[zaloguj się]
[pdf]

PŁACZ (874) sb m

a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N płacz płacze
G płaczu płacz(o)w
D płaczu, płaczowi
A płacz płacze
I płaczem
L płaczu
V płacze

sg N płacz (203). ◊ G płaczu (148). ◊ D płaczu (13), płaczowi (2) RejZwierc, KołakCath. ◊ A płacz (149). ◊ I płaczem (311); -em (29), -(e)m (282). ◊ L płaczu (38). ◊ pl N płacze (4). ◊ G płacz(o)w (1). ◊ A płacze (3). ◊ V płacze (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Wylewanie lez, łkanie, szloch, zawodzenie, lament; łzy; niekiedy też: smutek, rozpacz, żal; fletus Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, Calep, Cn; lac(h)rymae (a. lachrimae) MiechGlab, HistAl, Vulg, Mącz, Calag; planctus Mymer1, Vulg, Mącz, Calag, Calep; ploratus HistAl, Vulg, Mącz, Calep, Cn; lac(h)rymatio Vulg, Mącz, Calep, Cn; luctus Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz; gemitus HistAl, Vulg, Modrz; lamentatio Vulg, Calep; collachrymatio, lessus Calep, Cn; lamentum, vagitus Mącz, Calep; lachrymula Mącz; vociferatio PolAnt; comploratio, comploratus, eiulatio, eiulatus, plangor, ulula Cn [w tym: czy) (173): G sb i pron (86), pron poss (62), ai poss (25)] (874): OpecŻyw 15v, 18, 22v, 29v, 67v (12); OpecŻywSandR nlb 5; Mymer1 35v; HistJóz D4v; FalZioł I 64a, V 41a; GlabGad B5v; WróbŻołt 37/10; RejPs 46, 100v, 171; gdys moy płacz vſlyſzała Tedys tu wnet przybieżała RejJóz F8v; MurzHist R2; LubPs L, Sv, T3v, X3v; RejWiz 18v, 130v; Pánie/ przed tobą wſſelka żądość moiá: y płácż moy niebył tobie ſkryty. Leop Ps 37/10, Ps 38/13, 2.Cor 7/7; RejFig Cc; RejZwierz 41v; BibRadz I 21a marg, Num 11/18, Iudic 2/18, Ps 6/7, 116/8, Ier 3/21, I 406a; Krol Węgierſki [...] od płácżu y mowić nie mogł/ cżęśćią dla rozſtánia s Ceſárzem/ cżęśćią iż ſie iuż s ſwoią corą krolewną rozſtawał BielKron 414v, 9, 20v, 21, 51, 71 (13); Mącz 130a, 306b, 473b; OrzQuin Z2; Prot D; SienLek 63; LeovPrzep Fv; Swietno bywáło pirwey/ teraz niewiem cżemu/ cżerń ſie zágęśćiłá/ dobrzeby áby y thá cżerń żáłobna máść/ znák płácżu zginęłá GórnDworz L7, H3 [2 r.], K5v, N6v, Aa3; HistRzym 27, 124; RejPos 163, 219v, 220, 222, 302v, 310v; RejZwierc 27, [193], 245v; WujJudConf 191; BudBib Is 15/3, Ier 16/7; BiałKaz D2v, D3 [3 r.]; Calag 331a; Ráczże ſye mnie vżálić y dźiś/ wieczny pánie/ Bo w tych fráſunkach moich ledwie że mię zſtánie. Wzrokem ſtráćił od płáczu KochPs 42, 32, 56, 152; ſzátan [...] mátkę płácżem zábić y drugą śioſtrę ośieroćić mjſli. SkarŻyw [197], 15, 51, 196, [237], 252 (11); KochTr 4, 10, 18; CzechEp 194; Smierć zá człowiekiem ná wſzelki czás chodźi/ Niech zdrowie/ niech nas młodość nieuwodźi Bo áni wzwiémy/ kiedy wśiádáć każą: A tám ani płácz/ áni dáry ważą. KochFr 14, 125; KlonŻal A2v, B, Cv; ReszPrz 98; WisznTr 9; BielSen 13; KochPieś 19, 30, 39; KochTarn 75; ArtKanc D10v, O4v, Q3v, R20; GórnRozm F; ZawJeft 41; Apploro – Pomagam płacżu. Calep 84a; Lamentum – Płacz z riczenim. Calep 579b, 214a, 423b, 576b, 814b; GrochKal 7; Tuby ſie vczyć iáko ſie gniewáią Mężni/ iż przedśię litość ná płácz máią. GórnTroas 50, 11, 13 [2 r.], 14, 21 (13); GrabowSet B4v, E3, G3, G3v, M2v (8); Ieſcze ſobie tym płáczem żalu przydáiećie WyprPl Cv; LatHar +++1v, 125, 154, 264, 362, 679, 724 marg; KołakCath A3, B2; RybGęśli C4, D2; WujNT 479, 2.Cor 7/7; WitosłLut A4v; KmitaSpit B2v; SkarKaz 5b [3 r.], 6a, 381b; Dźiś ſię ocży płácżem mienią/ Do tańcá ſię nogi lenią. CzahTr H3v; GosłCast 64; PaxLiz B2; Ani ſwey ſrogiey twarzy płácż mu zmienić może/ Prośbá/ miłość/ y fráſunk też nic nie pomoże. PudłDydo Bv; SzarzRyt D2v.

płacz kogo [= po kim] (3): Y polożę ią [łysinę] iákoby płácz á záłobę iedynáczká Leop Am 8/10; BibRadz Gen 27/41; Pátrzał káznodźieiá ſtárego zakonu ná to/ że długi płácż vmárłych. zabobon to był pogáńſky BiałKaz D3.

płacz na kogo (4): wſzytkim kráinam Niemieckim nic dobrego nieprzynieſie/ gdy poſtronny nieprzyiaćiel do nich wćiągnie/ kthorzy folgowáć żadnemu nieumieią/ płácż wiecżny ná ſię zoſtáwią od poſpolitego ludu BielKron 226; OrzQuin C; Chcećieli tedy ołáſkáwi Pánowie y przy dobrey ſławie Krolá Páná wáſzego zoſtáwić/ y płácżu nań ſług iego niezoſtáwiáć BiałKaz M3. Cf płacz na kogo od kogo o co.

płacz od kogo (3): Pytałgo [Solona] ieden chciałliby theż, aby gdy vmrze przy iego pogrzebie płakano, rzekł, o tom ſie zwielką praczą od wiele lat praczował abich przy ſwey ſmierci żałoſci á płacżu doſić miał od przyiacioł. BielŻyw 6; BielKron 226. Cf płacz na kogo od kogo o co.

płacz na kogo od kogo o co (1): gdy nań [na księcia Rugińskiego Władysława] był vſtáwicżny płácż od poſpolitego cżłowieká ták o podwody iáko o inne łupieſtwá/ Biſkup Krákowſki Gedeon niechćiał thego ćierpieć BielKron 355v.

płacz nad kim, nad czym (10): OpecŻyw 156; Leop Act 8/2; Y zemrą wielcy y máli w źiemi tey/ nie będą pogrzebieni á żadnego płácżu nád nimi nie będźie BibRadz Ier 16/6; płácż á nárzekánie nád tym vpádłym miáſtem kochánkow á wychowáńcow iego RejAp 151v; BudNT Matth 2/18, 2.Cor 7/6; SkarŻyw [197], 528; LatHar 444. Cf »w płacz«.

W połączeniach szeregowych (68): OpecŻyw 3, 89; SeklKat R4; Ny plaċ/ ny Izy/ ny ſtękanie Niedba ſroga ſmierċ niċ nanie. RejKup g2v; HistAl F4; MurzNT Matth 2/18; [Pan Bóg by się ubłagać raczył] gdyby sprawiedliwość była, a płacz a skwierk a złorzeczenie aby przestało. Diar 92, 33; BielKom D8v; KrowObr B3v, 240v; RejWiz 167v; Leop Ez 2 arg, 2/10, 3.Mach 4/4, Apoc 18/8; Co by tu zá płácz twoy w ten czás był? co zá ſkárgá? co zá nárzekánie? OrzList ev; BibRadz Esth 4/3; Potym Skánderbeg wſzedł do Kroiey gdzie go z rádośćią cżekáli/ były tám rozmáite weſela/ płácze/ obłápiánia/ dziękowánia/ dárowánia/ z tey ſtáłey obrony BielKron 251, 96; Mącz 183b, 199b, 302d, 306a, 455b; RejAp 149v, 174v, 176 [2 r.], 191, 194; RejPos 7, 24, 25v, 71v, 222v (8); GrzegŚm 61; RejZwierc 255, 255v; WujJud A4v; ná wſzelkim mieyſcu gdzie roſkazanie y wyrok krolewſki przyſzedł/ byłá wielka żáłość miedzy Iudy/ poſt płácz y nárzekánie BudBib Esth 4/3; BudNT Matth 2/18; KochPs 17, 151; SkarŻyw 263, 309; KochTr 3; StryjKron 411; CzechEp 23; Doſyć y przez ten wiek záżyłám trudnośći/ Fráſunkow/ boleśći/ płácżu y żáłośći. WisznTr 31, 7; BielSen 10; ArtKanc K6; ZawJeft 8, 40; GórnTroas 57; W płácżu y w poćie/ y nieznośney trwodze (Rzekł) będźieſz miał chleb/ ku pokármu twemu. GrabowSet Gv, B3v, I3, S; OrzJan 22; LatHar 598; SkarKaz 120b; GosłCast 13; KlonWor 30.

