[zaloguj się]
[pdf]

PŁASZCZ (305) sb m

-å- (247), -a- (2); -å- : -a- BibRadz (6:1), SkarŻyw (17:1).

Fleksja
sg pl du
N płåszcz płåszcze płåszcza
G płåszcza płåszcz(o)w
A płåszcz płåszcze płåszcza
I płåszczem płåszczami, płåszczmi
L płåszczu płåszczach, płåszcz(o)ch

sg N płåszcz (45). ◊ G płåszcza (25). ◊ A płåszcz (143). ◊ I płåszczem (48); -em (8), -(e)m (40). ◊ L płåszczu (12). ◊ pl N płåszcze (3). ◊ G płåszcz(o)w (4). ◊ A płåszcze (12). ◊ I płåszczami (4) KrowObr (2), Leop, Mącz, płåszczmi (2) RejRozpr, BielKron. ◊ L płåszczach (4) KrowObr (3), Mącz, płåszcz(o)ch RejAp (2); ~ -ach (3), -åch (1); -ach Mącz; -ach : -åch KrowObr (2:1). ◊ du [N (cum nm) płåszcza InwMieszcz 1548 nr 26, 1567 nr 133.] ◊ A (cum nm) płåszcza (1) LibMal 1545/101v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

Okrycie wierzchnie; pallium Murm1, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn; chlamys HistAl, PolAnt, Vulg, JanStat; pallus Murm, Mącz, Calep; mantellum BartBydg, Mącz, JanStat; vestimentum Murm, PolAnt, Vulg; ricinium (a. recinium) Mącz, Cn; tunicas, vestis PolAnt, Vulg; palla, toga Murm; chlaena, epitogium, laena Mącz; amiculum Calep; bardocucullus, palliolata tunica, peplum, peplus, ricinus (a. recinus) Cn (305): ZapWar 1528 nr 2465, 1542 nr 2556, nr 2557; BierEz B3, O3v; Palla, honestae mulieris vestimentum, ad vestigia usque demissum. [...] eyn langer frawen mantel Długy nyewyeſćy plaſcz. Murm 156, 152; Mymer1 [312]; HistJóz A3v [5 r.], B4; BartBydg 87; Ten Dyogenes [...] niemiewał na zimę tylko ſowity płaſzcż BielŻyw 70; wzyalem [...] panu yednemv wrynku dwa plaſzczya LibMal 1545/101v, 1543/75v, 77, 1544/85, 87 [2 r.], 90 (29); RejRozpr B4 [2 r.]; Zephira iuż za płaſcz chwyta Iozepha RejJóz F5, F5 [2 r.], F5v, F8v, G8, Hv (9); SeklKat I2v; RejKup M, t7, bb5v; MurzNT 176 marg; GroicPorz dv; KrowObr B2v; RejWiz 38v; Leop Ios 7/21, 24, Ruth 3/7, 15 [2 r.], Esth 8/15; RejZwierz 8, 39; WyprKr 88; Tedy Achiáſz ziąwſzy on płaſzcz nowy co miał ná ſobie/ rozdárł gi ná dwánaſćie ſztuk. BibRadz 3.Reg 11/30, Matth 5/40, Mar 10/50; Achan z narodu Iudá po zwoiowániu miáſtá/ wzyął ſobie á zátáił płaſzcż cżyrwony złotogłowowy BielKron 47v, 16v [4 r.], 53, 53v, 65 [2 r.], 66v (20); Laéna sive laena, Płaſzcz którego przed czáſy ná woynie zołnierze et Angures [lege: Augures] Romae, Vżiwáli. Mącz 182d, 47b, 76a, 208c, 273c, d (8); RejAp 10v, 60v, 62, 113v; HistRzym [2], 2v, 3 [3 r.], 3v [2 r.], 4; RejPos 135v, 166v, 217v; RejZwierc 64v, 154v, [203]; KochMon 32; BudBib 1.Reg 15/27, 4.Reg 2/8; HistHel C4, D3; BudNT Matth 27/28; CzechRozm 247; [Serapion Sydoński] podkawſzy vbogiego/ ſwoy mu płaſzcż dał/ á ſam ſiebie obnáżył. SkarŻyw 97, 51 [3 r.], 52, 91, 101 (12); Plaſcz ſtary na ſzacunku ſtoi gr 10 ZapKościer 1579/1; MWilkHist K2; StryjKron 442; CzechEp 29, 187; KochFr 85; KochPhaen 8; KochProp 14; Calep 61a, 391b, 445a, [747]b; KochFrag 22; LatHar 271, 718; WujNT Matth 5/41, s. 94 marg, Mar 10/50, 13/16, Luc 6/29, 22/36, Ioann 19/5, Act 7/58[57]; O płaſczu, y o rzeczy gwałtownie wziętéy, choć ſwoiéy. SarnStat 625, 625, 644, 681 [2 r.], 1314; PowodPr 63; SkarKaz 243b [3 r.]; GosłCast 60 [2 r.], 61, 67; vkázował na ſobie [...] Płaſzcż ná wierzchu biały porządnie vſzyty KlonFlis A2; KlonWor **2, 6, 41; ZbylPrzyg B3.

