[zaloguj się]
[pdf]

PIOSNKA (195) sb f

piosnka (189), piesnka (6); piesnka OpecŻywSandR, PatKaz II, MurzHist; piosnka : piesnka OpecŻyw (4:3).

o, e oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N piosnka piosnki
G piosnki piosnek
A piosnkę piosnki
I piosnką piosnkami
L piosnce piosnkach

sg N piosnka (48). ◊ G piosnki (12). ◊ A piosnkę (64). ◊ I piosnką (2). ◊ L piosnce (10). ◊ pl N piosnki (8). ◊ G piosnek (11). ◊ A piosnki (23). ◊ I piosnkami (5). ◊ L piosnkach (12); -ach (8), -åch (3), -(a)ch (1); -ach OpecŻyw (2), Leop, Mącz, BibRadz (2), WerGośc; -åch GórnDworz; -ach : -åch LubPs (1:2).

Sł stp: piosnka, piasnka, piastnka, piesnka, Cn notuje, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Dem. od „pieśń”; zwykle z neutralizacją funkcji deminutywnej (często o psalmach); canticum Vulg, Mącz, PolAnt, Calep, Cn; cantilena Mącz, Vulg, Modrz, Calep, Cn; carmen Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; hymnus PolAnt, Vulg, Calep, Cn; cantio Mącz, Vulg, Calep; psalmus Mącz, Vulg; cantus, epos, modulus, ode, versus Mącz; cantiuncula, pean Cn (195): OpecŻyw 171; OpecŻywSandR nlb 5v; lud żydowski będącz w niewoli płakał/ á pioſnek mu ſie nie chciało. WróbŻołt ſſ; MurzHist I; PIoſnká tá zámyka w ſobye proźbę przećiwko tym kthorzy bez przycżyny ludzi cnotliwe á pobożne w nienawiśći máią LubPs I2v, B2v, Mv marg, M2v, V6v marg, Y2 marg (24); [Symeon] wycżyśćił dom w kthorym były báłwany/ thoż dopiero wſſedł do niego/ chwaląc Páná Bogá w pioſnkách. Leop 1.Mach 13/47; BibRadz Deut 31/19, I 118c marg; Mącz 34a, 354b, 365b; lećiwemu cżłowiekowi [...] ſpiewáć bárzo nie przyſtoi: zwłaſzcżá iż więcz w pioſnkach/ więczey niż cżego/ záwadza ſie miłośći GórnDworz K2; RejPos 19v, 25v; Brzmią lutnie/ brzmią piſzczałki: á pánny vczćiwé W vſzy ludzkié podáią pioſnki oſobliwé. KochPs 98; ArtKanc P19v, Q8v, Q9; Elegia – Smutni lament, pioſnka z narzekanim. Calep 354b; Hymnus – Pioſnka wisławiaiącą niekogo. Calep 494a, 159a; Kátechizm Polſki/ z pioſnek rozlicżnych/ iáko ćierniowy iáki wianek vwity/ y iákąkolwiek muzyką ozdobiony LatHar +4v, 66.

piosnka czego (5): Ci [wierni] ſpiewáią pioſnkę nową/ nowey vmowy o łáſce bożey/ y o odpuſztzeniu grzechow w Pánie Iezu Kryſtuſie KrowObr 229; Sálomon [...] Chryſtuſá/ y ſwiętych god małżeńſkich wdzięczną pioſnkę opiewa. Leop *B4v; PowodPr 75. Cf »piosnka chwały«.

piosnka o czym (5): OpecŻyw 171; Pieſnki o zmártwych wſtaniu zbawiciela naſſégo OpecŻywSandR nlb 5v. Cf »piosnkę składać«, »śpiewać piosnkę«.

piosnka czyja [= kto ułożył lub wykonał] [w tym: G sb (19), pron poss (6), ai poss (4); z liczebnikiem porządkowym (10)] (29): OpecŻywSandR nlb 5v; WróbŻołt 136/3; MurzHist I; Pyoſnká pierwſza Moiżeſzá mężá Bożego/ y Máriey ſioſtry Aaronowey LubPs gg2v, A2, Qv, dd6, gg3, gg3v (13); obrocę [...] wſſyſtkie pioſnki wáſſe w płácżliwe nárzekánie Leop Am 8/10, Ez 26/13; tę pioſnkę Anyelſką/ ná káżdy dzień w koſciele ſpiewáią. SarnUzn D8; WujJud 187v; SkarŻyw 583; KochTr 7; CzechEp 313; WujNT Luc 1 arg, 2 arg [2 r.]. Cf »piosnki Dawidowe«, »piosnki Salomonowe«.

piosnka czyja [= przeznaczona dla kogo] (2): Bucolica – Pioſneka [!] paſtuſzą. Calep 137b; Burmiſtrz naprzod śpiewa Onę pioſnkę orácką; poſpolſtwo opiewa. KlonWor 15; [Przyſiągł Pan zaſtępow ná duſſę ſwoię/ że [...] nád tobą pioſnká márynárſka [rytmiczna komenda regulująca ruchy wioślarzy] będzie ſpiewáná. Leop Ier 51/14].