W przeciwstawieniach: »płacz ... wesele (12), radość (8), śmiech (4), rozkosz (3), kochanie (2), pociecha (2), żarty (2), dzień radosny, gody, pieśń, rozradowanie, sprawiedliwość, śpiewanie« (35): OpecŻyw 16 [2 r.], 110, 174, 179; PatKaz III 113v; BielŻyw 53; RejPs 63v; RejKup i3v; LubPs H; Smiech z żałośćią zmieſſan będzie: á ná oſtátek po rádośći/ bywa płácż. Leop Prov 14/13; Abowiem to mowi Pan: Nie wchodź/ do domu kędy gody/ áni chodź ná płácż Leop Ier 16/5, Tob 3/22, Ps 29/6, 12; BibRadz Eccle 7/3, 5; Ieſt [...] Cżás płácżu/ śmiechu/ nárzekániu/ ſkakániu [Vulg Eccle 3/4] BielKron 79v, 80v, 255v; Coż dáley ten Apoſtoł ſwięty po thym płácżu ſwoim o pocieſze ſwoiey powiáda? RejAp 52, 147; BudBib Esth 9/22, 1.Esdr 3/13; KochPs 190, 191; SkarŻyw 22, 243, 583 marg; gdy ták Chriſtus w napierwſzey náuce ſwey [...] powiedźieć racżył krotkimi ſłowy wſzytek żywot prawdźiwych vcżniow ſwych [...] opiſuiąc: ktory nie w bogáctwie/ ále w vboſtwie: nie w weſelu/ ále w płácżu nie w wrzaſkliwośći/ ále w cichości CzechEp 20; KochFr 72; Dzbanie poléwány/ Bądź płácz/ bądź żárty/ bądź gorącé woyny/ Bądź miłość nieśieſz [...] Przymkni ſye do nas KochPieś 4; KochSob 67; RybGęśli C4; PowodPr 65.

W porównaniach (7):

~ Jako comparatum (5): Szcżeſcie poddano ieſt zawiſci, bo iaka ieſth ſzcżeſliwych radoſć, takowy zawiſtnych płacż. BielŻyw 53; był ná onym mieiſcu płácż ták wielki [ploratus tam maximus]/ iż iáko grom był ſlyſzan. HistAl N3; BielKron 255v; KochFr 72; Dáléy żal niedopuśćił/ y płácz znákomity Który iéy z oczu płynął/ iáko déſcz obfity. KochPam 82.

Jako comparandum (2): Leop Am 8/10; Acż mé pieśni płácz bez máłá. KochSob 67. ~

W charakterystycznych połączeniach: płacz apostolski (Apostołow (3), bestyj, białychgłow, bliźniego (5), Bogarodzice, dzieci, dziewice (panny) Maryje (7), Judski, kochankow, matki (matuchny) (2), niewiasty (niewiast) (3), ojca, owieczek, pań Hierozolimskich i Galilejskich, pospolstwa, sierot, sługi (sług) (3), starych i młodych, strapionego, syna (synaczka, synow) (Izraelskich) (5), Thelegoński, Trojej, ubogich (ubogiego) (2), wdowy (wdowi) (2), wiernych, więźniow, wychowancow, zawistnych; płacz cudzy, długi, dość niemały, godny, jednostajny, krzykły, mierny, nabożny, nieobaczny, nocny, nowy (2), przywoity, rozgłoszony, śmieszny, zmyślony, znakomity, zwykły (2); płacz jedynaczka [= po jedynaczku], niemocy i śmierci, umarłych [= po umarłych]; płacz od człowieka, od ludu; czas płaczu, dar, dąb, długość, kres, przyczyna (4), skutek, świadek, znak (2); godny płaczu (4); cześć z płaczem; płacz bierze moc, dochodzi [czego], frasuje, nie ginie, mnoży się (3), odprawia [co], płocze, z oczu płynie, pobudza do płaczu, pomaga (3), przełamuje, przenika, prześladuje [co], przychodzi do uszu pańskich, przypada (przychodzi) [komu, na kogo] (5), przyrzuca się, rozlega się, staje się (stał się, powstawa) (4), suszy [co], udaje się [komu], urasta [z czego], waży [u kogo], wszczął się, wylewa się, wydziera, wypryska, zmienia [co]; nie dbać płaczu, namieszać, nasłuchawać się, stazec się (4), taić, zaniechać, zażyć, żałować (być [komu] żal) (2); dla płaczu wychodzić, udać się do płaczu, wzywać; od płaczu (nie) moc (prze)mowić (4), omdleć, ustać, więdnąć, wybawić, wyrwać, wywieść; z płaczu mnożyć się, odpocząć, pożytek czynić, przychodzić (2), wyrwać, znać [co]; pomagać płaczu (2), kres zamierzać, poruszyć (się) ku płaczu (2), postanowić, zmiękczyć (być zmiękczony) (2); płacz dać [komu], ganić (2), mnożyć [w kim], nagrodzić [komu] (3), nieść na sobie, objawiać, osuszyć, podstąpić, przedłużać, przyjąć, przynieść, przypuścić przed obliczność pańską, rodzić, rozkwilić, skończyć, (u)czynić ([komu]) (5), (u)słyszeć (słychać, jest słyszan) (18), widzieć (4), wrocić [komu], wzruszyć, zadawać, znać, zostawić; czynić [co] na płacz, patrzać (patrzeć, patrzyć) (3), zostać, zstępować; starać się o płacz; nie czuć, nie moc mowić prze płacz; upaść (wpaść) w płacz (2), wrocić się, wzdąć [kogo]; płaczem dawać znak, kiełznać, mienić się, napełnić, ożywić (wrocić k żywotu) (2), pol(ew)ać (4), prosić, żalu przydawać, straszyć, trapić (się), uczcić, udręczyć, umniejszać się, utrudzony (3), wydziwiać, zabit, zjęty; powiedzieć, nie zwać [czego] przed płaczem; w płaczu mienić się, spracować (upracować) się (2), trwać, ucierpieć.

Przysłowia: BierEz G4v; KochPs 137; Płácż ieſt iákaś poćiechá v záſmęconego/ Lzámi ſie ſerce tuli w vtrapieniu iego. WisznTr 10.

Przełámuie płácż ludzki wyſokie obłoki PaprPan B.

Frazy: »puścił się płacz« (1): gdy raz [...] v tegoſz wielkiego ołtárza Pánny Máryey/ nabożnie ſię modlił: puśćił mu ſię táki płácż/ y ták gorąco ſerce iego rozpalone/ miłośćią ſię Bożą z ſtáło: iſz dla Páná Bogá wſzytko wnetże opuśćić chćiał SkarŻyw 570.

»płacz [czyj] ruszy [kogo]; płaczem ruszyć [czego]« [szyk zmienny] (5;1): RejJóz F4v; RejKup Ee; Co Bóg przeyźrzał/ to ſye iuż nigdy nie odmieni/ By kto dobrze ſwym płáczem ruſzył y kámieni KochTarn 75; Calep 503b; GórnTroas 51; Niech ćię żal náſz/ Pánie/ niech ćię náſz płácż ruſzy GrabowSet Dv.

»płacz ustaje« (5): A gdy ią táko námawiał/ Płácż iey znienagłá vſtawał BierEz Q4v; KochPs 190; MWilkHist H3v, Iv; GrabowSet C2.

