[zaloguj się]
[pdf]

POGANIN (1555) sb m

poganin (1555), [pogan], [pohanin].

-an- (1490), -ąn- (1); -an (64), -ąn (1).

o jasne; -an- (1388), -ån- (19); -an- : -ån- KrowObr (58:6), Leop (50:1), BibRadz (66:4), BielKron (121:2), RejPos (101:1), MycPrz I (4:1), CzechRozm (59:1), CzechEp (33:1), SkarJedn (12:1), WujNT (295:1); -ån. ◊ W temacie przypadków zależnych sg: -anin- (121), -an- (6); -an- Mącz, BielSat (2), BielRozm (2); -anin- : -an- BielKron (10:1).

Fleksja
sg pl
N poganin, pogån pogani, poganie, poganowie, pogany
G poganina poganów, pogån, poganinów
D poganinowi, poganu, poganinu poganom, poganum
A poganina, pogana pogany, pogan(o)w
I poganinem, poganem pogany, poganmi
L poganinie pogani(e)ch, poganach
V poganinie
inne pl A a. I - pogany

sg N poganin (96), [pogån]. ◊ G poganina (30). ◊ D poganinowi (19), poganu (2) BielSat, BielRozm, poganinu (1) LibLeg. ◊ A poganina (46), pogana (1) Mącz. ◊ I poganinem (21), poganem (3); -em BielSat, BielSjem; -inem : -em BielKron (3:1); ~ -em (3), -(e)m (21). ◊ L poganinie (3). ◊ V poganinie (3). ◊ pl N pogani (310), poganie (92), poganowie (1), pogany (1); -e SkarJedn (4), SkarŻyw (22), CzechEp (3), GórnRozm, ActReg, LatHar (4), SarnStat, SkarKaz (10), VotSzl, CzahTr, SkarKazSej (16); -i : -e : -owie : -y OpecŻyw (2:–:1), RejAp (5:2), BiałKat (1:1), WujJud (1:1), BudBib (5:1), CzechRozm (9:4), PaprUp (4:6), KochPs (1:2), StryjKron (5:1), WujNT(47:10), KlonWor (1:–:–:1; 77). ◊ G poganów (291), pogån (66), poganinów (4); pogån BielKom, BudBib, MycPrz, GrabowSet, LatHar (6), KlonKr, SkarKaz (2), CzahTr; -inów SkarJedn; -ów : pogån : -inów OrzRozm (2:1), BielKron (9:32), BudNT (1:2), CzechRozm (8:1), SkarŻyw (1:–:3), StryjKron (5:4), CzechEp (9:4), WujNT (111:4), VotSzl (1:2), SkarKazSej (1:1); ~ -ów (10), -ow (2), -(o)w (283); -ów OrzQuin (3), SiebRozmyśl (4); -ów : -ow MurzNT (2:1), Mącz (1:1). ◊ D poganom (196), poganum (2) MurzHist, MurzNT -om (6), -óm (5), -(o)m (185); -om KochPs (2), KochFr; -óm KochPam, KochProp; -om : -óm OpecŻyw (2:2), BiałKat (1:1). ◊ A pogany (179), pogan(o)w (4); -y : -(o)w StryjKron (2:3), WujNT (23:1). ◊ I pogany (174), poganmi (2); -mi MiechGlab; -y : -mi RejPos (7:1). ◊ A a. I pogany (1). ◊ L pogani(e)ch (4), poganach (2); -(e)ch RejPos, MycPrz, CzechRozm; -ach KochPs; -(e)ch : -ach WujNT (1:1); ~ -ach (1) WujNT, -åch (1) KochPs.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

