[zaloguj się]
[pdf]

PLASTR (370) sb m

plastr (347), plaster (7), plast (7), flastr (1), płast (1), plastr a. plaster (7); piast BartBydg; plastr : plaster : płast: płast Mymer1 (1:2:1:–), FalZioł (256:–:4:–), Mącz (1:5:–:1); plastr : plast : flastr BudBib (1:1:1). [Za postaci wątpliwe uznano przypadki zależne z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki lub występują obie pewne odmianki].

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N plåstr, plåster, plåst plastry
G plåstru, płåstu plåstr(o)w
A plåstr, plåst, flåstr, plåster, płåst plåstry, płåsty, plåstrzy
I plåstr(e)m plåstry, plåstrami
L plåstrze

sg N plåstr (97), plåster (7), plåst (4). ◊ G plåstru (13), [płåstu]. ◊ A plåstr (192), plåst (3), flåstr (1), [plåster, płåst]. ◊ I plåstr(e)m (12). ◊ L plåstrze (1). ◊ pl N plastry (7). ◊ G plåstr(o)w (4). ◊ A plåstry (24), płåsty (1), [plåstrzy]. ◊ I plåstry (3) FalZioł Oczko, Calep, plåstrami (1) ReszHoz.

Sł stp: plastr, Cn plastr, Linde XVI – XVIII w.

1. lek. Substancja lecznicza złożona z różnych składników w postaci mazistego okładu na chore miejsca; cataplasma Mymer1, Mącz, Calep; favus BartBydg, PolAnt, Mącz; splenium Mącz, Calep, Cn; malagma Mymer1, PolAnt; emplastrum Mącz, Calep, dropax, fomentum Calep (341): Mymer1 38v; vcżyniſz cżopek fthegoż plaſthru á włożyſz gi na nocz do macicze dla poruſzenia choroby przyrodzoney. FalZioł I 126d; Plaſtr barzo dobri: gdy komu łono opuchnie FalZioł V 111, I 12b, 20d, 21b, 22b, 32d (59); mędrzec nápiſał mowiąc. Ani ziele/ áni plaſtr vzdrowił ich/ ále twoie ſlowo Pánie KrowObr 95; BibRadz Sap 16/12; Mącz 41a, 103b [2 r.], 409c; Kiedy żyłá zápuchnie po puſzczeniu: weźmi Ruty/ Piołynu á Ięczmieniu rowno/ ſtłucz poſpołu/ á vczyniwſzy plaſtr/ przyłoż SienLek 36v, 50v, 67v, 81v, 90, 111 (14); Calep 171b, 342b, 361a, 999b [2 r.]; PowodPr 37, 85; [Wezmi oliwy á łoiu ieleniego álbo kozłowego puł libry/ to ieft pułfuntá modrzewowey żywice trzy loty/ roſpuſć y zmieſſay to weſpołek á czyniąc plaſtrzy przykłáday. LekKoń C3v].

plastr czego (1): ná tho plaſtr goiącey Máśći przykłáday. SienLek 150v.

plastr z czego [w tym: (u)czynić (44), uczyniony (16), działać (1)] (119): gdy vcżyniſz plaſtr ſtey łobody á ſkorzenia wyſokiego ſlazu tedy ſadzele twarde y gorącze roſpądza FalZioł I 12a; Spanie cżyni Mak gdy vcżyniſz ſniego plaſtr z mlekiem niewieſciem FalZioł 1103d; á gdyby ſie iuż mieſtcze wycżyſciło/ tedy działać plaſtri z maſci ktore naraſzcżaią ciało FalZioł V 72; Plaſtr z kielka rzeczy składany. FalZioł V 98v, I 2b, 8c, 12c, 21b, 22c (61); Gdy koniowi róg odewſtánie. Weźmi oliwy á ieleniégo łoiu [...] s tego plaſtry czyniąc/ okładáy SienLek 177v, 86, 117. Cf »plastr przykładać«.

plastr k(u) czemu (4): Theż ſaletra bywa kładziona do maſci, sktorey maſci cżinią plaſtry ku ſciencżaniu iakiey kolwiek rzecży na mieſzſzałey FalZioł III 41b, I 70a, V 28, 96v.