»oczy płacz (za)moczy« (2): WisznTr 21; Tu ocży/ Wſzytkim pátrzącym/ płácż łzámi zámocży. Iáko/ kiedy gdźie lubo pogrzeb ſmutny/ Lub nieprzyiaćiel tráfi ſie okrutny GrochKal 9.

Zwroty: »płacz hamować (a. pohamować)« [szyk zmienny] (3): KochTarn 73, 76; y my żal náſz vćieſzyć/ gdy nam mili náſzy przez śmierć odchodzą/ y płácz pohámowáć możem. SkarKaz 381b.

»koić (a. ukoić, a. upokoić) płacz« [szyk zmienny] (3): OpecŻyw 165v; PatKaz II 33v; Niech kto iáko chce koii płácż w żáłośći/ Niech ſercu wzruſza cżym vmie rádośći RybGęśli D3.

»mieć płacz z smutku« (1): Ale iáką rádość miał Skánderbeg z zwyćięſtwá/ ták záſię płácż z ſmutku/ kthory miał gdy przyſzłá nowiná/ iż Papież Eneáa Silwius vmárł BielKron 255v.

»obracać (a. obrocić) (się) w płacz; płacz obrocić [w co]; płacz obrocił się [w co]« = (con)vertere in luctum PolAnt; convertere planctum, luctus atque tristitia [in aliquod] conversa sunt Vulg [szyk zmienny] (6;5;3): A ſtey żądliwoſći gdy by mi ſie trefiło iż bych doſtąpił widzieć pożądanego oblicza twego obroćił by mi ſie on płácz w kochánie ktoregom vżywał miáſto pokármu RejPs 63v; LubPs hh4v; Leop Esth 9/22, Ps 29/12; Odeymę iego weſele vſtháwicżne/ á chłubę iego obrocę w płácż [superbia erit in luctum]. BibRadz Bar 4/33[34], 1.Mach 1/41; RejZwierc 255; BudBib 1.Mach 1/41, 9/41; KochPs 41; Będźiećie w nienawiśći v wſzech dla mnie wſzędźie/ ćierpiąc też pośmiewánie, y rozlicżne nędze/ Swiát ſię będźie rádowáć, á wy lepak płákáć/ potym w wiecżne weſele obroći ſię wáſz płácż. ArtKanc I20; GrabowSet I, Q4, S3.

»płakać płaczem wielkim« = plangere planetu magno Vulg: Leop 1.Mach 2/70; krol y wſzytcy słudzy iego płákáli płácżem wielkim barzo [fleverunt fletu magno valde]. BudBib 2.Reg 13/36.

»pobudzać (a. pobudzić), skłaniać ku płaczu; pobudzający do płaczu; płacz pobudza ku płaczu« = lamentarius Calep [szyk zmienny] (4:1;1;1): OpecŻyw 158 [2 r.]; TarDuch C3; BielKron 45v; Calep 579b; Troia trupem leży [...] A co było ozdobą miáſtá prześlicznégo/ To pobudza ku płáczu y nie żáłoſnégo. GórnTroas 8; PaxLiz C3.

»przestać od płaczu; porzucić płacz« [szyk zmienny] (3;1): Pán Iezus iako dzieciątko rozumné/ żaluiątz placżu matuchny ſweé milé/ rącżkę iey podáwał/ daiątz iey w tym znatz/ ijżby od placżu przeſtala OpecŻyw 22v; RejPos 26, 27; GórnTroas 61.

»do płaczu przywodzić, przywiedziony; w płacz przywieść« (1:1;1): Kośćioł S: gdy ſmutne rzecży roſzcżytá/ á ludzi do pokuty y płácżu przywodzi Alleluiey/ ktora pieśń ieſt weſela/ nieſpiewa. SkarJedn 239; ArtKanc Q8; LatHar 273.

»w płacz uderzyć« (1): Nákoniecz gdy do roziechánia przydzie/ tho w płácż tháki vderzą/ że then płácż/ áni mowić/ áni pożegnać ſie/ dopuśći GórnDworz N6v.

»uśmierzyć, uskromić płacz; uskromienie płaczu« [szyk zmienny] (2:1;1): OpecŻyw 22v [2 r.]; SkarŻyw 574; Ták mowił/ wiſząc v ſynowſkiey ſzyie/ A iego płácżu nie mogły nicżyie Słowá vſkromić GrochKal 7.

»w płaczu utulić (się), utulenie; płacz tulić; płaczem się tulić« [szyk zmienny] (3:1;1;1): GórnDworz H3; Toć ieſt twoiá Ewángelia y dobra nowiná [...] która ćię ſamá/ w płácżu twym vtulić [...] może. SkarŻyw 1; płácżem ſię tuląc/ odpocżynku cżekam. WisznTr 9; LatHar 367, 578, 579.

»(z oczu) płacz wyciskać (a. wycisnąć)« (2): Roświéć mię ſwą iáſną twarzą/ náucz mię praw ſwoich/ Których wzgárdá ćięſzki z oczu płácz wyćiſka moich [Exitus aquarum deduxerunt oculi mei Vulg Ps 118/136]. KochPs 184; GórnTroas 32; LatHar 138.

»wzbudzać (a. pobudzać) [w kim] płacz« (2): LubPs K3v; naturá y związek miłośći/ w zbudzą w tobie żal/ y płácż/ żeś śię roſtał z oycem/ z mátką/ brátem etć. y zmiłym przyiaćielem twoim. BiałKaz D2v.

»wzdychać od płaczu« (1): ſam Krol zſzykowawſzy woyſká w rownym plácu/ Wziął Chorągiew Koronną wzdycháiąc od płáczu StryjKron 522.

»zadzierżeć się, wstrzymać się, powściągnąć się od płaczu; odjąć się płaczu; zadzierżeć, zatrzymać płacz« = temperare a lachrimis, tenere lachrymas Mącz [szyk zmienny] (4:1:1;1;1:1): Iozef [...] wſſedſzy do łożnice płakał a záſię wyſſedł vmywſzy oblitze a wtrzymał ſie od płatzu y rzekł [...] HistJóz Dv; Negantium est, Vix tenet lachrymas, Ledwey ſie może zdzierżeć od płáczu. Mącz 446a, 181c [2 r.], 443a [2 r.]; HistRzym 130; GórnTroas 54; Z powinnośći vprzeymieć porádzę/ Zátrzymam płácż ſwoy á zmyślę poſtáwę Chwaląc twą ſpráwę. KlonFlis D4v.

»płaczem się zal(ew)ać, zalać oczy« (2:1): LubPs H; O iáko tu płácżem zálał ocży ſwoie/ ráduiąc ſię z tego/ iſz tákiego y ták nieomylnego ma świadká ſercá ſwego. SkarŻyw 599; BielSen 13.

Wyrażenia: »ciężki płacz« [szyk 7:1] (8): GórnDworz Aa5; KochPs 184; GórnTroas 51; NIewinna duſzo/ owaś ty iuż w niebie/ A iam tu zoſtał nieſczęſny bez ćiebie/ Ná ſwóy ćiężki płácz/ ćiężką żáłość ſwoię KochFrag 53; OrzJan 28. Cf »w ciężkim płaczu«.

»dni płaczu« = dies fletus a. luctus PolAnt (4): PatKaz III 113v; Y mowił [Ezau] ſam w ſobie/ Przybliżáią ſię dni płáczu oycá moiego/ á ia koniecznie zábiyę Iakobá brátá ſwego BibRadz Gen 27/41; BudBib Deut 34/8, Is 22/12.

»dom płaczu« = domus luctus PolAnt (4): Abowiem ták mowi Pan/ Nie wchodź do domu płácżu ábyś tám płákał BibRadz Ier 16/5, Eccle 7/3, 5; BielKron 80v.

»płacz dziecinny (a. dzieciński)« = vagitus Calep [szyk 2:1] (3): Nákoniec przyrodzenie ſámo [...] náucżyło Mamki ſpiewáć/ áby ſpiewániem dziećinny płácż tuliły GórnDworz H3; Calep 1099b; GrochKal 9.

»głos płaczu« = vox fletus Vulg, PolAnt (8): Od głoſu płácżu y żalu odełkánia wielkiego/ Práwie nędzne vſtá moie przyſchły do ciáłá mego. LubPs X3v, B5; Leop Is 65/19; BibRadz Ps 6/9, Is 65/19; BudBib 1.Esdr 3/13; KochPs 9; ábowiem vſłyſzał PAN głos płácżu mego [Vulg Ps 6/9]. LatHar 159 [przekład tego samego tekstu LubPs B5, BibRadz, KochPs].