płaszcz czego [= z czego] (4): Suknia/ płaſzcż nowey bárwy/ to wſzyſtko odźienie/ Ná głowie iákom piſał/ takie też noſzenie. BielSat D4 [idem] BielRozm 30; [2 płaszcza dobrego sukna InwMieszcz 1567 nr 133]. Cf »płaszcz włoskiego sukna«.

W połączeniach szeregowych (6): Y nátychmiaſt oni mężowie związáni/ y ſpłaſzcżámi ſwemi/ y w cżapkách/ y w boćiech/ y w ſzátách/ wrzuceni ſą w pośrzod piecá ogniá goráiącego. Leop Dan 3/21; BielSat D4; Abowiem pátrz gdy ſobie wſpomniſz [...] Iſzpáńſkie wymyſły/ ony dziwne płaſzcże/ ſáiany/ kolety/ obercuchy RejZwierc 57v, 235, 581; BielRozm 30.

W porównaniach (13): Tyś ią [ziemię] przykrył iáko płaſzcżem morſkich wod głębokością LubPs X5v; RejWiz 62v; á przyoblokł ſię zápálcżywośćią iáko płaſzcżem. BibRadz Is 59/17; SarnUzn H3; RejZwierc 67, 84v; Ciebie iáſność/ iáko płaſzcz ozdobny/ odźiałá [Vulg Ps 103/2]. KochPs 154, 153, 169; CzahTr Kv. Cf »jako żebraczy płaszcz«.

W charakterystycznych połączeniach: płaszcz biały (3), czarny (5), czerwony (2), długi (6), jasny, jedwabny, karmazynowy, męski, niewieści (3), nowy (2), z długim ogonem, okrągły, jaksamitem oprawiony, ozdobny, panieński (na panny) (3), pawłocz(a)ny (2), piękny (2), pochodzomy, poczciwy, powszedni, pstry, purpuryjański, senatorski, sowity, stary, sukienny, szeroki (2), szarłatny (szarłatowy) (11), porządnie uszyty, własny (3), zlotem wyszywany, wytarty, złotogłowowy, złoty (11), żołty; płaszcz nowej barwy (2); płaszcza część (2), poła (2), sztuka; płaszcz krajać, oberwać, rozszyrzać, rozedrzeć, ukroić.

