåmi (1) SkarŻyw. ◊ L psiech (3). ◊ V psi (1). ◊ du G (cum nm) psu (1) ZapWar 1539 nr 2592. ◊ A (cum nm) psu (1) BielSpr 39v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. zool. Canis familiaris L., pies domowy; ssak drapieżny z rodziny psowatych (Canidae); canis Murm, Mymer1 BartBydg, Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, PolAnt, Cn (822): yako my szlachathny Mychal Slvszeva przyyechawszy szamowthor na ymyenye (yey) mylonovo szepsy polamal my ⟨gwalthem⟩ sytho moye ZapWar 1505 nr 2012, 1506 nr 2035, 1539 nr 2592; March1 A4v; Aleć pies cżłowieku wierny/ Acż go bijeſz wżdyć pokorny: Gdy záwołaſz tedy przyidzie BierEz C4, Ev, E2v [3 r.], Fv, F2 [6 r.], G (69); OpecŻyw 55; Hydrophobia morbus est, quo morsi a canibus rabidis laborant, et aquam vitant ceu canes rabidi [...] Záyedzenye wyelkyego pſá Murm 79, 40; Mymer1 26; TarDuch A3, A3v, B7; naprzeciwko iadowi z vkąſzenia pſa albo węża, dobrze ten ſok z winem pić ciepło. FalZioł I 89a; PSow rodzay cżworaki ieſt/ iedni zwierzęta leſne ſledzą j gimuią/ Drudzy ptaki telko, Drudzi bydła á trzodi bronią, á drudzy domu ſtrzegą á panu pochlebuią FalZioł IV 6b; Nad inſze zwierzęta pies ieſt na bacżniejſzi, bo telko ſam miono ſwoie zna y pamięta FalZioł IV 6b; Plinius piſze, Pies ięzykiem ſwe y czudze rany goij FalZioł IV 6d, +6d, *2e, *4e, I 14d, 25d (27); BielŻyw 54, 61 [3 r.], 77, 106; GlabGad C3, C5 [2 r.]; MiechGlab 29; March3 V5v, V8; WróbŻołt Xv; RejRozpr C3, Hv [2 r.]; RejKup o5v; HistAl M3; KromRozm I A4v, B; MurzNT Matth 7 arg, 7/6, s. 26 marg, Luc 16/21; MurzOrt B2v; BielKom A2v, D2v; GliczKsiąż C8v, I3, N6v [5 r.]; LubPs F [2 r.], F2 [2 r.], P5v; GroicPorz 112v, 113 [2 r.]; KrowObr 186v; RejWiz 4v, 18, 21v, 42, 45 (12); Leop Iob 30/1, Eccli 13/22, Is 66/3; OrzList e2, e2v; UstPraw Dv [4 r.]; RejFig Aa5v, Bb6 [2 r.], Bb8, Cc4 [2 r.], Ee; RejZwierz 6v, 28v, 29v, 41, 42v (15); BibRadz Tob 11/3, I 113d marg; Wilk owcy/ iáſtrząb kokoſzy/ pies záiącowi/ izali przyrodzonym nieprzyiaćielem nie ieſt? OrzRozm G3v, M4; ázażem ia pies żeś ná mię s kijem przyſzedł. BielKron 65v; á ten dom Báworſkich Kſiążąth zwano Cátuli/ á katulus po łáćinie ſzcżenię álbo pies młody BielKron 317; Máią też w tey Kráinie [Permskiej] pſy wielkie co ie záprzągáią do ſanek BielKron 434; Kolumbus [...] Napierwey przypłynął ná Wyſpy ktore zową Kánárye od wielkosći pſow BielKron 440v, 23, 24v, 36, 67, 114 [6 r.] (40); Hybris, Pies z złayniká ogárzice álbo chárćyce vrodzony. Mącz 160a; Millum vel Millus, Obróz ná pſy oftremi á kończátemi ćwieczkámi nábita dla wilká chárty zá ſzyyę łápáyącego. Mącz 221c; Canis pecuarius, Pies zá bydłem chodzący. Mącz 286a; Villaticus canis, Folwárkowy pies. Mącz 496c, 10c, 33c, 41c, 55b, 64d (17); Prot C4v; SienLek 3, 123, 151, 152v [3 r.], 153 [2 r.] (16); RejAp 193v; Prośił Doktor v páná Mikołáiá Rádziwiłá Woiewody Trockiego/ pſá dobrego ná záiąc GórnDworz S2, Ll5, N, R8v [3 r.], S2, Y3; Ale też y pſá ná práwicy zá przyiaćielá nawiernieyſzego mu z ſobą [ma] przywięść [!] HistRzym 71v, 44, 48, 70v [4 r.], 98, 129; á drugi drży cżekáiącz ábyś mu dał odrobin s ſtołu ſwego/ á ty ie woliſz dáć pſom ábo inym źwirzętom RejPos 82v, 73v, 95, 113, 161, 162v (12); KuczbKat 105; káżdy z nich [ze zwierząt] tego ſzuka w cżym ſie kocha. Wilk kozy/ á kozá wrzoſu/ pies záiącá/ á záiąc trawy RejZwierc 91v, 49 [2 r.], 59v [2 r.], 61, 65v, 75 (25); kazał przywieść przed oblicżność wſzyſtkich/ dwu pſu/ á rzućić kość miedzy nie z mięſem BielSpr 39v, 39v, 45 [3 r.]; BudBib Ex 11/7, Tob 11/3, Prov 26/17; MycPrz I B3; Strum E4v; BudNT Matth 7/6; CzechRozm 114; PaprPan Hh2; ModrzBaz 6v [2 r.], 72; KochOdpr B; Oczko 28; KochPs 98; SkarŻyw 56, 412, 429 [2 r.], 436 [7 r], 507 (15); StryjKron 162, 345, 390; KochFr 39, 119, 129; BielSen 7v [2 r.]; KochPieś 21, 38; KochSob 63, 64; KochProp 7, 8; Canicae – Otręby, oſsipka dlą pſow. Calep 157b; Vertagus – Pies ktori z przirodzenia z wierza vłapiwſzi do damio [!] przinoſi. Calep 1114a, 157b, 283b, 624b; GostGosp 138 [2 r.]; Phil R2; WujNT 28, Matth 7/6, 5. 30 [2 r.], Murm 15/26, Mar 7/27 (9); SarnStat 621 [2 r.], 623 [3 r.], 644, 672 [4 r.], 673 [2 r.], 1266, 1310; KmitaSpit A3, C3v; PowodPr 68; SkarKaz 385a; CiekPotr 13; CzahTr D3 [2 r.], D3v [4 r.], D4, D4v [2 r.], Ev [3 r.] (15); GosłCast 60; PaxLiz Ev; KlonFlis Fv; KlonWor *2v, 35 [2 r.], 65; [łańcuch zielazny do psa za 6 gr InwMieszcz 1580 nr 228].