W połączeniu z incipitem lub fragmentem utworu (7): Tedy ſpiewał lud Iſráelſki tę pioſnkę: Wyſtąp ſtudnicza Leop Num 21/17; RejPos 19v; CzechRozm 194v; SkarJedn 326; Zácżynáiąc teſz pioſnkę Mátki Bożey Mágnificát/ cżęſto ſłowá zniey powtarzáła SkarŻyw 583, 127; SiebRozmyśl F4v.

W połączeniu z nazwą miejsca powstania [zawsze: piosnka syjońska a. gory Syjon] (5): A ći ktorzy nas zawiedli w niewolą/ mowili/ ſpiewayćie nam pieſni/ z pioſnek gory Syon. WróbŻołt 136/3, ſſv; nam ſwych pioſnek Syońſkich teraz nie záſpiewacie. LubPs dd6; KochPs 200; SiebRozmyśl M2.

W połączeniach szeregowych (7): Odkriymyſz oblicże iego w chwały wyznawániu/ W pioſnkach y w rozlicżnych pſalmiech á w wdzięcżnym ſpiewániu LubPs V4v; á wykradłeś ſię odemnie/ nie mi znáć nie dawſzy/ gdyż bych był ćiebie puśćił z rádośćią/ z pioſnkámi/ z bębny/ y z Arfámi. BibRadz Gen 31/27; Modulus, Pienie/ pioſnká/ wierſze ku ſpiewániu. Mącz 228a, 328c; ReszHoz 116; WerGośc 268; Rády/ vćiechy/ pioſnki/ á ſtuczné przyſády/ Fráſzki to ſą/ á rychléy wiodą do zawády. GosłCast 42.

W charakterystycznych połączeniach: piosnka(-i) długa, lamentliwa, miła, miłosierna, niesmaczna, niewdzięczna, niewesoła, osobliwa, pospolita, radosna, rozliczne (2), smętna, smutna, sprosna, tryumfująca, wdzięczna (7), wesoła (3), wysławiająca, znamienita; piosnka nabożeństwa, osobnej noty (2), nowej umowy, świętych god małżeńskich; piosnka z prośbą (2); piosnka sprawi, uczy, zamyka w sobie (2); z piosnki brać przed się (2), brać sobie w pamięć, obierać co potrzebne, przywodzić ku pamięci, wybierać co pożytecznego; piosnkę dać, powtarzać (2), usłyszeć, tworzyć, wytańcować; w piosnce jest przed oczy przełożono; w piosnce obaczyć (3), pisać, rozmawiać, uczyć się (2); piosnką cieszyć się.

Zwroty: »piosnki grać« (1): á Lewitowie [stali] przy orgániech á inſtrumenćiech Muzyki Páńſkiey/ [...] te pioſnki Dawidowe ná inſtrumenćiech gráiąc [hymnos David conentes per manus suas] / á głoſem ſwym przyſpiewáiąc Leop 2.Par 7/6.

»mowić piosnkę« (1): Wſtańże/ wſtań Deborá/ wſtań wſtań/ y mow pioſnkę [loquere canticum] Leop Iudic 5/12.

»piosnkę nocić« (1): Fundere sonum, Pioſnkę yáką noćić/ ſpiewáć. Mącz 402a.

»piosnkę składać, słożyć« [w tym: o czym (1)] [szyk zmienny] (2:1): Zachariaſs/ [...] pioſnkę ktorą koſciol ſpiewá ſlożyl OpecŻyw 12v; PatKaz II 71; LudWieś A2v.

»(po)słuchać piosnki« [szyk zmienny] (2): PAnie Macieiu Cżecżuga/ chceſz poſluchać pioſnki czo ią mili Bog składał/ a my ią tobie będziemy ſpiewáć. LudWieś A2v; RejPosRozpr c4v.