Zwroty: »oblec [kogo], ubierać się w płaszcz; w płaszcz ubrany, obleczony« = palliatus Mącz; induere tunicam PolAnt; palliolatus Calep; circumdare vestem Vulg [szyk zmienny] (2:1;2:1): IOwiſzow obraz vźrzał/ w złoty płaſzcż vbrány RejZwierz 35v; Mącz 273d; Bo ták vbieraly ſię corki krolewſkie dziewice w płaſzcże BudBib 2.Reg 13/18; Calep [748]a; y oblekli go w płaſzcż ſzárłatowy [Vulg Ioann 19/2]. LatHar 732; WujNT Ioann 19/2.

»(przy)odziać [kogo, co [= część ciała]], przyoblec się (a. pokryć się) płaszczem; odziany płaszczem« = pallio operiri Vulg; palliatus, palliastro a. palliolatim amictus, riciniatus (a. reciniatus) Cn (3:2; 1): á przyſſedſſy podnieſieſz płaſſcżá ktorym ſobie nogi odzieie/ y położyſz ſie tám y będzieſz leżáłá Leop Ruth 3/4; BielKron 53, 158v; Y wnet ták vcżyniłá/ y pokryłá ſię płaſzcżem iego: ták iſz iey nikt poznać nie mogł. SkarŻyw 444; Więc żołnierze ſtárośćini/ wźiąwſzy P. Iezuſá do ratuſzá/ zebráli do niego wſzyſtkę rotę: y zewlokſzy go/ odźiali płaſzczem ſzárłatowym LatHar 699; SarnStat 264.

»włożyć, wziąć, oblec, wrzucić (a. zarzucić), brać, wściągnąć płaszcz« = circumdare vestimentum PolAnt, Vulg; circumdare chlamydem Vulg [szyk zmienny] (3:3:2:2:1:1): RejKup t8; Leop Ruth 3/9; Oblecz ná ſię płaſcz twoy/ á idź za mną. BibRadz Act 12/8; Perykles Atheniensis [...] biorąc ná ſye Senatorſki ſwoy płaſzcz/ thák ſam do śiebie mawiał OrzRozm A4; BielKron 85; Pallium in collum conijcere, Wrzucić płaſzcz na rámioná. Mącz 162a; KochMon 24; Ku temu [Helizeuszowi] przyſtąpiwſzy [Helijasz]/ płaſzcż ſwoy nań zárzućił HistHel C4v; SkarŻyw 52, 452; WujNT Matth 27/28, Act 12/8.

»z(d)jąć płaszcz« (5): A ziąwſzy Ionáthán z ſiebie płáſzcz [Et exuit se Ionathan pallio] kthory miał ná ſobie/ dał gi Dawidowi BibRadz 1.Reg 18/4; Przyſzedłem pothym ku trzećiemu obrázowi ktoryż miał płaſzcż złoty/ á ziąłem płaſzcż HistRzym 3, 2v; HistHel D3; StryjWjaz D3.

»płaszcz zedrzeć, zwlec, zerwać; zewlec [kogo] z płaszcza« [szyk zmienny] (3:1:1;2): A pomniſz to gdym vciec chciał płaſzczes zemnię zdarła RejJóz H5v, Gv; RejZwierc 80v, [203]; A gdy ſię naurągáli iemu/ zewlekli iy z płaſzcza ſzarłatowego [exuerunt eum chlamydem]/ y oblekli iy wſzaty iego. BudNT Matth 27/31 [przekład tego samego tekstu LatHar]; SkarŻyw 452; LatHar 699.

Wyrażenia: »deszczowy płaszcz« (3): Lacerna, Deſzczowy płaſzcz ták męski yáko y niewieśćy. Mącz 181c, 142b, 181c.

»płaszcz dla niepogody« (3): Plascze na panni dla niepogodi. WyprKr 88v, 88, 88v.

[»płaszcz ostrodomski« = drogi płaszcz uszyty z amsterdamskiego sukna: 2 płaszcza, 1 ostrodomski, drugi powszedni InwMieszcz 1548 nr 26, 1550 nr 39.]