W porównaniach (149): Viele ich zludźmi mieſſkáią/ ktorzy ſie pſom przirownáią. March1 A4; Timus [...] ieſt morzki dziw iako pies, w morzu ſie lęże/ ale ſie na ziemi paſie. FalZioł IV 40c, IV 7d, 7e, 9d; Thatarzy iako pſi głodni [...] ku Krakowowi iako mrowie przyciągnęli MiechGlab 34, 35; WróbŻołt 58/7, 15, Xv; RejPs 87; RejRozpr D4; RejJóz E2, H3v; SeklKat I4v; Ba toż pyſmem nauczonem Trząſnal iąko pyes ogonem. RejKup g8, k2, dd8v; HistAl B; KromRozm I K4; MurzNT 11; BielKom F6, G2; Nyewſtydliwa żoná pſu rowna yeſt/ ále wſtydliwa páná Bogá ſie boi. GliczKsiąż P6; LubPs O4v marg; GroicPorz 113; KrowObr 63; A ſam pan o trzech głowach (tj. Lucyfer)/ iáko pies Brytáńſki/ Vwiązan ná łáńcuchu on iego ſtan páńſki. RejWiz 167v, 13v, 28v, 55, 162v, 167v (10); RejZwierz 118, 122v; BibRadz Ps 59/7, 15, Prov 26/11, 17, Eccli 26/29[30], Is 66/3; OrzRozm Q4v; BielKron 13v, 46, 50, 181v, 399, 441, 451v; Esuries insane, Láknąc yáko pies. Mącz 367d; Solertiorem custodiam praebet anser quam canis, Gęś daleko yeſt oſtrożnieyſza czuynieyſza niźli pies. Mącz 399b, 183b, 246d, 260a; OrzQuin C2v, R; y ſłyſzyſz cżegoć dáley ktemu życży ábyś do końcá ſmierdział iáko pies przed oblicżnoſcią iego. RejAp 192, 93, 114, 144v; GórnDworz K4, Bb3v; RejPos 60v, 76, 98v, 138v, 164v (8); HistLan E4 [2 r.]; Bo iuż on ryczerſki cżłowiek nie pociąga wędzonki/ nie potrząſa prożnego bokłagá/ nie wala ſie iáko pies po thrawie RejZwierc 176v, 59, 65v, 83, 92, 104v [2 r.] (19); BudBib Prov 26/11; MycPrz I Cv; PaprPan Gg4v, Hh2; ModrzBaz 89; KochPs 85, 86; SkarŻyw 189, 414; ReszPrz 26; WerGośc 212, 243; GostGosp 162; WujNT 30, 689 marg; KlonWor 33; [po takiéy [tj. obfitej] wieczerzy we wnętrzu párćié, kłócié, womity, w brzuch iákoby psów kilku záwárł OczkoPrzymiot 22]. Cf Zwroty, »jako pies na łańcuchu«, »szczekający jako pies«, »jako pies wściekły«, »jakoby psi wyjący«.