»płacz gorzki« [szyk 3:2] (5): zawolál nad ludſkié przyrodzenijé wielkim gloſem ij gorzkim placżem/ ſiodmé a oſtatnié ſlowo Oytcże w ręce twoie poletzám duſſę moię. OpecŻyw 150v, 110, 165v. Cf »z płaczem gorzki(e)m«.

»płacz za grzech(y)« (6): Dla modlithwy á płácżu zá grzech/ Pan gniew ſwoy vśmierza. RejPos 185 marg, 309 marg; SkarŻyw 22; płácżem ſię tu cżęſtym/ zá ſwoie y zá cudze grzechy trudźili LatHar 599, 238, 301.

»płacz (ledwie nie) krwawy« [szyk 1:1] (2): KochTr 14; Porządny Lwow [...] Płácże godnego Lechá. A ná Lublin nárzekánie przyſzło z płácżem krwáwym/ Práwie dźiedźicżnym práwem. KlonŻal B4v.

»płacz lamentliwy« (1): Lamentatio – Płacz lamentliwi. Calep 579b.

»płacz ludu (a. ludzi), ludzki« [szyk 24:4] (22:6): RejWiz 191; Płácż ludzi [Luctus hominum] w ćiele ich/ ále imię bezbożnych będzie wymázano. Leop Eccli 41/14; ſzcżęśćie ſie im [Olbrychtowi i Maurycemu] zmieniło przez ludzi poſpolitych płácż/ ktorego doſyć przez wnętrzne walki. BielKron 237v, 237, 319; RejPos 185, 259v, 309; RejZwierc 58v, 186, Bbb; WujJud A4v; PaprPan B; KochPs 17; Niewymowny był płácż ludu wſzytkiego nád nim [św. Medardem]: iſz go y ztrudnośćią pogrześć możono. SkarŻyw 528; GórnTroas 13; SiebRozmyśl Fv. Cf »z płaczem ludu«.

»płacz nieutulony« [szyk 1:1] (2): A pan záś ſłyſząc ludźi nędznych nárzekánié/ Y płácz nieutulóny/ y ćięſzkié wzdychánié: Powſtánę ia (powiáda) KochPs 17; KochTr 20.

»płacz niewieści« [szyk 3:1] (4): BierEz G4v, R; Dwoia przycżina ieſth niewieſciego płacżu, iedna z ſprawey [!] lutoſci á druga z pochlebſtwa á zełży. BielŻyw 31; GrochKal 9.

»płacz niewinnych, niewinny« (2:1): OpecŻyw 22v; Co tam płaczu niewinnego Przed uciskiem sprawce złego. BierRozm 15; SkarKazSej 703b.

»płacz niewypowiedziany« = gemitus inerrabilis Modrz (1): krew ludźi niesłuſznie pobitych [...] płácżem niewypowiedźiánym prośi pomſty/ y ná mężoboyce/ y ná te/ ktorzi tego práwá bronią ModrzBaz 81.

»płacz obfity, gęsty« [szyk 3:1] (3:1): Gęſtym płácżem żale ſię nieco vmnieyſzáią. WisznTr 10; KochSob 65; SzarzRyt D. Cf »z płaczem obfitem«.

peryfr. »padoł płaczu« = ziemia, świat (1): Do ćiebie wołamy/ wygnáni ſynowie Ewy. Do ćiebie wzdychamy/ ſmutkiem y płácżem vtrudzeni/ ná tym pádole płácżu. LatHar 482.

»pociecha (a. pocieszenie) w płaczu« (2): Dziećinne iego [św. Tomasza] igránie y poćiechá w płácżu niebyłá inſza okrom kśiążek. SkarŻyw 200; ArtKanc H13.

»rzewliwy (a. rzewny, a. rzewniwy) płacz« [szyk 9:6] (15): KochZuz A4v; BielKron 403v, 459v; KochPs 101; Gdźie poyźrzy [Europa] zewſząd morze/ zewſząd trwogá. Brzegu niewidác [!]/ przewoźnik nie pewny/ Strách ſerce viął/ á w oczu płácz rzewny. KochPieś 7; Calep 811b; GórnTroas 12; Boże náſz [...] Niech twych dochodźi vſzu/ płácż rzewliwy GrabowSet V v, F2, H4; LatHar 319, 444. Cf »z rzewliwym płaczem«.

»płacz serdeczny« [szyk 3:1] (4): KochPs 151; StryjKron 597; Troſká/ y płácz ſerdeczny iego [Orfeusza] karmie były/ Po téy ſzkodźie/ iuż nigdy świát mu nie był miły. KochTarn 77; LatHar 238.

»silny płacz« (2): Piotr vzrzáwſfy matkę Iezukryſtowę tako vdręcżoną ij tako gorzko placżątz/ więcéy ſie pocżął rzewnitz aż od ſilnego placżu ledwe mogl przemowitz OpecŻyw 113. Cf »z silnym płaczem«.

»płacz smętny« = lessus Calep [szyk 1:1] (2): NIe tuſzę by ták bárzo ſławnego Grecżyná/ Zemdlić miáłá/ iáko mnie nieſzcżęſna nowiná. Nigdy Troiey vpádłey płácż nie był ſmętnieyſzy WisznTr 13; Calep 593a.

»płacz sprawiedliwy [= uzasadniony]« (3): KochPs 21; KochTarn 73; iáko człowiek twému Płáczu ma kres zámierzáć ták ſpráwiedliwému? Iáko łzy ma hámowáć? któré żal ſerdeczny wyćiſka KochFrag 52.

»srogi płacz« [szyk 3:1] (4): Ach iakoż to nam przydzie/ pſiną ocży żakryć Gdy będźiem na ſrogi płacż oycza ſwego patrzyć [...] ten iſcie z załoſći vmrze w krotkiey chwili. RejJóz B2v; RejAp 150v; RejZwierc 43; KochPs 207.

»płacz troskliwy« (1): Przedłużay bezmiernie/ grzeſzniku/ pokutę y płácż troſkliwy LatHar 151.

»ustawiczny płacz« [szyk 3:2] (5): BielKron 355v; vboga dziewká/ okrutnemu oycu ſprzećiwić ſie nie ſmiáłá/ ále z vſtháwicżnego á s cięſzkiego płácżu/ mogł znáć iey niechęć GórnDworz Aa5; SkarŻyw 14; á tych vćiech oſtátki ſą té/ wielki żal/ ćiężki ſmętek/ y vſtáwiczny płácz. OrzJan 22; WysKaz )?(2v.

»płacz wieczny« [szyk 5:4] (9): OpecŻyw 141v; BielKron 226; RejAp 194; RejPos 241, 331; KochPs 62; MEżu [...] iuż leżyſz w grobie/ A ia trwam ieſcze ná świećie po tobie. Ale co żywę/ vmrzéć bym woláłá/ Bom tylko ná płácz wieczny tu zoſtáłá. KochFr 81; GrabowSet B, O4v.

»wielki płacz« = magnus fletus PolAnt, Vulg; planctus magnas Vulg [szyk 49:29] (78): BierEz O3v, Q4v; OpecŻyw 86, 112, 156; PatKaz III 153; PRzychodzi też cżaſem na dzieci z płacżu wielkiego wydęcie y napuchnienie w dymionkach, y też zapalenie łona. FalZioł V 41v, V 40v, 42; HistAl N3; LubPs P6v; Leop 1.Mach 2/13, Act 8/3; HistRzym 16; BudBib 2.Reg 13/36; BudNT Act 20/37; O iáko ſtárzec w płácż wielki wpadł: rozdárł ſzáty ná ſobie/ y oblokł ſię we włośiennicę: żáłował y płákał ſyná ſwego. SkarŻyw 349, [197], 574; Phil D; WujNT Act 20/37; SkarKaz 5b. Cf »z wielkim płaczem«.

»zbytni płacz« (3): BiałKat D3v; RejZwierc 6v; Siedzę iáko w okowách/ wyſzćia nie náyduię/ Oczu prze zbytni ſwóy płácz nie czuię [oculi mei languerunt prae inopia. Vulg Ps 87/10]. KochPs 131.

»zdradny, nieprawdziwy płacz« = falsa lachrymula Mącz (1:1): Crocodili lachrymae, Nieprawdźiwy żál álbo płácz. Mącz 69b, 117a.

