[zaloguj się]
[pdf]

PŁATNY (147) ai

płatny (127), płacien [tylko N f płåtna, N n płåtno] (19), płatny a. płacien (1).

-å- (108), -a- (33); -å- BierEz, Leop, RejZwierz (2), OrzQuin, RejAp (3), GórnDworz (6), RejPos 2 (2), RejZwierc (8), WujJud (3), BudBib, KochPieś, KochSob, GórnRozm, WujNT (11); -a- BielSat, BielSpr (2), KochFr, BielSjem; -å- : -a- RejPs (1:2), LubPs (3:9), KrowObr (3:1), RejWiz (2:2), BibRadz (1:1), BielKron (3:1), RejPos (52:11), RybGęśli (1:1).

comp + sup (32+3) (nå)płåtni(e)jszy (35).

Fleksja
sg
mNpłåtny, płåtni(e)jszy, nåpłåtni(e)jszy fNpłåtnå, płåtni(e)jszå, nåpłåtni(e)jszå, płåtn(a) nNpłåtn(e), płåtni(e)jsz(e), nåpłåtni(e)jsz(e), płåtno
G G Gpłåtni(e)jsz(e)go
D Dpłåtn(e)j D
A Apłåtną, płåtni(e)jszą Apłåtné
pl
N m pers płåtni(e)jszy
subst płåtn(e), płåtni(e)jsz(e), nåpłåtni(e)jsz(e)
G płåtnych

sg m N płåtny, płåtni(e)jszy, nåpłåtni(e)jszy (13). ◊ f N płåtnå, płåtni(e)jszå, nåpłåtni(e)jszå (26), płåtna (2), płåtn(a) (1); ~ (attrib) -å (10); ~ (praed) -å (16), -a (2) BierEz, KochSob. ◊ A płåtną, płåtni(e)jszą (5). ◊ [D płåtn(e)j.] ◊ n N płåtn(e), płåtni(e)jsz(e), nåpłåtni(e)jsz(e) (26), płåtno (17); ~ (attrib) -(e) (6) GórnDworz (2), RejPos (3), RejZwierc; ~ (praed) -(e) (20), -o (17); -(e) LubPs (7), RejPosWiecz2 (2), GórnRozm; -o RejKup, KrowObr (2), Leop, BielKron (3); -(e) : -o BielŻyw (1:1), RejPs (1:2), RejPos (7:6), BielSpr (1:1). ◊ G płåtni(e)jsz(e)go (3). ◊ A płåtné (28); -é (1), -(e) (27). ◊ pl N m pers płåtni(e)jszy (1). subst płåtn(e), płåtni(e)jsz(e), nåpłåtni(e)jsz(e) (23). ◊ G płåtnych (2).

Składnia comp: płatniejszy (a)niż(li) kto, co (16), płatniejszy nad co (2) LubPs, RejPos.

Sł stp notuje, Cn: płatno co; płacę, płaci teraz pochlebiać, płatno jest, Linde XVI – XVIII w.

1. Cenny, wartościowy, ważny, korzystny, przydatny (141): RejKup Ccv; Ano żadne błogoſłáwieńſthwo nie ieſt płátnieyſze/ iedno kogo ſam Pan broni á w łáſcze ſwey záchowywáć racży. LubPs ee6 marg, ddv; Bo by roſkoſz nie byłá/ iużby áni ſławá/ Nigdy płatna nie byłá áni żadna ſpráwá. RejWiz 21, 90; Syn zle wychowány/ ieſt ku zelżywoſći oycá ſwego/ y dźiewká ieſt nie thák płátna [filia autem in diminutione fit]. BibRadz Eccli 22/3; RejAp 87v; ábyś záchował cnotliwą powinność Pánu ſwemu/ ábowiem thá ieſt záwżdy płatna y ná niebye y ná zyemi. RejPos 61; Izaliſz duſzá wáſzá nie ieſth płatnieyſza niż pokarm? [Vulg Matth 6/25] RejPos 217, 14, 201v marg, 236, 335; Niewiernym dobre vcżynki płatne. WujJud Mm7; WujNT 159 marg, 314 marg [2 r.], 693 marg, Cccccc3v; [Leop Matth 6/25 (Linde)].