W charakterystycznych połączeniach: pies biały, bojaźliwy, za bydłem chodzący, chrapliwy, chromy, chudy (3), czarny, dobry (na zając) (2), domowy, dworski, folwarkowy, jadowity, krzykliwy, leniwy (2), milczący, młody (3), nędzny, niepościgniony, obżarliwy, obżarty (3), odsuczny, okrutny (2), ostrożny, parszywy, pirworodny, pospolity (2), prędki (3), roczny, srogi (3), stary, stradny, szary, szpetny, tłusty (3), wielki (8), wieśny, wyrodny, zgniły, zjadły, zły (2), żywy; psa jad (9), łajno, przezwisko, smycz, ukąszenie (19), wściekliwość, zajedzenie; ze psa urodzony (2); od psa rana (5), ukąszony (5); psom oganiający się, ognanie; łańcuch do psa, obróż na psy; gonięcy ze psami; psom ognać się; psy głaskać (3), (na)karmić (2), muskać, pobudzić [na kogo], wywrzeć ze sfory, zwierać (4); na psy szczwać, wołać; pies drapie [kogo], goni, gzi się, kąsa, krzyczy, obraża [kogo], uje [kogo] (11), ukąsi (a. ukusi) [kogo] (14), wyje (2), zje (a. zaje) [= ugryzie] [kogo] (6); jako czujny pies, głodny (5), jadowity (2), łaknący (2), łakomy, mocny, obżarty, śmierdzący (2), wściekliwy, zdechły, zgniły (2); uboższy niż pies; jako pies dutkować, kąsać, markotać, pić, skakać, smrodzić, śmierdzieć (5), walać się, warczeć (3), wołać, wrzasnąć, żyć; leżeć jako pies we mdłości; służyć jako pies na łańcuchu; oganiać się [komu] jako psu; ciała psom rozdać.

Przysłowia: Kto cudzemu pſu chlebá dawa żadney zapłáty nie vznawa. March1 A4 [idem March3]; dobrze cżyniąc złym podobny będzieſz tym ktorzy czudze pſy karmią. BielŻyw 44; March3 V3.

ani dráźń pſa ktory s pokoiem ſpáćz chce. ForCnR D; RejWiz 102; ſthára przypowieść: Canem dormientem irritare noli, to ieſt/ gdy pies ſpi ná ſmieciu nie náſtępuy mu ná ogon by cie nie vkąśił. RejZwierc 146v.

RejWiz 9v; Cannes timidi vehementius latrant, Prover. Boyáźlywi pśi Bárziey ſzczekáyą/ yádowići milczkyem kąſayą. Mącz 33c; Iáko pies milcżkiem gdy kąſa nie ſzcżeka/ Thákże pochlebcá by czo wyłgał cżeka. RejZwierc 216v.

RejZwierc 80v; Kto chce psa vderzyc łatwie kiy nalesc ActReg 117, 173; [WerReguła 131].

Kiedy pies poczyna kákáć/ wten czás nie może ſczekáć. March1 A4v [idem] March3 V6v.

Iż pies ſzcżeka a wiatr nieſie Rozlećić ſie to po leſie RejJóz C7v; RejWiz 49; [AktaSejmikPozn 1590 136].

Vſſrał y pieſſ iuż mam doſyć Niebede go wieczéy proſyċ. RejKup h8v; Niech chłop łáie iáko chce/ wierę go oſrał pies. RejZwierz 103v.

RejPos 146v; żeby cżłowiek máńtykę ná ſie wźiąwſzy chlebá żebráć/ á pſy cudze draźnić muſiał. CzechRozm 231.

RejZwierc 135v; Lepſzyć młody iák żywo/ ſtáryć zá pſá ſtoi WyprPl B3v.

Vix iustus salvabitur. Trudno przedepsy kobylą odrzecz. ZapWar 1513 nr 2159.

Prozno ieſt pſá ſtárego ná powrozie więzáć/ gdy tego dla ſwey woli/ niebędzie mogł ſtrzymáć. March3 V7v; [bo jako więc mówią, trudno starego psa wodzić na smyczy. PismaPolit 444].

zły pies ſám na ſie wilka z laſa wyſzċeká [!] ForCnR D.

Bárzo tu ruſyl rozumem Iako zdechly pyes ogonem. RejKup 2.

pſi kthorzy bárzo ſzcżekáią/ nie máią żadney dowćipnoſći obráżenia [canes qui multum latrant nullam habent laesionis efficatiam]. HistAl C4.

Pyes ći pſem záwżdy yeſt/ ále cżłowyek cżłowyekyem GliczKsiąż N6v.

nyechay pyes pſá chowa á cżłowiek cżłowieká GliczKsiąż N7.

yáko też y po złem konyu á wyelkyem psye żadnego ſie pożytku nye záwyąże. GliczKsiąż P5v.

zły by tho pies był/ gdy widzi á ono páná ſſárpáią/ á on by miltzał. KrowObr C4v.

Kiedy nas nie doſtánie/ iuż rośći pſu trawá. RejWiz 22.