»płacz żałobliwy (a. żałobny, a. żałościwy), żałoby« [szyk 5:1] (5:1): OpecŻyw 110; Leop 3.Mach 4/20; Y płákali ſynowie Izráelowi Moiżeſzá ná polách Moáwſkich trzydzieśći dni/ y ſpełniły ſie dni płácżu záłobj Moiżeſzowey. BudBib Deut 34/8; Białym głowom poſtánowili ſtarſzy ku płácżu żáłobnęmu/ Rok/ nie iżby ták długo płákáć miáły/ ále żeby dlużey niepłákáły. BiałKaz D3; KochPs 13. Cf »z płaczem żałobliwym«.

Szeregi: »boleść (a. boi) i płacz« [szyk 4:3] (7): Matuchna też iego milá widzątz placż ij wielką boleſtz obrzezanego ſynácżka/ poſpolu s nijm rzewno plakala. OpecŻyw 22v, 86, 158; FalZioł V 44v; SkarŻyw 583; [do nieszczęścia] Będźieſz/ po ſercu/ iad ſwoy roźlewáło/ Byś ſię mym łkániem kiedy náćieſzyło? Cżylić bol y płácż máło? GrabowSet H2v. Cf »z boleścią i z płaczem«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»kłopot i płacz« (1): A iákoż chwilki iedney y momentu w bolu docżeśnym nie wytrwaſz/ ábyś wiecżnego vſzedł/ á tám gdźie kłopotow y płácżu nie máſz/ kiedykolwiek fortunnie przyſzedł? LatHar 578. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»płacz a (i) krzyk« = ploratus et ululatus Vulg [szyk 4:3] (7): Leop Ier 3/21; HistRzym 16; RejZwierc 186; Y obacży á oná ſynacżká vwárzyłá. krzyk ſię wielki ſtał y płácż w domu SkarŻyw 311, 226. Cf »z płaczem i z krzykiem«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

»lament (a. lamentowanie), (a, albo, ani, i) płacz« [szyk 4:3] (7): ſpołecżnym lámentowániem y płácżem [lamentatione et fletu] iednoſtáyne modlitwy ſwe przekłádáli przed Pánem Bogiem Leop Iudith 6/14; RejZwierc 6v; BiałKaz C3v; KlonŻal Bv; którégo [Jana Tęczyńskiego] nieſpodźiéwána śmierć/ ludźi záſmućiłá/ A lámentem/ y płáczem wſzytko nápełniłá. KochPam 80; Calep 811b; LatHar 319. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»płacz, (a, i) łkanie« (4): OpecŻyw 29; Mącz 181c; Calep 1099b; Kázimierz czwarty. Z Litwy ten wzięty do Polſki zá Páná, Ktoremu dána wielka w tym nágáná: Iż śierot płáczu y vbogich łkánia [...] nie miał ná ſwey pieczy KlonKr E4v. [Ponadto w połąszeregowych 4 r.]

»płacz, (a, i) (z)łzy (a. słozy); płacz z łzami; z płaczem łzy« [szyk 6:5] (9;1;1): PatKaz III 153; dla nyepłodu/ kthorym yą był pan Bog náwyedził/ żadney godzinki dobrey nyemyáłá [...] żaden yey dzyeń nye z ſſedł thák ſſcżęſliwie/ áby byłá niemiáłá płácżem á łzámi licá ſwego polać GliczKsiąż C2v; LubPs hh4v; BielKron 381v; RejPos 166; Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. Acż s płácżem łzámi cżęſto oblał ſztucżkę chlebá HistLan Bv; Calag 478a; KochPs 62; SkarŻyw 574; StryjKron 477; KlonŻal A2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»płacz, (a, i) modlitwa« = oratio et lachryma MiechGlab; fletus et oratio Vulg [szyk 3:1] (4): MiechGlab 9; Skońcżywſſy pothym płácż/ y modlitwę ktorą ſie cáły dzień modlili ludzie/ y cieſzyli pothym Achiorá Leop Iudith 6/16; RejPos 185; SkarŻyw 47.

»płacz, (a, albo, i) narzekanie; z płaczem narzekanie« = ploratus et ululatus Vulg, fletus et clamor, fletus et planctus PolAnt [szyk 26:2] (25;3): OpecŻyw 110; OpecŻywSandR 4; Leop 3.Mach 4/20; BibRadz Is 65/19; ábowiem był płácż y nárzekánie niewiaſt y dzyeći BielKron 30v, 79v; RejAp 147, 150v, 151v; RejPos 255, 309 [2 r.]; RejZwierc 43, 186v, 189; BudBib Is 22/12; ModrzBaz 102v; KlonŻal B4v; GrabowSet E3v, G4v, S3; WujNT Matth 2/17; Cżekałem áby ſie dźiał ſąd/ áliśći nieſpráwiedliwość: ſpráwiedliwośći/ áli płácż á nárzekánie. PowodPr 65, 74; á tuć oſtáwię z płáczem nárzékánié. GosłCast 64; PudłDydo B6. Cf »z płaczem a narzekaniem«, »za płaczem, za narzekaniem«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 27 r.]

»płacz i prośba« [szyk 1:1] (2): [św. Wincenty] Drugie tákże dziećię ná płácż y prośbę mátki ku żywotu modlitwą ſwoią przywroćił. SkarŻyw 311. Cf »z prośbą i płaczem«.

»(i) płacz i radość; płacz z radością« [szyk 2:1] (2;1): Było płacżu z radoſcią/ między nimi wielie Dzywuiącz ſie nowinie/ czo ſie teraz ſtała RejJóz P6v; BielKron 459; RejZwierc [203v].

»płacz a rzewniwość« (1): ſnadź Włádźiſłáwowi cnotliwemu ſtárcowi ſerce iego ná then cżas płácż á rzewniwość obiawiáło/ cżuiąc śmierć ſwoię bliſką y rychły vpadek korony Węgierſkiey BielKron 414v.

»płacz i skarga« [szyk 1:1] (2): Diar 49; Plácz ſpráwiedliwy/ y ſkárgę moię/ Przypuść przed świętą obliczność ſwoię [Exaudi domine iustitiam meam, intende deprecationem meam, auribus percipe orationem meam Vulg Ps 16/1] KochPs 21. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»płacz a (i) skrucha« (2): rácż też wyćiſnąć z zátwárdźiáłośći ſercá náſzego płácż y ſkruchę LatHar 138. Cf »z płaczem a skruchą«.

»skwi(e)rk, (i) płacz« [szyk 4:1] (5): OrzQuin C; ſkwierk y platz inſzich barzo mi wnetrznoſci przenikał PaprUp E3, D3v; ActReg 44; Phil S. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»smutek (a. smętek), (a, i) płacz« = luctus atque tristitia Vulg; dolor et luctus PolAnt; maeror et luctus Modrz [szyk 10:4]: OpecŻyw 104, 112; raczy ſyna zeſlacz naſzwyath aby ty placze y smątky ukoyl PatKaz II 33v; Leop Esth 9/22; Mącz 279b; BudBib Esth 9/22; Dobrzi á pobożni ludźie od ſmętku y od płácżu więdną. ModrzBaz 64; SkarJedn 234; SkarŻyw 52, 511; Calep 357b; SMętnému miły ſmętek/ rośćiągniony Po wielkiéy zgrái/ miéł płácz rozgłoſzony. GórnTroas 66; LatHar 482; SkarKaz 381a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»płacz a stękanie« (1): weyźrzy w té żáłoſné kąty domu mégo/ w których nieſłycháć ieno płácz á ſtękánié ludźi vtrapionych SiebRozmyśl Fv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»płacz i tesknica« (1): Strzeż nas tám záwiéść/ gdźie płácz y teſknicá. KochFr 21.

»płacz a trapienie« (1): Obroćiłeś mi płácż á trapienie me w weſele [Convertisti planctum meum in gaudium mihi] Leop Ps 29/12.

»płacz i troska« [szyk 2:2] (4): Dobrą nowinę pániey ſwoiey nioſę/ Rozumiem temu/ że iuż dawno tego Poſelſtwá cżeka/ ſerce ſwe troſkámi Y płácżem trapiąc KochOdpr B3; KochTarn 77; LatHar 578. Cf »w płaczu i w trosce«.

»płacz a (i) ucisk (a. uciśnienie)« (4): Prożno tu kogo winić chybá w obec wſzytki/ Ktorzy ſię ták vdáli ná zdrádne pożytki. Dla ktorych płáczu doſyć wſzędy y vćiſku Prot B3v; RejAp 149; RejPos 259v; SkarŻyw 479. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»płacz i wesele; płacz z weselem« (1;1): GrzegŚm 59; źiemſkim záſię obywátelom/ płácż z weſelem przeplećiono. LatHar 492. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniach 12 r.]