Wierzący w nieprawdziwego Boga (lub bogów); termin, jakiego używają wyznawcy jakiejś religii (zwłaszcza Żydzi w czasach biblijnych i chrześcijanie) w odniesieniu do innowierców; gentilis Miech, Mącz, Modrz, Vulg, JanStat, Cn; ethnicus BartBydg, PolAnt, Vulg, Cn; barbarus HistAl, Vulg, PolAnt; paganus Miech, Cn; profanus Vulg, Calep; coll pl i coll. gentes HistAl, PolAnt, Vulg; nationes Vulg, PolAnt, Cn; populus(-i) PolAnt; externi, gentes ethinici Cn [paganus – kmieć, wieśniak. [...] Wszelki który wojny nie zastępuje. Mącz 272d; wieśniak, chłop, gbur, siodłak. Calep; pohaniec – paganus Cn] [w tym: w pl (1329)] (1555): OpecŻyw 21, [61], [61]v, 108 [2 r.], 117v, 171, 176; PatKaz III 103v [2 r.]; BartBydg 52b; TarDuch C8, D7v, D8 [2 r.]; Bowiem ſtarzi ludzie zwłaſzcża pogani nic inſzego Bogiem być rozumieli iedno dobrodzieyſtwo ludziem cżynić GlabGad M; MiechGlab 45; WróbŻołt E, 43/3, 15, 58/6, X (10); RejPs 65v, 66v, 118, 139v, 142 (8); SeklKat F2v, R3; KromRozm I [P2]; MurzHist A3v, M4; MurzNT 11, Matth 10/18, k. 56, 73v, 103v [2 r.]; KromRozm II k2, k4, l4v, t2, t2v (11); KromRozm III A6, B3v, D, F4, I2, O3, P7; GliczKsiąż C7v; Poddał pod moc náſſę tu wſſytki narody/ A pod nogi náſſe podrzućił s przygodi/ Pogány ktorzy nam tu cżynili ſſkody. LubPs M4v marg, Bv, E2 marg, F2v marg, G4v marg, Mv (25); kropienie álbo omywánie ieſt nie od Kryſtuſá/ iákom powiedział/ áni od Apoſtołow iego vſtáwione/ ále od pogánow zmyſlone KrowObr 72; Izaſz niewiecie/ mowi Swięty Páweł/ iż dokądeśćie byli Pogáni do Báłwánow niemych chodziliśćie. KrowObr 111v, 64, 72 [4 r.], 77v, 91 [2 r.], 101v (34); RejWiz A7, 113v, 164v; Zburzćie wſſyſtkie mieſcá/ ná ktorych pogáni ći ktore maſz opánowáć/ chwalili bogi ſwoie Leop Deut 12/2; Páweł y Bárnábaſz wezwáni od Bogá ná to áby kazáli Poganom/ w Cyprze y w Antyochiey Chriſtuſá opowiádaią/ dla cżego Zydowie przećiwko im powſtáli. Leop Act 13 arg, Ios 24/1, Tob 13/4, Ps 2/1, 8, Eccli 35/23 (36); RejZwierz 90; tyć piſmá ſámy to ſpráwuią iż my ieſtechmy rozni od pogánow/ gdyż tákie święte náuki mamy ktore ſą pewne/ y ná wſzem nieomylną prawdą Bożą podpárte BibRadz *3v; Y vyzryćie w Babilonie Bogi żłote/ y ſrebrne/ y drzewiáne kthore noſzą ná ramionách/ á ktorży ſą na poſtrách pogánom. BibRadz Bar 6/3, I 5d marg, 6a marg, 111a marg, 1.Par 17/21, I 308c marg (61); OrzRozm L2 [2 r.], L4v, M2v [3 r.]; A gdy wnidzyecie do zyemie obiecáney/ przewrácaycie wſzytki mieyſcá ná ktorych Pogáni chwalili báłwány ſwoie BielKron 44; Ten też Tales/ ácżkolwiek był pogánin/ pokłádał być ludzkie duſze nieśmiertelne. BielKron 121v; [Karol Wielki] Niemce y Sáſki ktorzy ná ten cżás byli pogáni/ zwoiowawſzy/ ku Krześćiáńſkiey wierze przypędził BielKron 170; Wolfgang [mistrz pruski] mowił przed wſzytkimi [...] w thy ſłowá [...] á ták then moy zakon zá pomocą Ceſárzow/ Pápieżow/ y kſiążąt rzeſze Niemieckiey przez 53. lat walcżąc/ thy kráiny Pruſkie pod Pogány poſiadł/ y Krześćiány przywiedli BielKron 231v, 9, 11, 12, 25, 36 (100); GrzegRóżn Gv, I4; Mącz 20a, 62b, 122a, 144b [2 r.], 275a, 369c, 454c; OrzQuin Mv, N2v, R4 [2 r.]; RejAp BB3, CC2, 80v, 81v, 89v (13); HistRzym 77v [3 r.], 78; Pátrzayże iáka wiárá byłá w thych ludzyoch ſwiętych/ chocia byli pogáni: gdy iuż vyrzeli onę gwiazdę/ ſzli zá nią áż do ſámego Bethleem RejPos [36]v; wſzytko ſie muśi wypełnić czokolwyek ieſth piſano przez Proroki o Synu cżłowiecżym. Abowiem będzye wydan pogánom/ á będzye nágrawan/ y potwarzan/ vbicżowan/ y vplwan. RejPos 66, B2, 1, 3, 9v, 22 (52); RejPosWiecz2 94 [2 r.], 95; BiałKat 13v [2 r.], 31, 46, 68v, 273v; Był ten Lud [Litwa] iáko bydło/ gdy pogáni byli/ Potym moi ſynowie/ s Krolem ie pokrzćili. BielSat G3; GrzegŚm 13, 45; HistLan F2v; KuczbKat 50, 190, 370, 385 [2 r.]; Ano y oni pogáni co ie zwano Traces then obycżay mieli/ iż kiedy ſie cżłowiek vrodził tedy ná krzćinach płákáli/ żáłoſne pieśni ſpiewáli/ wyſławiaiąc