płatny do czego (1): żadne prace y vczynki dobre nie ſą do zbáwienia pomocne áni płatne. WujNT 777.

płatny u kogo (56): RejPs 75v; A to ſnadź będą płatnyeyſſe v cyebye ty dáry/ A niż ony z bykow z wołow wymyſlne ofiáry. LubPs Qv; obácż/ iáko ieſt płátna modlitwá wyernego v tego Páná. LubPs Y3 marg, N3v, N5 marg, Z5v marg, bb; RejWiz 124, Cc7; RejZwierz 23; Cnotá v Pogánów płatna rzecz byłá. OrzQuin R4 marg; Iuż káżda powinność twoiá/ iuż káżda modlitwá twoiá/ będzye płatna v niego. RejPos 181; Płatnieyſzy v ciebie prokurator/ zuchwálec/ zábijácż/ morderz/ niżli wierny á pocżćiwy cżłowiek RejPos 192, 13v marg, 14, 29v [2 r.], 37, 78v (36); Iedno ſwięta Priwatá tá dziś napłatnieyſza v nas RejZwierc 188, 28v, [193], 269v; Nie ſpráwuy ofiáry złośćiwey/ iſz Pan ieſt ſędzią/ á nie ieſt v niego płatna zacność oſoby [et non est apud illum opinio personae]. BudBib Eccli 35/13[15]; WujNT 520; [Leop Matth 6/26 (Linde)]. Cf Frazy.

płatny komu (10): Zadne złoto áni ſrebro áni nádrozſze kámyenie nie ma być płátnieyſze cżłowieku wiernemu/ iedno prawdá Ewányeliey ſwiętey. LubPs bb5 marg, bb marg, bb5; RejPos 224; Prawdać ieſt/ że ich vcżynki dobre w niewierze vcżynione/ nie były im [niewiernym ludziom] płatne ku zbáwieniu WujJud 64, L18v; [ProtJałm 25v]. Cf Frazy.

płatny ku czemu (5): BielŻyw 2; Iáko ieſt płátna wiárá ku odpuſzcżeniu grzechow. LubPs ddv marg; WujJud 64; kto nie ieſt żywym członkiem Chriſtuſowym/ choćiaz ieſt okrzczony/ [...] tedy żaden vczynek iego dobry nie ieſt iemu ku zaſłudze y ku zbáwieniu płatny. WujNT 518, 369.

[płatny przed kim, przed czym: Słuchayże tedy proſzę ćie teraz/ Krolu moy pánie/ á teraz prośbá moiá niech płatna będźie przed tobą BibRadz Ier 37/20[19] (Linde); O Wſſechmogący panie Boże/ [...] okrom ktorego łasky nigd nic nieprzemoże/ ani przed oblicznośćią twoią ieſt co płatni/ obdarz nas ſſczodrobliwie miłoſierdziem twoiem UstKościel 151v.]

płatny w kim [= u kogo] (2): Iáko y Páweł s. o tym piſze do Gálátow/ mowiąc/ W Pánu Kryſtuſie Iezuſie nic nie waży áni płatne [Vulg Gal 5/6]/ chociaż obrzezánie/ ábo nieobrzezánie RejPosWiecz2 92v, 94.

N sg f »płatna« w funkcji orzecznika (1): [Car moskiewski] Gránic y zamków budownych Odbieżał/ y miaſt wárownych. Płatna to/ kiedy o duſzę/ Y ſam go obmówić [= wytłumaczyć] muſzę. KochPieś 45.

W połączeniu szeregowym (1): Przeſto otym Papieſz vſtáwitznie myſlił/ áby inſzą nánkę [!] ozdobnieyſzą/ płathnieyſzą/ y rozumnieyſzą do kośćiołá Bożego wprowádził. KrowObr 48v.