»płacz i wołanie« = fletus et clamor Vulg; clamor et vociferatio PolAnt [szyk 4:1] (5): OpecŻyw 68; Leop Is 65/19; A był tám nie dáleko drogi niektory puſtelnik/ ktory gdy płácż y wołánie onego sługi vsłyſzał/ bieżał ku niemu HistRzym 88; BudBib Ier 20/16; KochPs 13.

»płacz i (a, albo) wzdychanie; płacz z wzdychaniem« [szyk 5:3] (7;1): PatKaz II 33; Tám płácz vſtał/ y wzdychánié. A rádośći náſtąpiły Ná to mieyſce/ y śmiéch miły. KochPs 190; SkarŻyw 14; Ták płácż z wzdychániem/ moy wiek prześláduie GrabowSet L, D3v, M4; LatHar 661; SzarzRyt D. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

bibl. »płacz i zgrzytanie (a. skrzytanie) ząb (a. zębow)« = fletus et stridor dentium PolAnt, Vulg, Modrz; fletus et tremitus dentium PolAnt (28): ato ich ieſt zaplata wieczne potępienie placz y ſkrzitanie ząb nawieky. SeklKat Q3, T; MurzHist N4; MurzNT Luc 13/28; KrowObr 126; tám będzie płácż y zgrzytánie ząb Leop Matth 22/13; BibRadz Matth 13/42, 50, 22/13, 25/30, Luc 13/28; RejPos 45v, 238, 319, 331; BudNT Matth 24/51; ModrzBaz 136v; CzechEp 46, 112, 122; ArtKanc V3; WujNT Matth 8/12, 13/42, 50, 22/13, 24/51, 25/30, Luc 13/28. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»żal (a. żałość, a. żałowanie) i (a, ani) płacz; żałość z płaczem« = fletus et aemulatio PolAnt [szyk 14:13] (26;1): BielŻyw 6; LubPs K3v, X3v; BielKron 319; Mącz 69b; A tak ony gody obrociły się w żáłość/ á głos muzyki w płácż [in luctum ... et in luctum PolAnt; in luctum ... et in lamentum Vulg]. BudBib 1.Mach 9/41; Niechayże tedy/ zbytni płácż/ y żal/ wnas nie pánuie. BiałKaz D3v, D2v; BudNT 2.Cor 7/6; SkarŻyw 491; KochFr 27 [2 r.]; KlonŻal D4; KochPam 82; ArtKanc I16; KochFrag 53; LatHar 238. Cf »z żalem (a. żałością), (a, i) (z) płaczem«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»płacz, (i, a) żałoba« = luctus et vexatio PolAnt (6): BierEz Q4v; Abowiem nie kochaſz ſie thy w zátráceniu náſſym bo po burzy cżyniſz vćiſſenie/ á po płácżu y żáłobie [post lacrymationem et fletum] rozrádowánie wlewaſz. Leop Tob 3/22, 2.Reg 11/27, Am 8/10; BibRadz Bar 5/1; [Mojżesz przestrzegał Aarona i jego synów, aby] nád tymi ktorzy zá złość ſwoie [!] pokáráni ſą/ [...] żadnych znákow płácżu y żałoby niepokázowali SkarŻyw 492. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »w płacz« [w tym: nad czym (1)] (3): páni wpłácz niebogá/ biádáſz moiéy głowie/ Kiedyś ty/ mężu/ ſtękał/ iam ſię dobrze miáłá/ A kiedyś ty záśię zdrów/ ia będę chorzáłá. KochFr 59; KlonWor 60, 68.

»z płaczem« = cum lacrimis (a. lachrymis) HistAl, Vulg; flens Vulg, PolAnt, cum gemitu a. ploratu HistAl; in fletu PolAnt; ac gemitibus Modrz (244): OpecŻyw 15v, 33v, 67, 88v, 102 [2 r.] (17); ſzwyąta y blohoſlauyona anna pokląknąla podzyąkouala bogu splaczem stey uyelkyey laſky PatKaz II 64v; PatKaz III 142v; TarDuch C6; BielŻyw 153; RejJóz A3v; Potem zpłaczem i wielmi żałoſną mową i twarzą/ [...] rzekł MurzHist R4v, I4v; LubPs V4v, cc5v; KrowObr 98v; Nie wzgárdzi proźby śieroty/ áni wdow: ieſliby wylewáłá mowę z płácżem [loquelam gemitus]. Leop Eccli 35/17, Philipp 3/18; SAlomon w Ieruzalem/ gdy koſcioł budował/ Kyedy gi s płácżem potym Pánu ofiárował. Obyecał Pan [...] w nim [...] miłośćiwie/ wyſłucháć káżdego. RejZwierz 105; BibRadz Philipp 3/18; OrzRozm M3v; BielKron 17v, 49v, 66, 69, 104v (14); Krolu Apollonie Ia ieſtem Lucyná corká Krolá Altyſtrata/ á tyś mie z płácżem puśćił po morzu. HistRzym 27, 19v, 27; RejPos 214; HistLan D2v; RejZwierc 56, 65; WujJud A5; BudBib Is 15/5; StryjWjaz A4v; SkarJedn 116; KochPs 39, 116; SkarŻyw 82, 187, 203, 227, 373 (9); KochTr 16; [Paweł Orzechowski] mnie záwſze iáko brát y powinowáty z wielkiey dobroći ſwoiey nieſzcżyrymi y odmiennymi poſtępkámi ſwoimi kędy mogł ſzcżypał/ choćiaż też cżęſto y z płácżem niewiem iákim przepráſzał. CzechEp *3; ReszHoz 130; ReszList 174; BielSen 12; ArtKanc E9, F19, L10, O3v; PaprUp H2v, I2v; GrochKal 23; ZNáć/ że ſie człowiek nie ná roſkoſz rodźi/ Bo z płáczem ná ten nędzny świát przychodźi. KochFrag 38; OrzJan 91; SiebRozmyśl Iv; SzarzRyt Av.

~ W charakterystycznych połączeniach: z płaczem nabożnym, wiernych; z płaczem być obrzezan, czynić, czytać, ganić, iść (pojść) (2), karać, leżeć, litować, mowić (rzec, (od)powiedzieć, powiedać, wypowiadać) (45), nabywać, nieść, obchodzić, obłapić (się) (2), obrać [kogo], odegnać, odejść, odjechać, odesłać (wysłać) (2), ofiarować (się) (3), oglądać, opowiadać, pisać (2), pobrać, pocałować, pochować (pochowan(y), pogrzebion, schowan) (13), podnosić (2), (po)dziękować (4), polecać, położyć (włożyć, położony) (4), powtarzać, przepraszać, przyjąć, przyjechać, przyjść (być przywiedzionym) [ku komu, czemu] (2), przyjść na świat, puścić się [dokąd, którędy] (2), rozmyślać, rozsiewać, rozstać się, składać gniew, skonać, słuchać, spowiadać się (2), szukać (2), uciekać się [kogo] (3), umrzeć, uży(wa)ć (się) (4), wrocić się (2), wrzucić, wspominać, wstać, wstępować [na co], wylewać prośby, wylupić, wypełnić, wyzna(wa)ć (2), wywlec (bywać wyciągnionym) (2), zbieżeć, zgrzytać zębami.

W połączeniach szeregowych (2): RZekwſſzy to dziewitza blogoſlawioná [...] z onymi ſwiętymi paniámi do Ieruzalem poſſla zwielkim placżem/ lkaiątz ij narzékaiątz OpecŻyw 110v; Lub z prośbą/ lub téż z płáczem y z pocáłowániem/ Podź ku niemu. ZawJeft 41.

Zwroty: »z płaczem modlić (a. madlać) się, modlący się, odprawić (a. uczynić, a. wylać) modlitwę« = orare cum lacrimis Vulg [szyk zmienny] (10:1:3): OpecŻyw 2, 89v, 100v, 153v; TarDuch C7; ZAłobliwem głoſem iuż mi przydzie wołáć ku pánu ſwoiemu/ á nielza mi iedno ſpłáczem przedeń wylać modlitwy ſwe RejPs 210; Leop Tob 12/12; BibRadz 1.Reg 1/10; BielKron 62v, 89v, 160v; SkarŻyw 393, 572; Miedzy plácem Kośćielnym á Ołtarzem/ niech ſie vſzykuią Kápłani/ z płácżem modląc ſie PowodPr 81.