»płaszcz włoskiego sukna, [włoski]« = płaszcz uszyty z włoskiego sukna (2): Item powya[da] yſch plaſcz wloſkyego ſzukna, Anna ſchynkarka, kthora v drigali ſluzi vkradla LibMal 1546/114v; WyprKr 88; [suknia purpuriańska, płaszcz włoski, a drugi ostrodomski InwMieszcz 1550 nr 39].

»jako(by) żebraczy płaszcz« [szyk 2:1] (3): (nagł) Kanon Papieski Wemſzale. (–) Kánon záſię ieſt/ iákoby iáki żebrátzy płaſztz/ ktory bywa z rozmáitego płaćia złatány y vſzyty KrowObr 196v; RejZwierz 44v; A iáko żebráczy płaſzcz ták ſie wſzytko porze RejZwierc 270; [Naprzód, że to miasteczko jako żebraczy płaszcz osiadło na zbieranym gruncie od przyległych wsi, co kędy z której strony blizu pod miesteczko podległo, to wszystko przyłączono. LustrLub 77].

Szeregi: »dalmatyka i płaszcz« (1): Potym Arcybiſkup ſiędzie/ á Krol przed nim klęknie/ około ktorego Biſkupi ſtoią/ támże z niego zdeymuią Dálmátykę y płaſzcż StryjWjaz D3.

»płaszcz i odzienie« (1): Teyże nocy vkazał ſie Alexandrowi Merkurius máiąc ná ſobie płaſzcż y odzienie Macedońskie [portans clamidem ac vestem macedonicam] HistAl E8v.

»(zwierchnia) suknia, (albo, i) płaszcz« = tunica et vestis Vulg; pallium aut chlamys JanStat [szyk 4:1] (5): Mącz 52a, 107a; Pallium – Zwierchnia ſuknia. płaſzcz. Calep [748]a; WujNT Act 9/39; (nagł) Przyśięgá Zydowſka. (–) ZYd ma ſie obróćić przećiwko ſłońcu oſobnie od ludźi inych: y ma ſtać boſso ná iednym ſtołku przyoblókſzy ie płaſczem ábo ſuknią SarnStat 264.

»szata, (albo) płaszcz« [szyk 3:1] (4): Murm 152; Nie będzye odięto doſtoieńſtwo/ [...] z Iudy/ [...] áż przydzye ten ktory ma poſłan być/ [...] omyie w winie ſzátę ſwoię/ á we krwi iágod płaſzcż ſwoy BielKron 18v; Mącz 273d; GosłCast 11.

Przen (32): Bo żebracy obłudni ná Iudaſzá robią: A w liśią ſkorę płaſzcże y twarzy ſwe zdobią. KlonWor 51.
Zwroty: »płaszczem się nakrywać« (1): Iáko drugi członki ſwé okrył odźieniem/ Ták on zewſząd obłożon ieſt złorzeczeniem. A to téż/ iáko wodá/ w iego wnętrznośći/ A/ iáko tłuſty oléy/ wpiło ſye w kośći. Bodayże ſye tym płaſzczem wiecznie nákrywał [Fiat ei sicut vestimentum, quo operitur Vulg Ps 108/19] KochPs 169.

»płaszczem okrywać« (1): co w morzu kąpie ſye głębokiem [tj. ryby]/ Ták téż co y po wietrze [lege: powietrze] płaſczem ſwym ſzérokiem Okrywa [tj. ptaki]. Wſzyſtko dźiatki ſwé wiernie miłuie ZawJeft 32.

»płaszczem pokrywać« = prawdopodobnie: nadawać wysoką rangę, uszlachetniać (1): Ták ia/ o zacny królu [o Władysławie Warneńczyku]/ twym imięniem/ [...] Swé podłé rymy zdobię/ ábych mógł przy tobie/ Wćiſnąć ſie w ludzką pámięć/ coś ty ziednał ſobie. Naydą ſie/ króm wątpienia/ wielowladny pánie/ Którym ku twéy ozdobie wymowy doſtánie: Między którémi dopuść tym też iábłkóm pływáć/ Siłá ich ſwoim płaſczem możeſz ty pokrywáć. KochFrag 42.