A wſzák też y pies rychley kiedy ſie sſtárzeie/ Záwżdy ſie w ogon gryzye/ záwżdy ſpárſzywieie. RejWiz 29.

Bá wierę rácżcie iecháć byſcie chcieli do pſá. RejWiz 73v.

Bo więc y pies vmilknie kiedy ſie wyſzcżeka. RejWiz 78.

Nieprzyiaciołom nie wierz/ nigdy pſu á świni. RejZwierz 37.

Y pśiby twego chlebá/ nie iedli zdradnego RejZwierz 46.

Prawie byłá Diſzkordia miedzy pſy kość wrzućiłá. BielKron 21v.

Y pies żywy ma nád lwá zdechłego. BielKron 81v.

niechał wilk á wźiął pies BielKron 298v.

Cervus canes trahit. Proverb. Yelień pſy łowi Mącz 50a.

Neutro pede satis utilis [...] ná obie nodze pies/ to yeſt nie może ſobie nic pomoć. Mącz 511a.

á gdy tym trzem rzeczam doſyć vczynimy/ oſtátek niechay pśi orzą/ iáko ono mówią OrzQuin Hv.

mowią o nim iż to dobry á cnotliwy człowiek/ iż ten áni pſá nie draźni RejZwierc 115.

Vmizga ſie pies gdy gdzye co zyeść cżuie RejZwierc 216v.

poſpolićie pies ná ſwych ſmiećiach ſmielſzy bywa StryjKron 442.

A iemu práwie pśi zá vchem wyią. KochSz C2; [Pśi mu zá vchem wyią/ prouerbium, quo ſignificamus, aliquem in anguſtiis uerſari. StatorGramm O2v].

Wiérzćie mi/ káżdy záiąc przede pſy vćieka PudłFr 33.

Ledwie wlas ze drzwi az psi (iako mowią) wkrupy ActReg 130.

A niechay go pśi ziedzą. WyprPl B3v.

[On Márſzałek wyſzedł bárzo ſmęthny/ iákoby mu pśi obiad ziedli y gorzey HistPonc H2; ŁaszczPogrom 14.]

[pyſmo yedno podumy [lege: podamy] ſktorym ſzię nyechai gryzą yako pſzy około koſzczi ArgWykład 39/147.]

[WIele pſow ná záiącżą ſmierć ták przyſłowie ŁaskiSprRyc H.]

Frazy: »ani pies ochromieje« = nikomu nie stanie się krzywda (1): Rzekł Pan Bog do Moiżeſzá/ [...] wſzelkie pirworodſtwo pomrze ták cżłowiek iáko dobytek/ á v was áni pies ochromieie. BielKron 30.

»psi łeptali (a. lizali) (a. język psow łeptał) krew [czyją], krwie [czyjej] nasyceni byli, języki we krwi maczać mieli« [o straszliwej karze, zagładzie; aluzja do bibl. 3.Reg 22/38 oraz Ps 67/24] [szyk zmienny] (7:2:1): RejPs 98v; BudBib Ps 67/24, I 308c marg; BielKron [842], 85v; drudzy márnie poginęli/ ták iż pśi właśni ich łeptáli kreẃ ich/ á ptacy á źwirzętá po ſwiátu roznośili kośći y śćirwy ich. RejPos 264v, 72v; RejZwierc 10v, 43; Ták ſmierć temu błazeńſtwu/ márny koniec dáłá/ Tám kreẃ y pśi lizáli/ Achábowę potym HistHel D2v.

»pies szczeka (a. zaszczeka), wyszczeka się; szczekać (a. wyszczekiwać), szczekający jako pies; psi odszczekali; psow szczekanie« [szyk zmienny] (16:1;5:1;1;2): FalZioł I 25d, IV 6c; RejJóz C7v, H6; HistAl C4v; LubPs O4v; RejWiz 12, 17, 41 49, 78; RejZwierz 119v; Gravis latratus, Wielkie pſów ſzczekánie. Mącz 185c; Scylla [...] Która ſie (yákoſzto Poetowie báyą) w opocziſtą skáłę obroćiłá/ álbo w morski dźiw ſzczekáyący yáko pies. Mącz 376d, 33c; SienLek 158; HistLan C2v; Co pies záſzcżeka to ſie do okná porwie RejZwierc 104, 80v, 216v; KochMon 20; Wracáią ſię wiecżorem/ ſzcżekáią iáko pies [tumultabuntur sicut canis]/ y krążą po mieśćie. BudBib Ps 58/7; StryjKron 482 [2 r.]; Elatro – wiſzczekuie iako pies. Calep 354a; CiekPotr 13.