W porównaniach (4): A iż themu wierzę/ że Kryſtus vmarł ná krzyżu/ y zápłáćił dług moy/ y pogrzebion ieſt. Ták mi to ieſt płathno y pożytetzno/ iákobych ia ſam znim vmárł KrowObr 45v, 45v; RejPos 233; bo tak rownie płatne/ y pożyteczne będźie prawo/ iako będźie zdrow ow chory/ ktoremu lekarz lekárſtwá dáie/ á on od zbytku ſtrżymáć ſię niechce/ ále zrże/ pije prżećię nie miernie poſtáremu. GórnRozm F3.

W charakterystycznych połączeniach: płatna(-e) jałmużna, łzy niewinnego (2), miejsce, nauka, rzecz, uczynki (4); płatny do zbawienia; płatny u Pana (Boga) (22), u poganow, u wiernego; płatny człowieku (człowiekowi) (2), niewiernym; płatny ku odpuszczeniu grzechow, ku zasłudze, ku zbawieniu (3), ku żywności; płatniejszy nad rozkazanie [Boże], nad wszystko; płatny na urodzie.

Przysłowie: Miey ſię tedy ná piecży pilnie rádzę káżdy/ Gorą názbyt nie buiáć/ miárá płátna záwżdy. RybGęśli Cv.
Frazy: »to (jest a. może być) płatno« = opłaca się, ma znaczenie; est merces [alicui], lucrosus est, magnum vectigal est, mercedem accipies, non excides mercede, non fallet [aliquem] merces Cn [w tym: u kogo (3), komu (3)] [szyk zmienny] (12): RejPs 93, 100v; A chczeſly chwalyċ obraży Bo to płatno temy raży: Iſciec na ſwieczie zadnego Niemas kogo podobnego. RejKup k2v; KrowObr 45v [2 r.]; Y poznalem ia że iednáka fortuná wſzytkim przychodzi/ y pomyſliłem iż táż fortuná przydzye mnie co y błaznowi/ y coż mi to płatno żem więtſzą pracą miał około mądrośći? BielKron 79v, 150; nic to nigdy v twego Páná płatno nie będzie/ ánić nigdy nie pomoże tobie dworne o Máyeſtacie iego gadánie/ ieſliże práwey miłośći á wierney chući/ á nieomylney nádzieie mieć nie będzyeſz we wſzytkich ſpráwach ſwoich. RejPos 194, 62, 170v, 175v, 308v.

»co jest płatne(-a) (z podmiotem); co jest płatno (bezpodmiotowo)« [w tym: komu (2)] = cóż jest warte? (3;1): BielŻyw 109; Co ieſt temu płatno [Et quid prodest possesori] ktory władnie bogáctwem iedno iż poględuie oczymá ſwoimi ná nie? Leop Eccle 5/10; Co mi ieſt płátna moc bez oſtrożnośći/ co ieſt płatno zgromádzenie ludu wielkiego bez zgody BielKron 333–333v.

»mało (jest) płatno [w tym: na czym (1), u kogo (1)]; mało płatny« [szyk zmienny] (3;3): Też vmienie bez mądroſci mało albo nic płatno. BielŻyw 169; Bo rozumiey temu/ iż ile ieſt wſzytkich inych vcżynkow nalepſzych ná ſwiecie/ thák ku Pánu náſzemu iáko y ku bliźniemu/ ieſliże nie będzye s ſercá prawdziwego s práwą á s ſcżyrą miłoſcią/ iuż máło ábo nic to płatno może być v Páná tego RejPos 170v; IEſzcże druga náuká/ iáko dziáłáć Race/ Ale to ſą k tym rzecżam/ máło płatne prace. BielSat N3; Obieráli też ná ten cżás vrody młodzieńcow/ ále ná vrodzie máło ieſt płátno/ kiedy śiłá á moc ieſt BielSpr 3, 6; BielSjem 39; [Ze mamyli Sákrámentu [...] ſluſznie á z poćiechą vżywáć/ doświadcżenia roſſądku potrzebá. [...] Cżego iſz nie tylko iuſz w vmarłych/ ále cżęſtokroć y w konáiących niedoſtawa: tedy zátym/ máło tám płatny Sákráment ArtTanat C2].