»[co] płaszczem (przy)odziać« (2): Dźiéńli po niebie świátło ſwe roźleie/ Nocli świát płaſzczem czarnym odźieie KochPs 139; SapEpit A4.

»na płaszczu siedzieć, [za kim] wozić się« = wykorzystywać kogoś [szyk zmienny] (1:1): (did) Kupieċ ſyę ſmieje/z Mnicha/ jż pierwey Cżartowi grozył (–) Nuże miły Herkuleſie Toċz teraz ona rzeċ wlieſe Czoż ya zawżdy ċzartu grozył A on ſie za tobą wozył Na płaſczu ſmieyacz ſye ſcziebye RejKup x6v, y7.

»włożyć płaszcz ozdobny« = pocieszyć (1): Zdiąłeś [Panie] ze mnie wór żáłobny/ A włożyłeś płaſzcz ozdobny [circumdedisti me laetitia Vulg Ps 29/12]. KochPs 41.

a) Pozór, zasłona (15): Wſzyſcy ſię wolnośćią śláchecką bronią/ wſzyſcy ten płaſzcz ná ſwe zbrodnie kłádą SkarKazSej 659a.
Zwrot: »pokry(wa)ć (się), [zasłaniać się] płaszczem; płaszzakrywany (a. pokryty)« [w tym: czego (4)] [szyk zmienny] (4;2): GórnDworz D [2 r.]; przywárá/ tedy tym ſláchetnym płaſzcżem s ſławney prawdy vrobionym ſnádnie záwżdy może być pokryta RejZwierc 83; Tym płaſzcżem prawdziwego ſłowá Bożego/ káżde ſię kácerſtwo pokryć może SkarJedn 36; CzechEp 388; GosłCast 22; [y prozno ſye płaſſczem Ewányeliey páná Kryſtuſowey záſłániaſz. ZebrzydOdpow a3v].
Wyrażenie przyimkowe: »pod płaszczem« (8): Wierę kiedy ſie tá [harda białogłowa]/ ták ſrodze obchodzi s tymi/ ktorzy ſą iey chęći dobrze godni/ pewnie ći ktorzy nie ſą godni/ w popiele v niey leżeć muſzą: Owa pod tym płaſzcżem/ miewáią [białogłowy] więcz bieſiadki nietrefne ledá s kim GórnDworz Dd3; LatHar 126.

~ pod płaszczem czego (4): Maſz y mnieyſzych modlitw nieco/ ná rozlicżnych mieścách drukowánych: ále pod płaſzcżem krotkośći/ [...] naydźieſz nie máło rzecży wierze powſzechney przećiwnych LatHar +4v; SkarKazSej 695a; [BolHist I3; CerGór 32]. Cf »pod płaszczem zakryty«.

Wyrażenia: »pod płaszczem zakryty, zatajony, zakrywa się« [w tym: czego (2)] [szyk 2:2] (2:1:1): GroicPorz h4v; BibRadz I 351b marg; Bo vżywáią do tego rzemięſłá/ [...] żeby ſie tym prędzey w łáſkę pánow wkrádli/ y zátym onę ſwą zátáioną pod płaſzcżem dobroći chytrość wynurzyli Phil G4; SarnStat 923.

»pod żebraczym płaszczem« (1): około Zebrakow w Miáſteczkách ná dobrym rządźie bárzo ſchodźi/ á wiele ſye pod thym żebráczym płaſzczem złodźieyſtwá y innego łotroſtwá zákrywa GroicPorz h4v.