»psi [kogo] (a. ciało, a. ścirwy [czyje]) zjedzą (a. pojedzą), będą żrzeć (a. pożarli); psi najadali się ścirwow [czyich]« [o straszliwej karze, zagładzie] = comedent [aliquem] canes Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (6:2;1): Pśi będą żrzeć Iezabel ná polu Iezráhel Leop 3.Reg 21/23, 3.Reg 21/24; BielKron 83v, 85v; RejAp 31; Czytayże [...] iákie bywáły dokończenia ich [złych żon]/ ták iż pśi ſie náiadáli śćirwow ich RejZwierc 33v; BudBib 3.Reg 14/11, 4.Reg 9/10; A co może dobrego krol vmárłemu vcżynić by dobrze chćiał? á cżęſto y bez pogrzebu pśi ie y ptacy poiedzą. SkarŻyw 131.

Zwroty: »brzydzić się [kim] jak(o) psem (a. psy)« [szyk zmienny] (2): SkarŻyw 487; Brzydził ſię iák pſy złemi pochlebcámi, Y chytrze zdrádnemi zauſznikámi. KlonKr Fv.

»leżeć jako pies na śmieciu« (1): Nie to áby tylko miał prożnuiąc leżeć iáko wieprz w karmniku/ álbo pies ná ſmieciu. RejZwierc 145.

»łgać jako pies« (3): UstPraw A4v; StryjKron 482; á odwoływáiąc [pomówienie] ma mówić: iż com mówił/ łgałem iáko pies [mentitus sum, sicut canis. JanStat 556]. SarnStat 238.

[»miotać się by pies na łańcuchu«: Miotało sie pospolstwo by pies na łańcuchu. Apolog 64.]

»(na)łajać [komu] jako psu« [szyk zmienny] (2): Obiurgavit illum acerbissime, Náłáyał mu yáko pſu. Mącz 178c; RejZwierc 75v.

»jako psa nienawidzieć« (1): iáko pſa ták nienawidział ſwego ſtárſzego [brata w zakonie]/ świętego Anzelmá. SkarŻyw 333.

»pogrzebion być jako pies« (1): Zył iáko beſtya niema/ zdechł bes potomſtwá/ pogrzebion ieſt iáko pies OrzRozm C2v.

»psem poszczwać (a. szczwać, a. wyszczwać), szczwany, poszczwanie; pies w poszczwaniu« [szyk zmienny] (6:2:1;1): yako my szlachathny Mychal Slvszeva [...] polamal my ⟨gwalthem⟩ sytho moye y kmyeczy moych sczvyacz pszy sayacza ZapWar 1505 nr 2012, 1504 nr 2018; RejKup Dv; RejWiz 131v; Gdyby kto komu pſá potáiemnie álbo gwałtem wzyął/ źwierz álbo pſá w poſzczwániu/ Tákowy co weźmie przepádnie ſtronie trzy grzywny UstPraw Dv; RejZwierc 176; Iako ná puſzczy prędkimi pſy ſzczwána Strumięnia ſzuka łáni zmordowána: Ták/ mocny Boże/ moiá duſzá licha do ćiebie wzdycha [Vulg Ps 41]. KochPs 62 [Przekład tego samego tekstu CzahTr]; SarnStat 1267, 1304; CzahTr B2.

»rozjeść się [=rozjuszyć się] jako pies« (1): Furiose, Szalenie/ wściekliwie. Gniewliwie/ Roziawdſzy ſie yáko pies. Mącz 141b.

»strzec się [kogo] jako psa« (2): CzechRozm 241v; Każe ſię ſtrzedz/ iáko pſow/ haeretykow. WujNT 688.

»jako (a. by) pies tyć« [szyk zmienny] (4): Niemyſliſz o żadney ſpráwie Ni o woynie ni o práwie Iáko pies ná piecu tyieſz RejRozpr E4; RejWiz 19; RejZwierz 118v; RejZwierc 248.

»umrzeć jako pies« (7): Wſzedł powiádáią ná Papieſtwo iáko Lis/ krolował iáko Lew/ y vmárł iáko pies. KrowObr 79v.

iron. »i psa chromego nie uzdrowić« = nie mieć żadnej mocy (1): [Wiara] Turecka y pſá chromego nie vzdrowiłá: heretycka ieſzcze mniey: o Zydowſkiey áni pytáć. SkarKaz 277a.

»wierny być jako ten pies; nie masz wierniejszego stworzenia jako pies; pies wierny« (1;1;1): BielKron 114; niemáſz wiernieyſzego y ſprzyiáźliwſzego ſtworzenia ná świećie cżłowieku iáko pies BielSpr 45; ZawJeft 7.

»wyć jako pies; jakoby psi wyjący« [szyk zmienny] (2;1): OpecŻyw 191v; Thamże gdy niekielo cżelnieyſzych ſwych vtracili tedy z płacżem á z krzykiem iakoby pſi wyiąci odiechali daley plony bierzącz á puſtoſząc. MiechGlab 34; Nyech ſie yuż wtecż obrocą w wyecżerne cyemnośći/ A nyech wyyą yáko pśi trapyąc ſie w żáłośći LubPs O4v.

»ciało [czyje] psom wyrzucić (a. rozrzucić), rozdać« [szyk zmienny] (3:1): Zyſzká vmarł/ teſtament vcżynił/ [...] ćiáło iego áby pſom/ wilkom/ ptakom rozrzućili. BielKron 327, 83, 91; SkarŻyw 429.