»z płaczem narzekać (a. czynić narzekanie)« [szyk zmienny] (13): OpecŻyw 28v, 32, 110v, 111v, 134, 177v; BibRadz Is 1 arg; BielKron 107, 201; Támże przyſzedſzy k niemu wdzięcżnie go witáłá/ A ná ſwoie nieſzcżęſcie s płácżem nárzekáłá. HistLan Dv, D3; StryjKron 647; KochFrag 24.

»z płaczem prosić, proszony« = implorare Mącz; ac gemitibus flagitare Modrz [szyk zmienny] (19:1): BierEz M3; LibMal 1554/189v; O zápámiętáli ludzie [...] choćiabyśćie nierádzi [przed sądem Bożym odpowiadać będziecie] iżem ia was/ [...] wiernie/ prawdziwie/ y ſpłátzem proſił/ [...] ábyśćie ſie kiedy nád duſzámi ſwoimi ſmiłowáli KrowObr 220; Krol młody Boleſław proſił oycá z płácżem/ áby mu dał ludzi corychley doſtáwáć záſię zamku Miedzyrzecża. BielKron 349v, 107v, 346v, 347v, 351; Mącz 306b; GórnDworz Z2v; HistRzym 20v; HistLan D3; PaprPan Gg2v; SkarŻyw 166, 192, 201 [2 r.], 234; CiekPotr 10; PudłDydo B5v.

»skarżyć (a. uskarżać) (się) z płaczem« = lachrymans queri Mącz [szyk zmienny] (5): Stráxagonas tedy biegł do Ateny miáſtá gdzie ſie vskarżał s płácżem [cum lachrymis conquestus est] ná Alexandrá HistAl D5; BielKron 222; Mącz 340a; GórnDworz R6; [Europa] Z wielkiéy teſknice włoſy tárgáć ięłá. Skárżąc ſye z płáczem KochPieś 7.

»z płaczem wołać (a. zawołać), wołanie« = clamare cum lachrymis HistAl [szyk zmienny] (12:3): OpecŻyw 111, 116v, [162v]; HistAl N3; LubPs X3; y wnet ią ná śmierć oſądzili. Zuzánná s płácżem záwoła/ nieśmiertelny Pánie [...] nie tak mi o śmierć idzye/ iáko o ſromotę KochZuz A4v; BielKron 322; HistRzym 64v; RejZwierc 264v; SkarŻyw 69, 252; KochWz 142; ReszHoz 127; Wyćiągni rękę/ wyſvobodz ſwe Pánie/ Co k tobie z płácżem puſzcżáią wołánie GrabowSet E4, K3.

»z płaczem wzdychać (a. westchnąć)« (4): Iamći to on Heliaſz/ ieſliś kiedy ſłychał/ Com dla ludzkich vpadkow wiele s płácżem wzdychał. RejWiz 178; KochZuz A3; HistLan Cv; KochPs 113; SkarŻyw 312.

»z płaczem (za)śpiewać« [szyk zmienny] (2): OpecŻyw 182; gdy kthory z nich vmrze/ włożą mu do grobu ſiekierę/ ſtráwy y trunku/ y trochę pieniędzy/ śpiewáiąc z płácżem (ták v nich [mieszkańców wsi liwlanckich] obycżay gdy płácże śpiewa) BielKron 438.

»z płaczem żałować (się) (a. obżałować)« [szyk zmienny] (15): Potym Iuſtynianus żáłował Amelſuity s płácżem/ y pomśćił ſie tego nád złocżyńcy BielKron 162v, 46v, 69v, 127, 157v, 318, 447, 459v; BielSpr b3v; O tych dwu Heretykach piſał do Papieża Zácháryaſzá S. Bonifácyuſz/ z płácżem ſię ná nie żáłuiąc/ iſz wierze świętey przeſzkadzáli SkarŻyw 519, 571; CzechEp 18; ArtKanc N7v; LatHar 142; Pánná gwałtownie zelżoná, ma obżáłowáć z płáczem we wśi przygodę ſwą. SarnStat 641.

»z płaczem żegnać (a. pożegnać)« (2): W Blámoncie ſioſtrá z mátką/ z płácżem go żegnáły/ Y Brát Kſiążę/ wſzytkim ſie z ocżu ich łzy lały. StryjWjaz A4v; SkarŻyw 51.

Wyrażenia: »z płaczem gorzki(e)m« [szyk 1:1] (2): Oto Kriſtus miły wielbion ij chwalon ieſt [...] a wſſakoż oſmego dnia obrzezán byl iakby iaki grzeſſny s placżem gorzkim. OpecŻyw [27v]; MurzHist Ov.

»z płaczem ludu, ludzkim« (9:2): [Niezamysł] zchowan pod Wyſzehradem podle oycá z płácżem wſzego ludu BielKron 321, 91, 178, 299v, 328, 344, 354; RejPos 71; Azaż nie mamy niepotrzebnych myt/ ktore s płáczem ludzkim y bez vſtáwy bywáią wyciągáne RejZwierc 187v; RejPosWstaw [413]v; SkarŻyw 527.

»z płaczem obfitem« (1): Prośił go zaśię Biſkup/ aby znimi Pácierz ſerdecznie zmowił/ A on j mowił wſzyſtek ſpłacem obfitem po Lacinié MurzHist P2v.

»z rzewliwym płaczem« (3): Iezu po ſkonániu twoim w grobie nowym z rzewliwym wiernych twych płácżem położony/ zmiłuy ſię nád [nami]. LatHar 339, 157, 218.

»z silnym płaczem« (1): Tych słow Iris do pięknej Heleny użyła, Ktoremi jej tęsknicę w sercu uczyniła [...] Zatym, wziąwszy płaszcz na się, z domu sie puściła Z silnym płaczem KochMon 24.

»z wielkim płaczem« = cum gemitu et ploratu maximo HistAl [szyk 42:14] (56): OpecŻyw 2, 82 [2 r.], 89, 89v, 98 (20); HistJóz E4; NIegdy też przychodzi na dziecię cięſzkie puſzcżanie z boleſcią á z płácżem wielkim mokrzenie FalZioł V 44v; HistAl F8v, N3v; BibRadz 1.Reg 1/10; LEch brát Cżechow dawſzy ſtárſzemu brátu Cżechowi błogoſłáwieńſthwo/ z wielkim płácżem á rzewnośćią roſthał ſie ſnim BielKron 318, 91, 178v, 299v, 318, 321 (11); GórnDworz Bbv; HistRzym 7v, 16, 20v, 21, 27, 64v; [czart] zá káżdym z nas chodzi wołáiącz [...] ábychmy [...] żywnośći ſwey z wielką pracą/ z wielką nieſpráwiedliwoſcią/ z wielkim płácżem ludzkim/ nábywáli RejPos 71, 170v; RejZwierc 34, 84; [S. Wilhelm do papieża] Oycże/ z grzeſzyłem przećiw niebu y przećiw tobie: y z płácżem wielkim rozgrzeſzenia prośił. SkarŻyw 166, 31, 69, 74, 252, 571; ArtKanc E15; CiekPotr 10.

»z płaczem żałobliwym« (1): Vciekł ſie wnet do Páná s płácżem żáłobliwym/ By ſie nád nim zmiłował nędznikiem troſkliwym. RejWiz 137.

Szeregi: »z boleścią i z płaczem« (1): Panna z boleſcią niewymowną ij s placżem odpowiedziala. OpecŻyw 32.

»z płaczem a (i) z krzykiem« (2): [Tatarzy] gdy niekielo cżelnieyſzych ſwych vtracili tedy z płacżem á z krzykiem [ululatuque edito] iakoby pſi wyiąci odiechali MiechGlab 34; OrzJan 20.

»z płaczem a (i) narzekaniem« [szyk 3:1] (4): Szukáłá iey [Prozerpiny] długo Ceres s pochodniámi po wſzytkim ſwiecie z wielkim nárzekániem á płácżem. BielKron 21v, 91, 318, 406.

»z prośbą i płaczem« (1): [św. Medard] ná Biſkupſtwo Wiromándeńſkie zwielką prośbą y płácżem ludu onego nowo do Chryſtuſa náwroconego/ ledwie ſię vżyć dał. SkarŻyw 527. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»z płaczem, (a) rzewnością (a. rzewnie)« [szyk 1:1] (2): BielKron 318; gdy [dziatki] go pocżęły rzewnie s płácżem prośić/ By przećiw ſwym nie racżył tey woyny podnośić. PaprPan Gg2v.

»z płaczem a skruchą« (1): Tedy on [Jowinijan] z płácżem á ſkruchą wielką ſpowiádał ſie wſzytkich ſwych grzechow HistRzym 45v.