iż ſie ten cżłowiek ná nędzę á ná wielkie niebeſpiecżeńſtwo národził. RejZwierc 170, B2v, 45v marg, 55, 64v [2 r.], 125 [2 r.] (15); BielSpr 28v, 61; WujJud 2v, 52, 66, 140, 237v [2 r.]; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [213]v, [1103], [1432]; Y rozſypie was Iehowá miedzy narody/ że was máło zoſtánie miedzy pogány/ do ktorych was zawiedzie Iehowá. BudBib Deut 4/27, Ps 105/27, 149/7, I 379a marg, Ez 22/4, I 465a marg (12); HistHel B [3 r.]; BiałKaz B, B4, B4v; BudNT przedm bv, Matth 10/5, 28/19, Mar 10/33, Act 26/17 (9); Bo zbory one wierzących/ były cżęśćią z żydow/ cżęśćią też z pogánow zebráne w onych pogáńſkich mieśćiech/ á to iż ná on cżás żydowie roſproſzeni będąc z źiemie ſwey/ miedzy pogány poſpolićie mieſzkáli. CzechRozm 76v, 6, 6v, 38, 39, 76 [4 r.] (42); PaprPan Tv, Dd, Dd3v, Ee2; ModrzBaz 22; wy wiećie/ powiáda [św. Piotr] bráćia/ iż mnie Bog ná to obrał zdawná/ áby przez vſtá moie pogánie przyięli Ewánielią SkarJedn 95, 8, 28, 95 [3 r.], 216, 350, 398; KochPs 14, 65, 120, 121, 161, 171, 216; Dziewice mieli pogánie do słuſzby báłwochwálſkiey/ Weśćie Boginiy. SkarŻyw 68 marg; Około pięćſet y pięćdzieśiąt pogáninow ná iego [św. Bonifacjusza] woynę pátrząc y koniec/ Chryſtuſa zámiłowáli y miedzy wierne pocżytáni ſą. SkarŻyw 441, A4, 30, 101 [2 r.], 150, 153 (32); wſzákże Gedimin nád to Lás ćiemny Bogom poſwięćił/ (co zwano v łáćinſkich pogan y inſzych národow Lucus, á Litwá y dziś Lás zowie Laukos) StryjKron 400, 125 [2 r.], 150, 280, 406, 437 [2 r.] (14); CzechEp 4, 13 marg, 29 [2 r.], 30, 40 (22); Były bowiem w Rzymie v Pogánow świece cżárowáne/ y wodá/ y inſze báłámutnie. NiemObr 159, 15, 42, 52, 87; ArtKanc E14v, H5, I16, Nv; Zacni królowie Polſcy [...] Nieprzijaćiele główné mieczem okróćili/ [...] Którzy zpłodnéy Syriéy niedawno wygnáni/ Będąc przećiw pogánóm ná pomoc wezwáni Od pogránicznych kśiążąt narodu Polſkiégo/ Nie pomniąc dobrodźieyſtwá dopiéro wźiętégo/ Obróćili ſwé groty nád ludzkie nádźieie/ Nie ná pogány/ ále ná ſwé dobrodźieie KochProp 7; KochWr 22; PaprUp A3v, A4v, D3; ZawJeft 39; Calep 472b, 854b; Phil G; GrabowSet Q4v; LatHar [+10], 55, 128, 317, 346 (9); KołakSzczęśl A3, A3v, B2v; Pogani potrzeb docześnych ſzukáią nie v Bogá ále v báłwánow, y przez dowćipy ſwoie. WujNT 25 marg; Kto kośćiołá nie ſłucha/ ma być zá Pogániná. WujNT Matth 18 arg; A przetoż Zydowie mowili miedzy ſobą: Dokądże ten [Jezus] poydźie/ iż my go nie naydźiemy: Czyli poydźie do roſproſzonych Pogánow (marg) wł: Graekow. ktore częſto kładzie zá wſzytkie Pogány. (–)/ y będźie vczył Pogány? WujNT Ioann 7/35; Chriſtus ktory miał vmrzeć ták zá Zydy, iáko y zá Pogány: od Zydow był wydan, á zábit od Pogan. WujNT 378 marg; Bo niektorzy Zydzi náwroceni poczęli ſię byli burzyć náprzećiw Pogánom/ á nawięcey przećiw Páwłowi Apoſtołowi/ iż nieobrzezáne y od związek ſtárego zakonu wolne przypuſzczał do łáſki Ewángeliey WujNT 521, przedm 31, 32, 38, Matth 4/15, 5/48 (201); JanNKarGórn H; SarnStat 600; [Mieszko I] Skoro wziął ná ſię znák Krzyzá świętego, Sſtał ſię dziedzicem kroleſtwá wiecznego. Ná tychmiaſt zniſczył wſzytkie Bożki one, Ku báłwochwálſtwu od Pogan ſpráwione. KlonKr C; PowodPr 8, 29, 32, 41, 57 marg; Idźćie á pátrzćie v Pogan ktorzy práwego Bogá nie znáią: iákie ſzpitale/ iákie dobre vczynki y iáłmużny/ iáka ſłużbá Boża w ich bożnicách. SkarKaz 312b, 40b, 83a [2 r.], 158a [2 r.], b marg, 312a (14); CiekPotr 48; Y Pogánie to czynili/ gdy ſwoie ſeymy y rády o dobrym poſpolitym záczynáli: rádźili ſię bogow ſwoich przez kápłany ſwoie. SkarKazSej 657a, 661a, 669a [2 r.], b, 670a [2 r.], 676b (18); Pleminius łákomy/ tám miedzy Pogány/ Proſerpini Lokreńſkiey Kośćioł záwołány Gdy go do ſtárożytnych ruſzyłá ochotá Skárbow. złupił z pieniędzy/ ze śrebrá/ ze złotá. KlonWor 10, ded **3v [2 r.], 7, 76; [Pogan muśi być pogánem/ by theż y miedzy Anyoły ſię przymieſzał. PiotrGonPonurz K4].