»śpiewać (a. opiewać, a. zaśpiewać itp.) piosnkę, w piosnce, co z piosnek, jako piosnki; piosnki dośpiewać; piosnka, ktorą śpiewano (a. kościoł śpiewa); piosnki śpiewanie; piosnkę śpiewający« [w tym: o kim, o czym (2), na kogo (1), ku czci k chwale (1)] = cantare canticum Vulg, PolAnt; canere canticum (in psalterio) PolAnt; psallere, psalmum dicere Vulg; fundere sonum Mącz [szyk zmienny] (47:3:1:1;1;2;2;1): OpecŻyw 12v, 186; WróbŻołt 67/5, 33, 97/1, 136/4; LudWieś A2v; GliczKsiąż C5; Ná wſzelákich inſtrumenciech chwalcie Páná tego/ A ſpiewaycie nową pioſnkę ku cżći k chwale iego LubPs H4v; NOwą pioſnkę Pánu wierni záſpiewaycie LubPs ff4, L4, Qv, V5, V6v, dd6; KrowObr 229; Wſſyſtká źiemiá niech cżeść cżyni á niech weſſele ſpiewa tobie: pioſnki niech ſpiewa imieniu twemu. Leop Ps 65/4, *B4v, Num 21/17, 2.Par 7/6, Ps 97/1, Is 42/10; RejZwierz 17v, 106v; BibRadz 2.Par 35/25, Ps 18/1, 144/9 [2 r.], 2.Mach 1/30; Mącz 402a; SarnUzn D8; A thęchmy pioſnkę nową powinni wſzyſcy ſpiewáć RejAp 55, 118v [2 r.]; RejPos 19v; RejZwierc 120, 265v; RejPosWstaw [412]; BudBib 2.Par 35/25, 2.Esdr 12/46, 2.Mach 1/30; CzechRozm 194v, 200v; SkarJedn 326; Lecz pogánin niebáczny/ w téy náſzéy żáłobie/ Przedśię pioſnkę Siońſką każe śpiéwáć ſobie. KochPs 200; SkarŻyw 127; y w pioſnce ſwey śpiewáią iż pánnę Márią Troycá ś. wyzwoliłá mieć ſobie zá mátkę. CzechEp 313; WisznTr 15; ArtKanc N16v; LatHar 67, 604 marg; SiebRozmyśl F4v, K4v, M2; PowodPr 75; CiekPotr 24; SkarKazSej 697b; KlonWor 15.

»piosnkę tworzyć« (1): [O Urszulce] Tęś nádźieię iuż po ſobie okázowáłá: Nowe pioſnki ſobie tworząc/ niezámykáiąc Vſtek nigdy/ ále cáły dźiéń przeſpiéwáiąc KochTr 7.

»zacząć (a. zaczynać) piosnkę« [szyk zmienny] (6): LubPs hh, hh3v, hh4; Zydowie tedy/ [...] z wyſwobodzenia ſwego będąc weſeli/ táńcuiąc y goduiąc/ weſołe ſobie pioſnki zácżynáli [Iudaei... constituentes praedictum chorum, cum convivi in gratiarum actionibus laetis et psalmis transigebant]. Leop 3.Mach 6/32; SkarŻyw 583; ArtKanc T5.

Wyrażenia: »piosnka boża« (1): Quomodo cantabimus canticum domini: in terra aliena. Y iakoż mamy ſpiewáć pioſnki boże/ w ziemi czudzey. WróbŻołt 136/4.

»piosnka chwały« (2): byli od dawnych cżáſow poſtánowieni przednieyſzy nád śpiewaki co by śpiewáli pioſnki chwały [hymni] dziękuiąc Bogu. BudBib 2.Esdr 12/46[45]; ArtKanc T5.

»piosnki Dawidowe« = psalmy (2): Leop 2.Par 7/6; A potym weſołym ſercem będziem ſpiewáć s tymże Dawidem ony wdzięcżne pioſnki iego RejZwierc 265v.

»piosnka duchowna« (1): ále bądźćie nápełnieni Duchem świętym/ rozmawiáiąc ſámi z ſobą/ w Pſálmiech/ w Hymnách/ y w pioſnkách duchownych WerGośc 268.

bibl. »nowa piosnka« = canticum novum Vulg, PolAnt [szyk 11:10] (21): OpecŻyw 186; Spiewayćie panu bogu pioſnkę nową/ boć dziwne rzecżi ſprawił. WróbŻołt 97/1; LubPs H4v, Qv, V5, V6v, ff4v, hh3v, hh4; KrowObr 229; Leop Ps 39/4, 97/1, Is 42/10; BibRadz Ps 144/9; RejAp 55, 118v [2 r.]; RejPosRozpr c4v; CzechRozm 200v; KochFr 7; SiebRozmyśl K4v.

»piosnka pogrzebna (a. pogrzebowa), przy pogrzebie« = naenia Mącz, Calep; epicedium Calep [szyk 2:1] (2:1): Naenia, Opłákáwánie vmárłego/ Pioſnká pogrzebna. Mącz 240c; Calep 366b, 687a.