»złorzeczyć jako psu« (1): Insectari aliquem maledictis, Rozzdrzeć [!] ná kogo do vſzu gębę. Złorzeczić yáko pſu. Mącz 385d.

»nie żywić i psa (namniejszego); nie został żyw i pies« = nikogo nie pozostawić przy życiu (3;1): RejZwierz 29v; vcżyniłeś ſobie ine bogi/ przeto nie będę żywił z domu Hieroboám y pſá [mingentem ad parietem Vulg 3.Reg 14/10]/ pobiję y wygłádzę wſzytki do namnieyſzego BielKron 83, 67; RejZwierc 261v.

Wyrażenia: »(jako a. prawie, [a. by]) pies na łańcuchu, łańcuchowy« = catenatus ianitor Mącz, Cn (10:1): RejWiz 48v; Mącz 41b; RejPos 223; HistLan E3v; [łakomi ludzie] ſiedzą v ſkrzyn ſwoich iáko pśi ná łańcuchu/ á nie vżywą tego áni oni/ áni potomkowie ich. RejZwierc 63v; Abowiem gniew thákiego cżłowieká álbo oná przycżyná do gniewu ktorey on podawa/ ieſt iáko onego pſá ná łańcuchu co ſie tylko tárga á nic vcżynić nie może. RejZwierc 81, 103v, 135v [2 r.]; SkarŻyw 436; LatHar +8v; [Apolog 64].

»polny, łowny, łowczy, myśliwy pies« = canis venaticus Murm, Mymer1 BartBydg, Miech, Mącz, Cn; canis aucupatorius, odorisequus, vergatus Mącz; canis indagator a. inquisitor, a. nare sagaci, a. odorans ex vestigiis sagacius, a. odorator, a. praecursor, a. sagax, a. vestigator, dorceus, ichnobates, nebrophonus, theron, vestigia sequens Cn [szyk 8:2] (4:3:1:2): Murm 40; Mymer1 26; BartBydg 167; na on cżas [Połowcy] (iako y dziſia Tatarzy) rowni pſom łowczym, poſthronne narody gabaiąc łupili. MiechGlab 35; Odorisequus, Który zá wonią ydźie/ ſliedzący/ polny pies. Mącz 260b; Sagax, [...] Czuyny/ łowny/ oſtre powonienie máyąci/ yáko pśi myśliwi. Mącz 364a, 19d, 260a, 483c, 485c.

»(jako) pies wściekły (a. wściekliwy), [zapomniały]« = rabiosus canis Mącz [szyk 44:18] (62): OpecŻyw 191v; Murm 79; Też czebula ſtłucżona zwodą y zrutą: ieſth dobra naprzeciwko vkąſzeniu pſa wſciekłego. FalZioł I 27c, ‡‡4e, *5b, I 5b, 41a, 78a (22); Abowiem obſtąpili mię iáko pſi wſćiekliwi ziednoćiwſſy ſie przećiwko mnie wſſytkiemi złoſćiami [Vulg Ps 22/17] RejPs 32; OrzRozm H2v; BielKron 250; Mącz 160b, 232a; Ten co go viadł pies wśćiekły/ á ku ſercu mu iad ćiągnie/ boi ſye wody bárzo SienLek 151v, 52, 58, 77, 151 [3 r.], 151v [2 r.] (26); RejPs 103; Bo bijemyć też y wężá/ y wilká/ y pſá wſciekłego/ ále s potrzeby á nie z gniewu RejZwierc 77, 81; SkarŻyw 119; (marg) Kálwiniſtowie o Lutheranách iáko trzymáią.(–) máią [...] wśćiekłego pſá złość/ Dyabelſką pychę ReszPrz 65; SiebRozmyśl H3v; Właſnie iáko pśi wśćiekli, iuſz byli wichrowie Okręt náſz obtoczyli CiekPotr 63; [Tymże obyczáiem [czosnek przykładać] ná vkąſzęnié zápomniáłégo pſá y káżdéy inſzéy beſtiiéy czynić. (marg) Pſá zápomniałégo. (–) UrzędowHerb 18b].

Zestawienia: »pies brytański« = prawdopodobnie rasa psów wyhodowana na Wyspach Brytyjskich, ze względu na masywną budowę ciała używana dawniej do walk na arenie lub na wojnie; potoczne określenie dużego i silnego psa (2): Vźrzał huffce pod gorą [...] Sokoły roſpuſzcżáią ná konioch igráią. Pśi Brytáńſcy zá nimi ze dzwonki biegáią/ W pozłoćiſtych obrożach rozlicżnie brząkáią. RejWiz 64, 167v; [OtwinWypis 188].

»dziki pies« = Canis lupus L. (Rost); wilk (1): WIlka drugdzie dzikiem pſem zową/ bowiem iemu poſthawą y wyciem podobien. FalZioł IV 12a.