W połączeniu z imieniem (lub przydomkiem) [w tym: imię + poganin (12), poganin + imię (6)] (18): PatKaz III 128v, 149; KromRozm II ſ4; KrowObr 20v, 208; Niecnotliwy Człowiek ieſt ten/ ktory vmárłego háńbi/ [...] tákowy też ieſt ſzalony Człowiek/ ktory odkrywa wyſtępki zmárłych przodkow ſwoich [...]. To pogánin Solon Práwem ſrogo obwárował. OrzRozm M2v; miáſto [Kolno Agrypino] Márek Agripá poganin/ Ceſárzá Auguſthuſá Rzymſkiego źięć záłożył/ przeto ie zową od iego imienia Agripino BielKron 285v, 285v, 381v; OrzQuin N4; CzechRozm 59v; SkarJedn 302; SkarŻyw 86, 150; CzechEp 84; ReszPrz 22; WujNT 510, Cccccc2.

W połączeniu z nazwą etniczną [w tym: nazwa + poganin (28), poganin + nazwa (12)] (40): KrowObr 87v; MAchumet był z oycá Arábá pogániná/ á z mátki Izmáelſkiey Agáreny Zydowki vrodzony. BielKron 165; Látá 1224. Pruſowie pogáni rzućili ſie ná klaſztor w Oliwie przed Gdańſkiem BielKron 359v, 231v [3 r.], 283v, 285, 285v, 291 (19); RejZwierc 170 marg, Bbb2v; BielSpr 75v; niezlicżony Pocżet pogáninow Iſmáelitow/ do Chryſtuſa y wiáry iego ſłup on oświećił. SkarŻyw 30, 517 marg; Zá Połowcámi záś Pruſowie/ y Litwá Pogáni/ z Iatwieżámi [...] do Ruśi w wielkiey mocy przyciągnęli StryjKron 195, 41, 210, 235, 295, 340 (11); CzechEp 13; SkarKazSej 680a marg, 706b [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (25): vſmierz zloſné pogany OpecŻyw 17v; LubPs dd5v; KrowObr 72v, 92v; Leop 2.Mach 12/23; Prot B; RejAp 86v, 137; RejPos 60v, 74; RejZwierc 186v; HistHel D [2 r.]; SkarJedn 302; Długóż ſye paſtwić będą ći ſproſni pogánie Nád námi? KochPs 110, 110, 123, 190; Z młodośći nas trapili/ Trapili ſrodzy pogáni/ Przedsię nas nie pożyli. KochPs 193, 200; SkarŻyw 355, 486; ZawJeft 39; SkarKaz 382a; niechay wdycháiąc Cżyni ſzaleniec y pogánin gruby Swym Bogom śluby. KlonFlis B3v; [Poſłałeś w prawdźie ná łono moie iáſnoświetną gwiazdę/ która o obrzydłe pohány [...] y ślepe narody do światłośći prawdy przywiodłá. BzowRóż 60 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (48): WróbŻołt Z4, ll7v, ſſ7; SeklKat Ov; Zydowie/ Pogáni/ Odſzczepieńcy/ nie mogą być świádkámi przećiw Krzeſćiánom. GroicPorz x2, h4, x2 marg; KrowObr 55, 93v, 110, 139v, 228v; GrzegRóżn E2v; OrzQuin T2v; RejAp 65v, 87v [2 r.], 91v, 93, 107v (11); GórnDworz Q3v; HistRzym 102; RejPos 130, 283, 294; RejPosWiecz2 91v; KuczbKat 50; v tego [tj. Boga] niemáſz áni Greká/ áni Zydá/ áni Turcżyná/ áni Włochá/ áni krolá/ áni żebraká/ áni Krześćijaniná/ áni pogániná/ ze wſzytkimi ſie rowno obchodzi RejZwierc 147v; CzechEp 43; Káżdy Kátholik powinien ieſt wiárę ſwoię wyznáć/ kiedy go o to pozową ábo zopytáią Zydzi/ Turcy/ Pogáni ábo Haeretycy. WujNT 248, 60, 76, 307, 314, 382 (11); SarnStat 265; PowodPr 35, 76.

Jako ostatni człon połączenia współrzędnego (8): WróbŻołt Z4v; MurzHist V3; Iu[ſz t]hedy ſteg[o] Mſzału Dyabelſkiego może káżdy wierny obatzyć/ iżeśćie ſą podobni Turkom/ Zydom/ y wſzytkim pogánom KrowObr 193v, A3v; drudzy [nawykli czytać i pisać] od Láćinnikow iáko my/ Niemcy/ Gotty/ Longobárdy/ y wiele innych pogánow. BielKron 335v; RejAp 118; HistRzym 79v; SkarKaz 312b.