Szeregi: »ani milszy ani płatniejszy« (1): Pan á zbáwiciel náſz Pan Iezus Kriſtus/ vſthy ſwemi od niego [Boga] opowiádáć racży/ iż nic inſzego nigdy nie ieſth áni będzye áni milſzego áni płatnieyſzego v niego. [...] iedno gdy ſie będziemy ták ſpráwowáć á ták záchowywáć iáko ieſt nam poſtánowione RejPos 187v.

»(nie) płatno ani pomocno« [szyk 1:1] (2): Ale iáko Páweł s. poſwiadcża/ iż ieſliże tho będzye bez miłośći á bez ſerdecżney wiáry náſzey/ bychmy y ciáłá ſwe ná męki wydáli/ y kreẃ ſwą roźlali/ nic nam to płatno áni pomocno nie będzye. RejPos [308]v; WujNT 777.

»płatno i pożyteczno« (3): A iż teſz záſię zmártwych wſtał/ y wſtąpił ná niebioſá/ y dziedzictwo kroleftwá niebieſkiego otrzymał: ták mi teſz to ieſt płatno y pożytetzno/ iákobych ia iuſz znim zmartwych wſtał KrowObr 45v, 45v; GórnRozm F3.

»(i, nie) płatny i (ani) ważny (a. w wadze, a. waży)« [szyk 2:1] (3): RejPosWiecz2 92v, 94; Wierſz y po źiemi płatny/ wierſz y w niebie w wadze RybGęśli D3v; [Izażeśćie wy nie ważnieyſſy á nie płatnieyſzy v niego, niżli ći [ptaszki niebieskie] [Nonne vos magis pluris estis illis]? Leop Matth 6/26 (Linde)].

»płatniejszy ani wdzięczniejszy« (1): v niego [u Pana] nigdy nic płatnieyſzego áni wdzyęcżnieyſzego nie ieſt/ nád tákie ſerce/ ktore wiernie á nie obłudnie záwżdy dufa iemu RejPos [254]v.

»płatniejszy a zacniejszy« (1): v niego [u Pana] záwżdy ieſt płatnieyſze á zacnieyſze ſercze wierne/ pokorne/ vniżone/ miłoſierne/ niżli wſzytki ofiáry ſwiátá tego RejPos 324.

»płatny i zbawienny« (2): Vcżynki płatne y zbáwienne. WujNT 529 marg, Cccccc2v.

Wyrażenie przyimkowe: »o płatne« = na serio, poważnie, nie na żarty (25): [białychgłów] cnotá/ tákież y doſtoyność nic niſzſza nie ieſt doſtoynośći męſzcżyńſkiey. Iedno gdzieby około tego/ do ſporu/ á o płathne mowienia przyſzło/ bárzo by theraz ná wątłey nići/ rzecż białychgłow wisiáłá GórnDworz V2.

~ W przeciwstawieniu: »na igrzysko ... na o płatne« (1): [Gein Ottoman] widząc te Tumieie konne iákich we Włoſzech vżywáią/ powiedział. Ná igrzyſko to práwi przywiętſzym/ á ná o płatne máło. GórnDworz Q7.