Zestawienie w funkcji rzekomego tytułu chana tatarskiego: »Wielki Pies« [błędne skojarzenie wyrazu „can” (wariant do „chan”) z łacińskim wyrazem „canis”] (1): zowie ſie też Vlu cham iakoby nawyſſzem Czarzem, [...] (t)ego niektorzy na łatzinę, Magnus canis, to ieſt, Wielki pies. nazwali [magnum canem dixerunt]. MiechGlab 29.

Szereg: »wilk i (a, albo) pies; wilk ze psem« [szyk 6:2] (7;1): Wilk ze pſem w gáiu ſie zetkał/ A wdzięcżnie ſie z nim przywitał BierEz Rv; GlabGad B6v, C2v, D3; BielKron 327, 355v, 465; natus ex canibus et lupis inter se mixtis. z wilká á ze pſá vrodzony. Mącz 201d.
Przen (50): [heretycy] poſtánowili/ iáko wilcy iádowići pſa owiec Bożych (ktory ie od ſtádá Chryſtuſowego mężnie odganiał) vkąſać SkarŻyw 373, 436; LatHar 330.
a) Obelżywie, pogardliwie; często w funkcji wyzwiska (47):
α) O ludziach (43): ta niewiaſta może każdego od roſpaczy wyrwać ſwęm przykładem/ może każdego przywieść/ aby ſám choc by téſz był pſęm i wſzech nágrzéſznieiſzęm do pana wołáł zwiarą MurzNT 78v; KrowObr 104; A przed miáſtem pſi/ y cżárownicy/ y wſſethecżni/ y mężoboyce Leop Apoc 22/15 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejAp 193, WujNT], Philipp 3/2; Co żem ia ieſt zacz ſłużebnik twoy/ iżeś weyzrał ná pſá zdechłego iákom ia ieſt? (marg) To mowi vkázuiąc ſie być wzgárdzonem y niſkiego ſtanu. (–) BibRadz 2.Reg 9/8, Apoc 22/15; o pśi ze pſow porodzeni/ nie dam ći wam nic/ prożno tu nádchodźićie chcęcy co wyłudźić BielKron 456v; tráfiłem ná ſzaleńſzego ſtarego/ ktory mię przeſladował ſłowy mowiąc/ pśie Krześćijáninie. BielKron 458, 356, 457v, 458, 460; SienLek Ttt4v; RejAp 193; Strożowie iego [Izraela] wſzytcy ſą ślepi [...] A (ktemu) pśi obżárliwi (marg) wł. y pśi chętliwey duſze. (–)/ nie znáią náſycenia BudBib Is 56/11, 2.Reg 9/8; SkarŻyw 546; KochSz B3; Niewierny Turczyn pſy zápuśćił ſwoie/ Którzy zágnáli piękné łánie twoie KochPieś 37; GrabowSet F3; WujNT Philipp 3/2, Apoc 22/15; [TerentMatKęt E7v].

W połączeniach szeregowych (3): [prorocy] do wſzyſtkich niepobożnych y przewrotnych ludzi wielkiego ſtanu mowili [...] iżeście [...] wilcy/ niedzwiedzie/ liſſki/ lwi drapieżni/ y rytzący ſmokowie/ pśi niemi/ pſi nienáſyceni/ wieprzowie dzicy KrowObr C2v, 242.

W charakterystycznych połączeniach: pies bluźniwy przeciw wierze krześcijańskiej, łakomy, łotrowski, martwy, nienasycony, niewstydliwy, ochrapiały (2), szalony, zdechły; psie Krześćijaninie (3); psi ze psow porodzeni; być psem.

Zwroty: »mieć [kogo] za psa« = nie szanować kogoś, gardzić kimś (1): Y kmiećie/ y inſze nieślácheckiego ſtanu ludźi/ poſpolićie śláchtá ma zá pſy [pro canibus habentur]. ModrzBaz 89.

»(na)zwać (a. nazywać), podziałać [kogo] psem« [szyk zmienny] (13:2): Ieſzcżeś kożdemu náłáiał/ Y ktemuś ie pſy podziáłał. BierEz E2v, E2v [2 r.]; Boć zajſté ledwie który człowiek może śię doſkonaléi modlić/ niſz ta niewiaſta/ któryi nic nieobráźiło/ [...] że iéi pán Chriſtus [...] nietilko po przodku ſłuchać niechćiáł/ ale téſz ku iéi cięſzkośći wielkiéi pſęm ią nazwáł MurzNT 78v; RejAp [13]v, 17, 114, 179v; Pámiętay iáko tákie Prorok zowie pſy niememi/ ktorzy iuż zátucżyli gárdłá ſwoie/ iż tylko leżą około onego ſtadká páńſkiego/ á ſzcżekáć nie mogą áni vmieią RejPos 123, 84v, 168v, 346, 346v; RejZwierc 130v; SkarŻyw 30.