plastr na co [w tym: dobry na co (18)] (40): gdi czebulę ftłucżefz zgniazdem iaſkołcżem á z miodem/ będzieſz miał dobry plaſthr na ſlinogorz FalZioł I 27c; plaſtr vcżyniony z ruty na ranę/ vlecża y iad tłumi. FalZioł I 118c, I 13a, 21b, 23d, 45b [2 r.], 49d (31); RejPs 187v; Mącz 303b [2 r.]; Ná káſzel záſye plaſtr thym kthorzy wewnątrz niechcą lekárſtwá bráć SienLek 84v, 83 marg, 84v marg, 90 marg, 140, 140 marg.

plastr na czym (3): zmieſzay wſzytko ſpołem á vcżyń plaſtr na zamſzowey ſkorze. A przykładay na ranę FalZioł V 117, V 71, 71v.

plastr z czym (7): vcżyń plaſtr z bałkiem [!] iaiowym á przyłóż na ranę FalZioł V 102v, I 80d, 89c, 103d, III 29c, 31a, 36b.

W połączeniach szeregowych (2): FalZioł V 28; [chorych w szpitalach] przyodźiewáią/ podeymuią/ lekárſtwy/ ſyropámi/ plaſtrámi/ y inſzymi rátunkámi zákładáią. ReszHoz 118.

W porównaniach (2): pokora á ſćiſnienie vmyſłu náſſego ieſt iákoby płaſtr ná ránę ziątrzoną wyſtępkow náſſich á máſć ná wſſytki blizny náſſe. RejPs 187v; [św. Abramijusz męczony od pohańców] ná ich nienawiść kładł miłość: [...] ná ich kámienie modlitwy/ iáko plaſtr iáki pod ktorym twárde guzy miękcżeią. SkarŻyw [236].

W charakterystycznych połączeniach: plastr na bolączkę (3), na bolenie nog, na boleści członkow tajemnych, na gorączkę (2), na kaszel (2), na mdłość żył, na oczy (2), na opuchnienie, na piersi, na pleurę, na podogrę (2), na rany (7), na ślinogorz, na twardość śleziony (i wątroby) (3), na wrzedzienicze, na wrzod (3), na wywinienie, na żołądek (2), na żołtą niemoc, na żywot (2); plastr z białkiem jajecznym (3), z mąką, z mlekiem, z octem, z oliwą, z prochem; plastr na liście bzowym, na chrzanowym liście, na zamszowej skorze; plastr bol oddala, bol przerywa, czyści rany, goi kości złamane, potwierdza rany, rozpędza puchlinę, serce posila, uśmierza bolączki, uzdrawia (rany) (4); plastr (bardzo) dobry (8), doświadczony (3), pożyteczny, użyteczny; plastr (u)czynić (uczyniony) (23), udziałać.

Zwroty: »plastr, plastru, miasto plastru przykładać (a. przyłożyć, a. kłaść); o(b)kładać (a. obłożyć) plastrem; przykładać z plastrem; plastr, obyczajem plastru przyłożony (a. przykładany)« [w tym: z czego (54)] [szyk zmienny] (96:4:1;3;1;12:1): ForCnR D2v; Też gdy by plaſtrem ſtego ziela obłożył pierſi białey głowie tedy iey mleko odeymie. FalZioł I 34d; liſcie Pokrzywiane ſtłucżone á na mieſthcze vkąſzone od wſciekłego pſa przyłożone obycżaiem plaſthru/ iad mocznie pſuie FalZioł I 152c; á tego przykładay z plaſtrem na mieftcze gdzie włoſi ſą FalZioł II 21b; Thy wſzytki rzecży zmieſzay ſpołem/ áktorą kolwiek ranę thym pomażeſz: nie trzeba na nię plaſtru żadnego kłaſć, Bo ſie zgoij. FalZioł V 116, I 13b, 26b, 28c, 33a, 34d (104); Kiedy przyłożyſz plaſtr/ dobrzeć ná to położyć wełny świéżey SienLek 147, 79, 83v, 86v, 135v, 147, 150v; Bárwierz [...] plaſtr przyłożył/ chuftámi obwinął głowę GórnDworz S8, T; ćiáło omyté/ [...] máśćiámi miękczą/ álbo plaſtry okłádáią: dawáiąc káżdému tyle czáſu/ yle chóróbá á potrzébá pokázowáć będźie Oczko 18; WerGośc 251, 252; Calep 361b; [włoż czoſnek ná wełnę á ftym koniowi thę skorę przyłoż [...] á niesklęſłaliby vczyń po wtore/ ale iemu ciepłą wodą wymyj niżli plaſter przyłożyſz. LekKoń E].