[Szereg: »pod płaszczem i farbą«: ták y inſzych wiele obłudnych ludźi y nieprzyiaćioł Bożych/ ktorzy pod płaſzcżem y fárbą świątobliwośći y żalu z ſtrony chwały Bożey prawdę wywróćić chćieli/ [...] po długim vdręcżeniu z świátá zeſzli BolHist I3.] ~
b) Ochrona, opieka, bezpieczeństwo (6):

płaszcz czego (3): OrzQuin Q3; Rácż/ o Boże moy/ płaſzcż łáſki rozſzerzyć GrabowSet S4, S4.

Zwroty: »pod płaszcz kryć« (1): Iákoć chwały nie dáwáć/ gdyś mego/ przewłoki/ Nawrócenia/ pod łáſki ſwey płaſzcż krył ſzeroki. GrabowSet S4.

»płaszczem przykryć« (1): y przypominał im ſłowá Konſtantyná wielkiego: [...] Bych Biſkupá ábo zakonniká/ cżyniącego ſproſny vcżynek ocżymá ſwemá widział: ſam bych go ſwym płaſzcżem przykrył/ áby nikt bácżyć iego grzechu niemogł SkarŻyw 107.

»spod płaszcza być wysadzony« (1): Rad nierad vléc muśi/ choć y człowiek godny: Gdy z przywáry oyczyſtych złych ſpraw ieſt wiádomy: Z podpłaſcza/ by kto nie rzékł/ żeś ty wyſádzony. GosłCast 33.

c) Zwrot: »żebraczy płaszcz« = fałszywe (z punktu widzenia autora) poglądy (2): RejAp 54v; Kuſzą ſię o to/ dźiśieyſzy nowi wykrętácże/ zbieráiąc y ſtąd/ y zowąd/ cżymby ten zebrácży podárty płaſzcż/ záłátáć mogli NiemObr 30.
a. Wierzchnie okrycie duchownego lub zakonnika; szata liturgiczna (20): (nagł) Kupiec ſię też odſmiewa Mnichowi (–) [...] Alecz yá za twą Kapiczá Iſcze nie puyde z gromnicza Abys mie ſwym płáſczem zakrył RejKup x2, c6, v2, bb3v; Thenże Papieſz dał tym Mnichom tzarne płaſztze/ á ná tzarnych płaſztzách tzerwone krzyże. KrowObr 136v, 136, 136v; RejWiz 59v; BielKron 188, 359v, 437v.

W połączeniach szeregowych (4): Niebacziſs też Stánu mego Od boga pomazanego Inſuli ni Curwatory Płaſczow/ Ornatow/ y Stuły RejKup bb7, t2v; KrowObr B, 242; [MetrKor 1581 129/60v].

Zwrot: »nosić płaszcz« (1): Noſzą ći zakonnicy białłe płaſzcże á ná nich krzyżyki cżarne BielKron 346.
Wyrażenia: [»płaszcz kropidlny« = prawdopodobnie szata liturgiczna: thenze nowÿ brath [...] ma okazacz plaſcz kropidlnÿ, ornath, Dalmatikę, suknią kaplanſką. MetrKor 1581 129/60v.]

»płaszcz papieski« (1): A gdy ſie nie mogli zgodzić/ dáli mu [Janowi z Apulijej] płaſzcż Papieſki s tą mocą/ ná ktorego gi wdzyeieſz/ tego prziymiemy zá Papieża. BielKron 188.

Szeregi: »płaszcz i (albo) kapica« [szyk 1:1] (2): KrowObr 135v; Pruſki Miſtrz [...] potym zrzućiwſzy kápicę álbo płaſzcż s krzyżykiem/ ná kſięſtwo Pruſkie od Krolá przełożon. BielKron 419.

»płaszcz i suknia« (1): Dármo teſz y ony krzyże [stawiacie] tzarne/ białłe/ tzerwone/ ktore mniſzy ná płaſztzach/ y na ſſukniach noſzą? KrowObr 239.

Synonimy: kitel, mantel, żupica; a. kapica.

MN