»piosnki Salomonowe« = Pieśń nad Pieśniami (2): O tym koronowaniu ſtoij w pioſnkach Salomonowych piſáno. OpecŻyw 128v, 187v.

»piosnka swadziebna« [szyk 1:1] (2): LubPs cc6; Epithalamium, Hymnus qui ad Thalamum nuptialem canitur, Swádziebna pioſnká/ Wierſze ku czći weſela cziyego vczinione. Mącz 107a.

»piosnka ustna« (1): Oddawayćie imieniowi iego wielmożność/ á przyſthoynemi chwałámi wyſławiayćie go/ tak w pioſnkách vſtnych [in canticis labiorum]/ iáko y ná Arfach. BibRadz Eccli 39/18[20].

»wielkonocna piosnka« (1): błędu nie ieſt też wolna Wielkonocna oná pioſnká/ ktorą chłopſtwo [...] żacy y báby cáłymi gębámi ſpiewáią CzechRozm 157v.

»piosnka żałosna (a. żałobliwa)« (3): Vczynił też y Ieremiaſz nárzekánie nád Iozyaſzem/ [...] podawſzy y inym ten zwyczay (marg) To ieſt spiewáć pioſnki żáłoſne. (–) BibRadz I 253d; RejPos 19v; BudBib I 256c marg.

Szeregi: »hymn, (abo) piosnka« [szyk 2:1] (3): ZNámienity to ieſt Himn ábo piosnká/ ktory w ſobie zámyka vpominánie ku dzyękowániu Pánu Bogu LubPs Z5v, X2, hh4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»piosnka a modlitwa« (1): [Dawid] cyeſzył ſie tą pyoſnką á thą modlitwą w onym przeſládowániu ſwym LubPs B5v.

»muzyka, piosnka« (1): [białogłowa, którą chce zdobyć mężczyzna] niemoże ſie nigdy oczućić w noczy/ áby nie ſłyſzáłá wymyſloney muzyki/ lámentliwych pioſnek GórnDworz Bb4.

»piosnka, pienie« (1): I w puśćił [Pan] w vſtá moie pioſnkę nową/ pienie Bogu náſſemu [canticum novum, carmen Deo nostro]. Leop Ps 39/4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»piosnka, psalm« (1): wyznawánie w pioſnkách/ w Pſalmiech/ możnośći Páńſkiey/ tho ieſt záwżdy nawdzyęcżnieyſza á naprzyyemnieyſza chwałá w zebrániu kościołá ſwięthego/ Pánu Bogu. LubPs A2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»śpiewanie, piosnka« (3): Musa, Latine Cantus, Spiewánie/ Piosnká. Mącz 238c, 259d; Calep 158b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»piosnka (albo) wiersz« [szyk 1:1] (2): Elegia, Myłoſierna a ſmutna pioſnká álbo wyerſze. Mącz 101b, 107a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (1):
Wyrażenie: »piosnka łabęcia« = pieśń pożegnalna (1): Cygnea cancio, Pioſnká łabęcia/ to yeſt wielmi wdzięczna á miłá/ álbo na oſtátecznym pożegnaniu piesń a rzecz y mowá ku komu. Mącz 76b.
Przen (29): Wiele oſob powodowych ábo też pozwánych cżynią przedmowy/ do rzecży o ktorą idźie/ nic nienależące. Wylicżáią ſwoie y przodkow ſwych przećiwko Rzecżypoſpolitey zasługi/ [...] Cżęſto ſię przydawa/ iż słucháiąc tákowych pioſnek/ [...] Náśmieią ſię Polacy ModrzBaz 94.
Przysłowie: Eundem calceum omni pedi induere, Iednę pioſnkę záwżdy ſpiewáć. Mącz 31b, 13d, 33d; NiemObr 19. [Ogółem 4 r.]
Frazy: »na trzy głosy piosnka się gędzie« = wszystko się udaje (1): Ale gdy w dobrym zdrowiu/ zacna ſławá będzye/ To ſie iuż ná trzy głoſy/ káżda pioſnká gędzye. RejZwierz 134.

»[czyja a. czego] piosnka się gędzie« = dzieje się zgodnie z czyjąś wolą a. zgodnie z czymś (2): RejKup x5v; Bo gdzye cnotá tám ſie iey záwżdy pioſnká gędzye RejWiz 80v.

»[komu] niewesoła w głowie piosnka gędzie« = ktoś się martwi (1): A iákie krotkie iego [króla] ono páńſtwo będzye/ Wieręć mu nie weſoła w głowie pioſnká gędzye RejWiz 53.