Fraza: »o płatne idzie (a. przyszło, a. pojdzie)« [szyk zmienny] (21): Bo ktoć co w krotochwilach/ vmie okázowáć/ Gdyby przyſzło o płatne/ tám trudno figlowáć. RejZwierz 7; z wielką mocą potykáć ſię wręcż/ oſtháthecznie vradźili/ gdyż y o miáfto/ y o rzecży święthe/ y o kośćioł iuż im ſzło o płatne [eo quod et civitas et sancta et templum periclitarentur]. BibRadz 2.Mach 15/17; RejAp 76v, 136v; Pátrzayże iáko tu dyabeł chytry nie zámieſzkał ſwych figlow vżyć/ bo mu też o płatne ſzło. RejPos [36]; Słuchayże dopiro tey trzeciey pokuſy/ boć tu dopiro práwie o płatne poydzie ktora ſie będzie działá około ſkárbow/ około bogáctwá/ á około możnośći ſwiatá tego. RejPos 72, 36v, 37, 45v, 132v, 139 (15); Gotuyże ſie iać radzę boć o płatne idzye/ Nie dáy ſie ſwiátu ſtroić tey nikcżemney gnidzie. RejZwierc 207v, 119v.
Zwrot: »o płatne czynić« (2): Acż powyedáyą drudzy/ że ná then cżás/ zápomnią ſie fortele/ kiedy o płatne cżynić przydzie GórnDworz Ev, Ff6. ~
Przen (3):
Wyrażenie przyimkowe: »o płatne« = na serio, poważnie, nie na żarty (3):
~ Fraza: »o płatne idzie (a. idą)« (2): Bowiem tá [cnota] záſię przyſługuie duſzy/ á duſzá miła widząc iż iey [fortunie] o płatne idzie/ bo o wiecżne zátrácenie/ nielza iedno iey przy cnocie zoſtáć. RejZwierc [121]v; widziſz cżáſy przyſzłe żeć o płatne idą RejZwierc [283]v.
Zwrot: »o płatne łowić« (1): IAko ogień/ á wodá rózno śiebie chodzą/ Ták miłosć/ á powagá nigdy ſię niezgodzą. Dobrze by ſię niekłániáć nieprziiaćielowi/ Ale tym ſákiem miłosć iuż o płátné łowi. KochFr 109. ~
2. Zobowiązany do płacenia (2): A wiec ſędzia tako ſkazał/ Iáko od świádkow złych ſłyſzał: Aby owcá płatná byłá/ A pſu ten chleb zápłáćiłá. BierEz M2v.
Przen (1):
Zwrot: »płatny być« = wynagrodzić (1): Móy nadobny bębennico: [...] Pómoż oto dobréy rzeczy/ A náſz taniec miey ná pieczy: Owa naydźieſz y w tym rzędźie/ Coć zá wſzytki płatná będźie. KochSob 58.
3. Przynoszący korzyść materialną, zysk (1): MVſzę teſz tu przypominąć Cżyśćiec/ y Odpuſthy wáſzego Rzymſkiego kośćiołá/ náuki bárzo popłátne/ [...] Wezmę tedy naprzod Cżyśćiec płátną náukę wáſzę ktorym Cżyścem/ izali Papieſz y ſwámi/ niewymamił y niewytzyśćił/ ná Ceſárzach/ [...] rozmáite Páńſtwá KrowObr 74v.
4. [Związany z płaceniem: Paśnego od zamku wynajmują na pastwiskach Markuszewem przezwanych, do których ku pomocy płatnej przypuszczają wieś Stallą Małej Żuławy LustrMalb I 26.]
5. W funkcji rzeczownika »płatna« = nagroda, wygrana (3):
Fraza: »o płatną idzie, [idzie o płatną], pójść miało« (1:1):[mówi sumienie do kupca] A ty nieboże nędznyku Chceṡ aby nie był wljku Iuż jnſſey rady nabýway Czo napilniej pana wżiway Pokycz dawnoſcz nie wynidżie Widzjṡ żecż odplathną [lege: o płatną] ydżie RejKup n6v; ták bych chciał/ iżby ſláchćic pocżćił tym nieſláchćicá/ nie iżby práwie iuż o płatną/ kto ma wziąć więniec/ poyść to miáło. GórnDworz I8; [Popraẃ ſławy przodkow twych/ y ſtryiá zmárłego/ Vcżćiwemi poſtępki żywotá twoiego: Iużći idźie opłátną/ vderzże iuż śmiele/ W teráznieyſzey potrzebie wty nieprzyjaćiele. Dla ktorych ia dźiś ginę LaurLament C3].
Zwrot: »kosztować się o płatną« = walczyć o wygraną (1): bo bym ia niechciał áby miedzy chłopſtwem ſiadał [dworzanin]/ á tám tho pokázował/ co vmie/ ábo ſie z nimi koſzthował o płatną. GórnDworz I8.

Synonimy: 1., 3. korzystny; 5. nagroda, wygrana.

Cf NIEPŁATNY

MN