W przeciwstawieniach: »poganin ... Żyd (19), krześcijanin (chrystyjanka) (11), wierny (boży) (3), lud(zie) boży (święci) (2), Żydowka« (35): LibLeg 11/45v; SeklKat Ov; RejKup x3v; KromRozm II d; LubPs M4v marg; KrowObr 24v; Leop Rom 3/29; BielKron 322v; A ták nie iedno pogáni/ ále też y ludźie Swięći ná wnętrzność człowieczą báczność ſwą obracáli SienLek Ttt4v; RejZwierc 261; BiałKaz B; Bo nie pogánom ále żydom obrzeſká/ zakon/ ceremonie/ práwá y vſtáwy od Bogá były podáne CzechRozm 78, 70, 76, 76v, 77, 98, 102; Ná oſtátek rzekł ſłowo poćieſzne on ſtárzec Páphnucemv: Nie ſmęć ſię/ Synu miły/ wſzákeś wierny Boży á nie pogánin SkarŻyw 15, 274; Pogánom to/ nie Chriſtyánom przyſtoi mordowáć y przeſládowáć CzechEp 42, 7, 63, 380; GrabowSet E3v; Chriſtus według obietnic oycom vczynionych przepowiedał Zydom. [...] A Pogánom Apoſtołowie WujNT Rom 15 arg, Matth 8 arg, 21 arg, s. 520 [2 r.], 558 marg, 564 (11).

W porównaniach (47):

~ Jako comparandum (45): I dla tego theſz ná wielkęnoc/ iáko pogáni ludzi proſtych vtzyćie/ powiádáiąc ták/ iż ſie niegodzi żadnemu Swięconego ieść KrowObr 99v, 73, 80, 113, 160v; Zydowie dla żakonu [!] od Bogá dánego/ nie ſą nád Pogány doſtoyn[i]eyſſy/ ále potrzebuią iako y oni láſki Bożey. Leop Rom 3 arg, 4.Reg 17/11, 21/9; BibRadz Matth 6/7; A ieſli ołtarz kámienny dzyáłáć chceſz/ nie buduyże go s kámieniá cioſánego iáko Pogáni dzyáłáią BielKron 32v, 36v, 38, 372; RejAp 115v; Mogą ſie też cieſzyć y ći ktorzy leżą w grzechach ſwych w złoſciach ſwych/ nie inácżey iáko pogáni RejPos 74, 74 [3 r.], 75, 76, 125, 148v, 213v, 225v; RejPosWstaw [212]; BudBib 1.Mach 7/23, Os 9/1; SkarŻyw A5v; Nie bądźcie wielomowni/ iáko pogáni WujNT Matth 6/7, s. 365; SkarKaz Ooooc; żebyś dla zdobyczy Zgryzł káżdego ſláchcicá iáko pogániná CiekPotr 8. Cf »gorszy (a)niż(li) poganin«.

Jako comparatum (2): Stalſzy byli Pogáni niż my Krześćiáni. RejZwierc 93v marg, Bbb2. ~

W objaśnieniu przenośni (13): A tedy więcz ſlicżne pola na puſtiniach rożmnożą ſie wielką żiznoſcią [Ps 64/13] [...]. (koment) Pola to ieſt, ci ktorzy byli pogany, będą płodni [...] a tho dla thego mowi abowiem więtſza częſc doctorow kreſciańſkich poſzła z pogańſtwa WróbŻołt V v, Z4, kk8, kk8v, ll7v, mm3v, oo6v, ſſ7 [2 r.]; LubPs Q4 marg; BibRadz I 138d marg; RejPos 60v; Lecz młody zrzebiec/ ná ktorym napirwey Chriſtus śiedział/ znaczy pogány ieſzcze dzikie y nieobiezdżone: ktorzy dopiero teraz mieli być wezwáni do wiáry WujNT 88.

sg w funkcji pl (5): RejAp 87; WSiáday z dobrym ſercem/ ó królu cnotliwy/ [...] Zájédź drógę śmiele nieprzyiaćielowi/ A záſtaẃ ſye o ſwóy lud pogáninowi. KochPs 28, 190, 200; ZawJeft 39.

W charakterystycznych połączeniach: głupi poganin (poganie), gruby (nagrubszy) (2), niebaczny, nieobrzezany, nieszczęsny, nieżyczliwi (2), okrutny (2), przeklęty, pyszny, sprosny (nasprosniejszy) (2), srogi (6), zazdrościwy, zlośny (zły) (3); krzcienie poganow, moc (4), niezliczony poczet, powołanie (14), przyjęcie, przyście, srogość, uzdrowienie, wezwanie (5), wiele (wielkość) (10), zastępy; pojmany od pogan(ow), porażony (2), prześladowany (prześladowanie) (2), umęczon, wzięty; nauczyciel poganom, wodz; wyprawa wojenna przeciw poganom; przepowiadanie ewanjelijej między pogany; pogani (Apola, bałwany, drewno, Jowisza, Pana Jezusa) chwalą (chwalili) (5), drapali, są pod grzechem, obrazy kadzą, są porażeni, prześladowali [kogo] (2), świece palą, trapią chrześcijany (2), walczą naprzeciw krześcijanom, walki wiedli [z kim], ziemię zburzyli; do poganow pisać (4), posłać, pość (2); bronić od poganow, być w niebezpieczeństwie, być uciśnion, być wyzwolon, zuciekać; kazać u poganow, być w niewoli; dostać się w ręce poganom, kazać ewanjeliją (2), [kogo] objawić (2), odeprzeć (odpierać) (3), opowiedać [ewanjeliją] (6), prorokować, w ręce dać, wydać (być wydan) (5); bojować (na)przeciw(ko) poganom, burzyć się (2), mieć nienawiść, walczyć, wyprawić się (2); bić pogany (3), kazić, nauczać (uczyć) (6), nawiedzić (2), porazić (porażać) (4), rozproszyć (2), uśmierzyć, wygładzić, wygnać (2), wykorzeniać, wypędzić (2), wyrzucić, wywyższyć, zabi(ja)ć (4); najeżdżać na pogany, obrocić miecz, zebrać wojsko; iść miedzy pogany (2); być za poganina (2), mieć (być mian) (18); kazać ewanjeliją miedzy pogany, mieszkać (2), prorokować, przepowiadać ewanjeliją (3); uciekać przed pogany; z pogany obcować, potykać się, wojny wieść.