Zwroty: »śpiewać, zacząć piosnkę« [w tym: czyją (2), u kogo (1)] = mówić jak ktoś (2:1): RejWiz 135v; Iużeś też to w.m. pánie Wapowſki zácżął páná Derſniakowę/ á páná Boiánowſkiego pioſnkę/ o białychgłowach zle mowić GórnDworz Ii7v; Acz śmierć ieſzcze nád ćiáłmi pánowáć będźie/ ále czás on przyidźie/ gdy ią ná głowę zwoiuiem/ y śpiewáć pioſnkę onę v Apoſtołá będźiem: Smierć vtonęłá/ wygráliſmy. SkarKaz 205b.

»(nie) sw(oj)ą (a. po swej myśli) piosnkę (za)gąść, śpiewać« = (nie) móc robić, co się podoba [szyk zmienny] (4:1): Niechay káżdy ſwobodę ma Czáſow pomyſli vżywa Bo káżdy weſelſſy bywa Kiedy ſwoię pioſnkę ſpiewa RejRozpr Kv; Więc piſzcżkowie/ gędcowie/ co im tám bębnáli/ Ze cżynili co chcieli/ gdy drudzy ſkakáli. Ale wierz mi żeć teraz nie ſwą pioſnkę gędzye/ Bo go pełno z bębęnkiem w káżdym kącie wſzędzye. RejWiz 162v, 92, 94, 134v.

»niewdzięczną piosnkę [z kim] zagąść« = mieć kłopoty (1): Bo iáko go [dziecię] wychowaſz tákże go mieć będzyeſz/ Ale wierz mi niewdzyęcżną pioſnkę z nim zágędzyeſz. RejWiz 89v.

Wyrażenia: »stara, pospolita piosnka« = stale powtarzane słowa (2:1): [katolicy o heretykach] Toć wáſzá poſpolita Pioſnká/ Kśiężey á Mnichom łáiáć/ one brámowáć y potwárzáć. WujJud 242; KmitaSpit C2v; Gdy ſługi ſpytaſz ieſlić pozwał ſtronę/ Vſłyſzyſz tám wnet ſtárą pioſnkę onę/ Ia gnediger herr/ er iſt wol geladen/ Nicht ange ſprochen. KlonFlis H3v.

»jedną piosnkę śpiewające« = zgodne (1): Bo gdźieby kto to twierdźić śmiał/ żeby trzey co inſzego. A Ian też cżwarty z nich teyże rzecży przydány świádek co inſzego zálecáć miał/ tedyby koniecżnie ten y woz on ze cżterech koł vrobiony/ y ony cżterzy źwierzętá zgodnie złącżone/ y iednę pioſnkę śpiewáiące [...] rozerwáć też muśiał. CzechEp 306.

a) Temat pieśni, rozmów, też kpin (7):
Fraza: »[kto] jest piosnka [czyja], [co] jest piosnką [czyją]« (2): Obacżay kiedy ſię kłádą y kiedy wſtáią/ żećiem ia ieſt pioſnká ich [ego canticum eorum]. BibRadz Thren 3/63; PRáwá twoié móy Pánie/ pioſnkámi moimi Były/ pokim tu mieſzkáł ná téy nędznéy źiemi. KochMRot kt; [Leop Thren 3/63].
Zwroty: »piosnkę darmo zaczynać« = niepotrzebnie mówić (1): WIerz mi y ty Prywacie/ iż ſie prożno wſpinaſz/ Y tę pyoſnkę co ſłyſzę/ ſnadź dármo zácżynaſz. Dawno ſie tá nowinká/ o vſzy otárłá RejZwierz A6.

»piosnkami, za miłą piosnkę mieć [co]« = wielbić coś w piosnkach (1:1): LubPs bbv; Pioſnkámim ſobie miał ſpráwiedliwośći twoie [Cantabiles mihi erant iustificationes Tuae]: ná mieſcu pielgrzymowánia mego. Leop Ps 118/54 [przekład tego samego tekstu LubPs].

»w piosnkę [komu] obrocić się« = stać się przedmiotem kpin (1): Teraz ſie im w pioſnkę obroćił [nunc in eorum canticum versus sum] á ſtałem ſie im przyslowiem. Leop Iob 30/9.

»piosnki śpiewać [o kim]« = kpić, szydzić z kogoś (1): po ſwiátu roznoſzą márnego nędzniká. Ktory miał być przykłádem inym w pocżćiwośći/ Ano pioſnki ſpiewáią o iego miłośći. RejWiz 5v.

Synonimy: pienie, śpiewanie.

ES