»plastr przywinąć« (1): náwierć lniánego śiemieniá á z ślazem go náwarz przyczyniwſzy máſłá/ álbo oleiu rożánego/ vczyń s tego plaſtr á nád łono przywiń. SienLek 117.

»rozmazać (a. namazać), rozciągać, przykładać na plastr« [szyk zmienny] (7:1:1): zmieſzay to wſzytko ſpołem á przyſmaż/ potym namaż na chuftę iako plaſtr á przykładay FalZioł V 101v, II 20b; náthłucz kádźidłá y Aloe zá rowno/ á roftworz białkiem on proch iż będźie iáko rzadkie ćiáfto/ ono rozmázawſzy ná plaſtr/ przyłóż ná ránę. SienLek 145, 70, 94v, 106v, 120v, 140; Calep 432b.

Wyrażenia: »mięki, miękczący plast(e)r« [szyk 1:1] (1:1): Malagma. weich pflafter. Mięki plaſter. Mymer1 39; Plaſtr miękczączy: barzo dobri. FalZioł V 97.

»plastr nie gojący« (1): wſzyſtko co kolwiek przyłożyſz/ iad wyćiągnie á zgoić ſye broni: á wſzákże y nád tho maſz dobry plaftr. [...] (marg) Plaſtr niegoiący (–) SienLek 151v.

»plastr trawiący [czego]« (1): Gdi zmieſzaſz wapno zſadłem kokoſzem á z oliwą/ będzieſz miał plaſtr trawiączy wrzedzienicz. FalZioł III 37a.

»twardy plast(r)« [szyk 2:1] (3): Beratum [lege: ceratum]. Herdflaſter. Twardy plaſt. Mymer1 38v; ftego vcżiniſz twardy plaſtr ktory rany cżyſci y goij. FalZioł I 37c, V 28.

Szereg: »maść i (a, albo) plastr« [szyk 3:1] (4): potym tho ma być macżano wodkami ſlodkiemi/ y też oleyki mazano/ po niektorim zaſię cżaſie/ dopiero maſciami ktore miękcżą/ albo plaſtri ktore bywaią z rzecży ku klijowi podobnych FalZioł V 103, I 70a; RejPs 187v; Oczko 18.
Przen (18):
Zwrot: »plastr przyłożyć« [w tym: czego (1)] (2): Bo ácż ná ten cżás máło vbolał [Scewola]/ ále ſobie ná to bárzo wdzięcżny plaſtr przyłożył oney wiecżney nieſmiertelnośći ſwoiey. RejZwierc 86v; rámię krolá Micraimſkiego złamałem/ á oto nie związano (go) áby ie lecżono/ y áby przyłożono flaſtr [non est alligatum ... ad ponendum fasciam] dla vlecżenia iego BudBib Ez 30/21.
a) Sposób zaradzenia (16): Bo tákież ná on cżás iáko y my dziś ſnadź żydowie cżynili/ iż ſzukáli zyoł/ ſzukáli plaſtrow/ ſzukáli rozlicżnych pomocy/ cżymby záwięzáć tę ſrogą ránę. RejPos 154, 327; [Y życżę tego/ áby w tey ſerdecżney żáłośći [...] ſkrypćik ten plaſtrem iákim być mogł ArtHom Bv].

plastr czego (1): Abowiem ono wnet ma káżdi nadobny plaſtr náuki Páńſkiey ná ty obiecáne wrzody z dekrethu Páńſkiego RejAp 132v.

plastr na co (8): RejJóz Q4; Toc ieft nato nazdrowſy plaſtr Pana ſwego milowacz. RejKup b2; RejAp 31v, 132v [3 r.], Ee3v, Ee4.

W połączeniach szeregowych (2): gdiż iuż wieſz iż maſz tego pewnego lekárzá/ ſłuchayże iákie plaſtry/ iákie recepty/ á iakie ſyropki tobie zgotować racżył RejPos 327v, 327v.

Zwroty: »plastr przykładać, miasto plastru przyłożyć« (1:1): RejAp 31v; Bo by temu fráſunek mogł co pomoc/ pewnieby gi ſobie káżdy rádſzey miáſto plaſtru przyłożył/ ná drogie lekárftwá nie nákłádáiąc. RejZwierc 152.