Przysłowie: [Doktor] Zmowi śię z Aptekárzem czárt pogánu gali. BielSat B3v [idem BielRozm], L4v; Złącżył tedy cżártá s pogánem Serwius/ Tárquiniuſá pyſznego s Tullią okrutną/ á rychley ſie tácy zgodzą. BielKron 103; Cretensis cretensem novit, Proverb. Zna dyabeł pogáná. Mącz 68c; BielSjem 28; BielRozm 12. [Ogółem 6 r.]
Zwrot: »pogany nawrocić (a. nawracać); z pogan(ow) nawrocić (a. nawracać) się, nawrocony; pogani (ku wierze, na wiarę) nawroceni, nawrocili się (a. nawrocą się, a. mieli się nawrocić); nawrocenie pogan(ow)« = ex gentibus converti; conversio gentium Vulg; gentes convertentur PolAnt [szyk zmienny; szyk cum part z sb (12:8)] (4;2:2;8:3;10): WróbŻołt V6, mm3v; MurzNT 56; KromRozm II g2, x3v; Drudzy też ápoſtołowye pogány náwrocone od vżywánya zakonu ſtárego nád wolą poſpolſtwá Yerozolimſkyego wyzwolili KromRozm III K3v; Leop Is 66 arg; BibRadz Ps 101 arg, Zach 8 arg; Chodząc po Ráiu ten Ieoſua/ widźiał tám ſiedḿ gmáchow wielkich [...]. W pierwſzym byli ći obrzeżáńcy ktorzy ſie s pogan náwroćili na żydowſką wiárę. BielKron 466v; RejPos 300; BudBib Tob 14/7; SkarJedn d8v; [Abramiusz] Vćiekł ná puſzcżą náwroćiwſzy pogány. SkarŻyw [236] marg, 441 marg; LatHar 620; W Antyochiey gdy był niemáły ſpor/ dla Zydow ktorzy chćieli/ áby Pogáni do Chriſtuſá náwroceni/ obrzezáni byli WujNT Act 15 arg; Przetoż ia rádzę/ nie fráſowáć tych ktorzy ſię z Pogánow náwracáią do Bogá WujNT Act 15/19; Ták też miedzy Piotrem y Páwłem sſtał ſię podział/ áby ſię Piotr nawięcey ſtárał o náwrocenie Zydow/ á Páweł o náwrocenie Pogánow. WujNT 655, przedm 38, s. 259, 280 marg, Act 15 arg, 3 (13).
Wyrażenia: »pogani bałwochwalcy, bałwańscy« (1:1): Iáko Noach Abráám/ Iákob y Izaák/ Káżdy tu z nich po ſobie/ zoſtáwił dobry znák/ [...] Náznácżeni ná cżłonkach/ by modł byli próżni/ A od pogan báłwańſkich/ byli wſzędzye rozni BielKom B3; WujNT 517.

»doktor, apostoł, nauczyciel, kaznodzieja, mistrz, pasterz poganow; kaznodzieja u poganow; apostoł, doktor poganom« [w tym: doktor i (abo) nauczyciel itp. (9)] = św. Paweł; apostolus a. doctor a. magister gentium Vulg (6:5:5:4:1:1;1;1:1): GliczKsiąż G; Leop *B2, 1.Tim 2/7; Páweł ſ. tákże o ſobie mowi: Ia ieſtem dan obwołácżem Ewányeliey/ y Apoſtołem á doktorem pogánom. RejPosRozpr b4; na co ia [tj. św. Paweł] ieſtem poſtánowion káznodźieią y Apoſtołem [...] náuczyćielem Pogánow w wierze y w prawdźie. WujNT 1.Tim 2/7, s. 98, 392 marg, 461, Rom 11/13, 2.Tim 1 arg (10).

»gorszy (a)niż(li) poganin, nad poganina; gorzej niż(li) poganin« (7:3;3): bo tak ſwięty Paweł mowy/ kto nieopatruie ſwoich krewnych gorſzy ieſt nad poganina. SeklKat L4; OrzRozm M2v; Tám w mieśćie [Krzyżacy] pobili ſlachtę/ y nád poſpolithym ludem okrutność wielką cżynili/ gorzey niż kiedy pogáni. BielKron 370; RejAp 90; RejPos 74 marg, 74v, 75v, 76; A tego nie bacżymy żechmy ſámi dáleko gorſzy niżli oni pogáni/ y godnieyſzychmy więtſzego karánia niżli oni RejZwierc 261; Heretycy nieprzyiaćiele cżyſtośći gorzey niſzli pogánie. SkarŻyw 71 marg, 58; WerGośc 211 marg; KlonWor 77.