»jako psa poczytać« (1): nie ſłużſza bráć chleb dźiećiam/ y podáwáć ſzczeniętam. [Mar 7/27] (marg) To ieſt/ poſtronnym á pogáńſkim narodom/ kthore oni ſobie nie inak iáko pſy poczytáli. (–) BibRadz II 24c.

Wyrażenia: »psy bisurmańskie« = o Turkach i Tatarach (1): Córy ſzlácheckié (żal ſye mocny Boże) Pſóm Biſurmánſkim brzydkié śćielą łoże. KochPieś 37.

»(prawie) pies niemy« = canis mutus PolAnt [szyk 9:1] (10): Błogoſláwione otzy/ ktore widzą [...] Tego ſyná złoſliwego y zátráconego/ PAPIEZA Rzymſkiego/ [...] tego Wieprzá dzikiego/ Pſá niemego/ Wilká/ Niedzwiedziá/ y Smoku okrutnego KrowObr 242, 62v; áleś tráfił Pośle ná niemoty/ á práwie ná pſy nieme: ktore Ezáiaſz ták gromi/ Canes impudentiſsimi, neſcientes latrare, neſcientes ſaturitatem [Vulg Is 56/11]. OrzRozm I2v; RejAp [13]v; á zaſz go [fałesznego pasterza owieczek pańskich] Prorocy nie zową pſem niemym á ochrápiáłym z gárdłem zátucżonym RejPos 346v, 123, 168v, 346; RejZwierc 130v; BudBib Is 56/10.

[»warczący pies«: Ieſcze thÿm Warcząnczem pſom Lotrowſkÿm pyſmo yedno podumy [lege: podamy] ArgWykład 39/147.]

»pies wściekły« [szyk 2:1] (3): Záſkoczyłá mię wśćiekłych pſów gromádá [circumderunt me canes multi Vulg Ps 21/17]/ Obégnáłá mię niecnotliwa rádá. KochPs 31, 31; OrzJan 27.

β) O szatanie (4): KrowObr 242v; Sprośniku zniebá zrzucony/ co maſz tu ná puſzcży cżynić? pśie niecżyſty/ precż/ precż ſtáry wężu/ ná ſtronę. SkarŻyw 571.
Wyrażenie: »pies piekielny« [szyk 1:1] (2): O beanie niecnotliwy Pśie piekielny/ ſzpetny/ łżywy. Mocnieyſzy Bog niż twe wrotá Ktoreć wnet złamie doſzcżętá. MWilkHist E2; A nie wieleſz to/ Lucyprze? Ták márkotáć piekielny pśie? MWilkHist E2v.
a. mit. Pies o trzech głowach, z wężem zamiast ogona, strzegący bram Hadesu (3):
Wyrażenie: »pies Cerberus, piekielny« = canis Cerberus HistAl [szyk 1:1] (1:1): HistAl 18; Cerberus, Piekielny pies/ mayąci trzi łby który piekła ſtrzeże. Mącz 48b.
Przen (1):
Wyrażenie: »pies piekielny« (1): rozśiały ſię ná świát Chrześćiáńſki bluznierſtwá przed tym nieſłycháne/ przećiw Bogu w Troycy iedynemu: ktorego śmieią zwáć (záſłon Boże ſwoie y inſze pobożne vſzy) Cerberem pſem piekielnym o trzech głowách PowodPr 33.
2. zool. Phoca vitulina L., foka pospolita; ssak płetwonogi z rodziny fok (Phocidae) (1):
Zestawienie: »morski pies« (1): Canis marinus, dicitur et cunicula marina eyn mer hundt Morſky pyeſz Murm 92.
3. astron. Gwiazda Syriusz z gwiazdozbioru Wielkiego Psa, też ów gwiazdozbiór (8): Sirius, Gwiazdá/ tey gwiazdy którą Caniculą álbo pſem zową/ która wielmi ſzkodliwą gorącość czyni. Mącz 396b; TAkiéż Pies idźie zá nim [Oryjonem]/ z róznych gwiazd złożony KochPhaen 13, 13, 14, 21; Gdy z Pſem/ álbo Lwem/ znáki niebieſkimi Słońce ſię zetrze: [...] Płomień ták ſrogi/ potym roſpuſzcżáią/ Ze wſzytko niſzcżą GrabowSet C2v.
Zestawienie: »Wielki Pies« (1): Kiedy niebo łuk z wody y Strzelcá podnieśie. Z niémi Lutnia/ y Cepheus ku górze wynika/ A wielki Pies/ y Záiąc/ y Orion znika. KochPhaen 23.
Przen: Kanikuła, letnie upały (1):
Wyrażenie przyimkowe: »pod Psem upalonym« (1): Zyie Aſcreus w ſławie nigdy niezmorzony/ Póki winnice wdźięcznie będą świéćić grony: A zboża oracz chćiwy/ pod pſem vpalonym Będzie wálił ná kupy śiérpem wyoſtrzonym. GosłCast 9.

Synonimy: 1. zest. »pies brytański«: brytan, »dziki pies«: wilk; 2. »morskie cielę«; 3. kanikuła.

JBi