»plastrem zagoić a uleczyć« (1): ktoby ſie nápámiętał onych ſproſnych á ſmierdzących plaſtrow/ ktoremichmy zágoić á vlecżyć chcieli ten wrzod RejPos 327.

Szeregi: »plastr a (albo) lekarstwo« (3): A toć ieft plaſtr/ á toć ieft lekárftwo pewne od Páná [...] ná káżde niebeſpiecżnośći náſze RejAp 132v, 31v; RejPos 327v.

»plastr i obrona« (1): Othoć zoftháwił plaſtry obronę [w Ewanjelijej]/ iáko ſie maſz bronić temu okrutnemu kátowi [...] twoiemu RejPos 328.

2. Część gniazda pszczelego, składająca się z sześciokątnych komórek zbudowanych z wosku, w których pszczoły gromadzą miód; favus Bart Bydg, Mącz, PolAnt, Vulg; ceratum Calep (29): BartBydg 56b; [pszczoły] nie wſzythki iednę rzecż robią/ ale niektore kwiatki noſzą wązę zakładaią/ drugie materiją na woſk ſprawuią, drugie plaſtri buduią FalZioł IV 27d, V 114v; BibRadz Prov 27/7; Mącz 422d; SienLek 148; BudBib I 344b marg; KlonWor 45.

W porównaniach (4): LubPs aa3v; bychmy też tu do máłego cżáſu y wſzytek ſwiát pozyſkáli/ [...] á potym z nim mieli przydź ná tákie ſrogośći [...] A zacżżeby nam to ſtało? rownie iáko plaſtr miodu poki w vſciech poty ſłotko/ á potym záſię w żołądku długie gryzyenie RejPos 261; Bo pámiątká moiá słodſza ieſt niſzli miod/ á dziedzictwo moie ieft wdzięcżnieyſze niſz plaſt miodu. BudBib Eccli 24/23[27]; Ale kto vftáwicznie leży nád liczmany/ Tylko tego ſłucháiąc gdźie przedáyné łany: Ten równie iáko pſczołá plaſtry w vl vkłada/ A drugi/ nic nie robiąc/ miód gotowy iada. KochFr 20; [ábowiem duch moy ſlodſzy ieſt niſſli miod: á dźiedźictwo moie nád myod y płaſt miodu KsięgiEklez H2v; Favus distillans labia tua, sponsa vargi dąvſna thvoie oblvbienico ſlothkie iako plavſth ſzczirey treſzczi czekavci TomZbrudzBrul Cant 4/11].

Wyrażenia: »plastr miodu, miodowy« = favus (mellis) Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Vulg, Cn; mel Miech; apiarius favus PolAnt [szyk 17:1] (17:1): OpecŻyw 169v; Murm 162; Mymer1 40v; TarDuch C8; Gdyby kto miał paraliz w oczoch. Wezmi wina dobrego/ miodu plaſtr/ oboyga pod iedną miarą FalZioł V 113; [roje pszczół] też na bregach [!] rzecżnych y po ziemi dobrowolno plaſthry miodowe cżynią MiechGlab 77; LubPs aa3v; BibRadz Luc 24/42; BielKron 31v; Mącz 120a; włożże w tę iuchę plaſtr miodu świeżego/ z woſkiem poſpołu SienLek 121v; RejPos 114, 261; BudBib Eccli 24/23[27]; A oni mu [Jezusowi] podali cżęść ryby piecżoney/j plaſtr miodu [Vulg Luc 24/42]. MWilkHist K4v [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw 169v, TarDuch C8, BibRadz, RejPos 114, WujNT, [MurzNT]], K4v; Calep 411b; WujNT Luc 24/42; [KsięgiEklez H2v; A oni mu podali/ część pieczonyi ryby i nieco płaſtu miodowego MurzNT Luc 24/42; BusLic 8].

»plastr woskowy« (1): Ceratum – Plaſtr woskowij. Calep 181b.

Przen (1): Miod z plaſtru śćiekáiący vſtá iey/ y ſlicżnieyſze niſzli oley słowa iey SkarŻyw 59 [przekład tego samego tekstu] [Bo plaſtrem kápią wárgi cudzey (żony)/ a głádſze niż oliwá podniebienie iey BudBib Prov 5/3 (Linde)].

Cf EMPLASTR

DDJ