»poganin niechrzczony« (1): bo iáko żywot ná zad wróćić ſye nie może nikomu: ták y chrzeſt: chybáby od pogániná niechrzczonégo/ áni Bogu wiernégo y Pánu Chryſtuſówi był chrzeſt dány BiałKat 251.

»niewierny(-i) poganin (poganie)« [szyk 10:2] (12): LubPs S6 marg; HistRzym 83v; RejPos 271; SkarJedn 12; Twą niełáſką ſye ſtáło/ żeſmy tył podáli/ Y niewiernym pogánom w ręce ſye doſtáli. KochPs 65, 162; SkarŻyw 62; CzechEp 43, 370; SiebRozmyśl D; VotSzl A4v; Kto Kośćiołá nie ſłucha/ niechay będźie iáko pogánin niewierny. SkarKazSej 697a.

»niezbożny (a. bezbożny) poganin« (3): Iż kto Iezuſá pomázáńcá ſyná Bożego [...] odbieży: [...] że ten y Bogá ſámego wrychle porzući/ y z chriſtiániná/ nie zoſtánie żydem/ ále rychley bezbożnym pogáninem. CzechRozm 102; Chodźił Stopolk Michael Kniáź Kijowſki ná Połowcow á z nim Olha [...]/ y poráźili niezbożnych Pogánow StryjKron 185; CzechEp 43.

»starzy [= starożytni] poganie« [szyk 4:1] (5): Ci [bogowie] ktorzy ſą od ludzi zmyſleni y vcżynieni nád wolą y roſkazánie Boże/ ſą rozmáići. Iedni/ dawni Pogáńſcy: Drudzy nowi Pápieſcy: Inſzy ták pogánom ſtárym iáko y Papieżnikom teráznieyſzym ſą poſpolići. CzechRozm 6, 66; Acżći iuż Papiestwo y one stare pogany w tym przebráło wſpomináiąc wſzytkie święte y Máryą przy Bogu gdy przyśięgę cżynią CzechEp 87, 13 [2 r.].

Szeregi: »poganin i bałwochwalca« (1): W Nikomedyey zá cżáſu Máxymianá Ceſárzá/ Eleuſius pogánin/ y ſurowy báłwochwálcá/ corkę miał z żoną tákże pogánką SkarŻyw 150.

bibl. »poganin i (a) celnik« = ethnicus et publicanus Vulg [w tym: Matth 18/17 i nawiązania do tego miejsca (8)] [szyk 8:1] (9): KromRozm I B3, O2 [2 r.]; KromRozm III F4, F4v; A Ieſliże więc zgrzeſzy przećiwko thobie brát twoy/ idź/ ſkarżże go ſlowy miedzy tobą y onym ſamym [...]. gdzieby ćię więc nie vſluchał: przyimi kſobie iednego albo dwu áby ná powieśći dwu álbo trzech ſwiádkow/ ſthánęło kożde ſlowo. Ieſliżby iuż y onych nie vſluchał: powiedzże kośćiołowi: nie vſluchálić kośćiołá: miey go ſobie iáko pogániná y Celniká. Leop Matth 18/17; WujJud 40v; WujNT Matth 18/17, s. 76.

»cudzoziemiec a poganin« [szyk 2:1] (3): PatKaz III 102; iż on [Bóg] opuśćiwſzy wſzytki narody przebránych onych ſwoich/ kthorzy oń máło chcieli dbać/ obiáwił ſie pogánom á cudzoziemcom RejPos 37v, 216.

»heretyk (heretycy) abo poganin (pogani)« (2): RejAp 115v; Nie iżby káżdy Chrześćijánin/ ktory od haeretykow ábo od Pogánow pozwány ieſt áby dał ſpráwę o wierze ſwey/ miał być nátychmiaſt obdárzon oſobną iákąś y niezwyczáyną náuką na dyſputowánie WujNT 248. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

»poganin i (a) jawnogrzesznik (a. jawnogrzeszny)« [nawiązanie do Matth 18/17] [szyk 5:1] (6): RejPos 120; Myć żadnych vſtaw ludzkich Bożey woley przećiwnych/ o ktorych tu Pan iáſnie mowi/ áni trzymamy/ áni trzymáć chcemy/ ále Kośćiołá ſłucháć muśimy/ ieſliże niechcemy być iáko pogánie y iáwnogrzeſzni. WujJud 107; SkarJedn 67; Ieſliby kto zdrowego nápomnienia nie ſłuchał/ powiedz kośćiołowi: ieſliby kośćiołá nie ſłuchał/ miey go ſobie iáko zá pogániná/ y iáwnogrzeſzniká. ReszPrz 9; LatHar 112; WujNT 30. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pogani, (i (też), abo) kacerze(-owie)« [szyk 6:1] (7): W tym Pieniu prorok prorokuie iako pogani y Kacerze mieli kazać y przeſladować krzeſciany dla ich grżechow WróbŻołt Z3v, kk8v, oo6v; RejPs Ff4; RejKup i5v; A iż iákoby zámykáiąc tę rzecż ſwoię/ ták dáley X.K. mowi. Ze ſię záwſze Papież zá chwałę/ ábo krzywdę Páná Chriſtuſowę/ przećiw pogánom abo kácerzom vymował CzechEp 336, 326. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(nie tyl(k)o, tak, i) krześcijanin (a. chrześcijanin, a. chrystyjanin) (ale, jako, a nawet) i poganin« [szyk 6:3] (9): Origenes Adámántius [...] tákyey powagi y zacnoſci był po wſſem krzeſciyáńſtwye/ iż ſye wyelcy á mądrzy ludźye/ nye tylko krzeſciyánye/ ále y pogáni zdáleká knyemu gárnęli KromRozm II q; KrowObr 53; Mącz 178d; CzechRozm 174v; SkarŻyw 277; CzechEp 17; LatHar ++8v; WujNT 479; Niemniey ſzkodliwe ſą zbytki/ w iedzy/ pićiu/ y roſkoſznym vżywániu: Bo nietylko v krześćiánow/ ále v pogánow nic dobrego nigdy nie ſpráwiły. PowodPr 70. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r., w przeciwstawieniach 10 r.]