»z żalem (a. żałością), (i, a) (z) płaczem« [szyk 9:3] (12): LubPs P6v, X3; to tzynię y piſzę/ z wielkim żalem y płátzem/ patrząc ná thákowe ćięſſkie y okrutne báłwochwálſtwo w kośćielech wáſzych KrowObr 98; OrzList ev; BielKron 160, 245v, 320v, 322v, 328v; RejPosWstaw [413]v; SkarJedn 210; KochFr 14. ~

»za płaczem« (4):

~ W charakterystycznych połączeniach: za płaczem obaczyć się, pomścić, szukać.

W połączeniu szeregowym (1): Penelope [...] przeſládowánia ćirpiałá od rozmáitych młodzyeńcow. [...] zá wielkim trudem/ żáłoſcią/ y płácżem/ ſzukáłá tego obycżáiu/ iákoby w ſwey cnotliwey ſtałośći byłá BielKron 25v.

Wyrażenie: »za długim płaczem« (1): [Maria Lodwigowa] ná grobie oycá ſwego [...] Zá długim płácżem nożá chćiáłá doſtáć zábić ſie BielKron 303.
Szeregi: »za płaczem, za narzekaniem« (1): białegłowy Sábińſkie [...] Zá tákim płácżem/ zá thákim nárzekániem [...] dowiodły/ iż niethelko oni dwá krolowie Romulus/ s Táciuſem s ſobą ſie wiecżną przyiáźnią złącżyli [...] ále [...] ze dwu národow ieden vcżynili. GórnDworz Z3.

»za wzdychanim i płaczem« (1): muśi ſye Bog nád wámi/ zá ich wzdychánim y płáczem/ ich krzywdy pomśćić. KromRozm I Bv. ~

»w płaczu« (13): OpecŻyw 188v; w płaczu dokonam/ żywota ſwoiego RejJóz B5v; SkarŻyw 262; W płácżum tu ná świát przyſzedł/ pokim nie znał ćiebie/ W płácżu y dźiś wiek trácę/ ácż ćię wiem być w niebie. GrabowSet E4.

~ W charakterystycznych połączeniach: w płaczu dawać [co], nie dać umrzeć, dokonać żywota, jeść, pracować, na świat przyść, siać, strawić, tracić.

Przysłowie: Kto śiał w płáczu/ żnie w rádośći KochPs 191.
Zwroty: »modlić się w płaczu« (1): Panna [...] poſſcżątz ij modlątz ſie w placżu w onym domu/ gdzie byla oſtatecżniá wiecżerzá przebywala OpecŻyw 175.

»w płaczu przyjacielskim płakać« (1): Iezu ktorys vkazuiącz ludzką żałoſć W płacżu przijacielſkim z Marią y z Martą płakał. TarDuch B6.

Wyrażenie: »w ciężkim płaczu« [szyk 2:1] (3): KochZuz A3v; KochPs 121; Częſtokroć/ ón nieſczęſny/ dla ludzkiégo dáną Vlżenia/ w ćiężkim płáczu ſtrawił noc nieſpáną. KochPam 86.
Szeregi: »w pocie i w płaczu« (1): W poćie y w płácżu cżęſtym prácuiąc/ owiecżki ſtráconey ſzukáiąc ArtKanc C17.

»w płaczu i w trosce« (1): [panną do miłego, który poszedł na wojnę] A nie day vmrzéć mnie ſmutnéy/ W płáczu y w troſce okrutnéy. KochSob 68. ~

W przen (16): pálám twoią miloſcią ienżes to vcżynil/ ij wplacż ſie iuż rozplynę/ wzdzierżetz ſie iuż niemogę. OpecŻyw 19; Dokądże będzieſz nas karmił chlebem złeż/ y pokiż nam daſz pićie w płacżu według zaſługi naſzey. WróbŻołt 79/6; LubPs S3v, X3v; ZWlecż że ſię Ieruzálem z odźienia płacżu y z żałoby twoiey BibRadz Bar 5/1; vmyſł vpádły [...] y ocży od płácżu vſtawáiące/ á duſzá łáknąca/ będą Pánie opowiedáć twą chwałę y ſpráwiedliwość. BudBib Bar 2/16[18]; Pośćiel płáczem nápoię: płáczem wypłynęły Oczy KochPs 9 [2 r.]; Nákarmiłeś nas chlebem płácżu y żałośći/ nápawaſz nas łzámi zamutku y wielkiey ćięſzkośći ArtKanc I16; Niechay mnie omyie/ ſtudnicá lutośći/ Y z płácżu opłoknie/ moie niepráwośći GrabowSet C3v; napoy moy mieſzałem z płácżem. LatHar 167.

W charakterystycznych połączeniach: chleb płaczu, odzienie; od płaczu ustawający; z płaczu opłoknąć; płacz mieszać (2), pić; w płacz rozpłynąć, płaczem napoić, omyć, wypłynąć, dać picie w płaczu.

Zwroty: »[kogo] płaczem oblewać« = opłakiwać (1): my ciebie płácżem ſzcżodrym oblewamy/ Choć ſię ieſzcże w ſtrumienie wżdy nie roſpływamy. KlonŻal B2.

»płacz omyć łzami; omyć płaczem« (1;1): Omyłem łożnicżkę ſwoyę płácżem w mey żáłośći LubPs B5; A gdy powiém/ czyy piérwéy płácz mam omyć łzámi? Twóyli/ czy twóy królowa/ z łamániém rękámi? GórnTroas 69.

»w płaczu tonąć, utopić« (1:1): A coć wſzytká nádzieiá puſzcżona do ćiebie/ Wżdy w płácżu duſzá tonie GrabowSet E4; [Artemizyja królowa Karyjska] Ná oſtátek wſzyſtko co iey zbyło żywotá/ w płácżu vſtáwicżnym vtopiwſzy/ godźiny śmierći/ w ktorą by do mężá iść mogłá/ z rádośćią cżekáłá. WysKaz )?(2v.

Wyrażenie: »płacz szczodry« (1): KlonŻal B2 cf »[kogo] płaczem oblewać«.
Przen (9): Tám záwżdy Prawo milczy gdźie brząkáią miecze [...] O tym wie Nięmen dobrze/ y częſto nárzeka/ Cżęſto wzbiera od płáczu nieſzczęsliwa rzeká. Prot B4; Płácżem ſię łzy ſkarmiły/ á żalem vięty Vmyſł/ iuż ſię ſprácował/ wylał źrzodłá ſwoie KlonŻal A3; Moiá źrzęnicá [...] ták ná płácż chćiwa GrabowSet N.

W przeciwstawieniu: »kochanie ... płacz« (1): ORSZVLA KOCHANOWSKA TV LEZY: Kochanie oycowe, albo raczey placz y narzekanie. KochTr 13.

Fraza: »płacz płacze« (1): Bo ćię [Janie] płácże ſam płácż náwet/ cżerwone powieki Lzámi obfitemi będźie odwilzał ná wieki. KlonŻal D4.
Zwrot: »płaczem zmoczyć« (1): Gdżieśćie łzy moie? [...] W proch ſię rozſypę/ ieſli nie przyidźiećie/ A mych wyſtępkow zſobą nie weźmiećie. Wſzytkę moc ſwoię/ w me ocży zátocżćie/ Serce vtrapćie/ pierśi płácżem zmocżćie. GrabowSet A4.
Wyrażenie: »szczery płacz« (1): Ták wielki żal boginie wodotocżne śćiſka/ Ze ſzcżery płácż á láment z źiemnych żył wypryſká. KlonŻal Bv.
Szeregi: »płacze ze łzami« (1): Płácze moie ze łzámi/ proſzę/ przybywayćie GosłCast 63.

»płacz i narzekanie« (1): cf W przeciwstawieniu.

»żałoba i płacz« (1): Drogi Sionu (ábo kośćiołow á mieyſc świętych) zoſtáły w żáłobie y płácżu/ iż niemáſz ktoby nimi chodźił ná nabożeńſtwo. PowodPr 9.

a) W antropomorflzowanym opisie gry w szachy (1):
Zwrot: »litować z płaczem [kogo]« (1): A oto biała [królowa w szachach] s tyłu przyſkocżyłá/ Murzynkę ſcięłá/ [...] Wſzyſcy poyrzeli s tey ſtrony/ y z owey/ Litował s płácżem káżdy ſwey krolowey. KochSz B4v.

Synonimy: lament, łkanie, łzy.

Cf [PŁACZORODNY], PŁACZOTULNY, PŁAK, PŁAKANIE

JR