»pogani a ludzie (a. narodowie) niewierni« (2): RejPos 206; á iáko Pan Apoſtołom ſwoim powiedzieć racżył/ iż kto miedzy wami będzie nazacnieyſzy/ niechay ſie cżyni iáko ſługá wſzytkich/ ábowiem tey zwirzchnośći/ á tey nádętośći/ á tey dáremney ſzárey pychy tylko pogáni á ludzie niewierni chociay y Krześćiáńſcy vżywáią á náſláduią. RejZwierc 139.

»poganie abo nieobrzezańcy« (1): Y Apoſtoł mowi: Pogánie ábo nieobrzezáńcy ſpráwiedliwośći zakonney ſtrzegą. SkarKaz 310a.

»(i) pogani i (a, to jest) niewiernicy (a. niewierni)« (5): RejAp 90; Gdyż ty/ nie tylko ty kthorzy ſą przeźrzeni od ciebie/ Ale y pogány y niewierniki opátrowáć racżyſz/ gdy ſie iedno vciekáią á záwołáią do ciebie RejPos 218v, 205v, 217; Bo dręcżąc teſz ćiáło ſwoie Pogány y niewierny/ ſrogam pokutą/ dáiąc y iáłmużny/ nie ieſt im to pozytecżno. Cżemu? Tey oſtátniey poćiechy nie máią/ ktoram my wierny/ mamy/ [...] nie máią/ Iezu Chriſtá BiałKaz B3v. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.]

»poganin i niezbożnik« (1): ktorey [zwierzchności Kościoła] ktoby nie poſłuchał miałby pocżytány być (nie iáko Ewángelik) ále iáko Pogánin y iáwny niezbożnik. PowodPr 21.

»odszczepieniec a poganin« (1): káżdego ſrogim odſzcżepieńcem á práwie pogáninem opiſano/ ktoby nie ſtał mocno przy vſtáwach koſciołá ſwiętego Rzymſkyego. RejAp 116. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»tak pogani, jako i papieżnicy; papieżnicy z pogany« (2;1): Ale powiedz mi ieſzcże/ ktorzy ſą Bogowie tákże zmyſleni/ Papieżnikom z pogány ſpolni? CzechRozm 6v, 6v marg, *.

»(tak, nie tylko (a. nie jedno), bądź itp., i) Żydzi (Żydowie, a. Izrael(czycy) a. ludzie Izraelscy), (i, jako (i), ale i, a(l)bo, ani, bądź, też) pogani(e) (poganowie); Żydowie z pogany« = (non solum) Iudaei (populi Israel) et (sed etiam) gentes, (sive) gentilis atque (sive) Iudaeus Vulg [szyk 92:16] (107;1): OpecŻyw 145v; OpecŻywList C2v; WróbŻołt ff4v, ſſ7; SeklKat G3, Ov; Z przodku [szatan] ſtárał ſye oto yáwnye przez żydy y pogány wſſelákim przenáſládowánim y morderftwem krzeſćiánow/ áby wyárę krzeſćiáńſką zniſſczył KromRozm I M4, D4, L2v; MurzNT 73; KromRozm II d3, g2; to yeſt oná yedná owczárnya przez páná Kryſtuſá z żydow y z pogánow zebrána/ w ktorey kto nye yeſt/ ten nye yeſt z owyec yego KromRozm III E6, B5v; Wſzák to może kożdy oględáć w wáſzych Aiendach y Mſzałach. iáko tám Páná Bogá bluznićie/ nie inák iedno iáko pogáni/ álbo żydowie nie wierni KrowObr 100, 91, 102, 122 [2 r.], 181, 197v, 198; Kryſtus Pan Kxiążęćiem Zydow y Pogánow ku zbáwieniu/ dan ieſth ná przymierze wſſem ze wſſego ſwiátá ludziom Leop Is 49 arg, Rom 9/24; BibRadz Is 25 arg, Rom 3 arg; Z dálekich ſtron ná wielkie świętá chodzili/ nie thylko Zydowie ále y pogáni ſławą kośćiołá [w Jeruzalem] poruſzeni BielKron 266, 132, 139, 155, 200v; SarnUzn E6, E7v; RejPos 1, 32v [2 r.], 148v, 150v, 235, 301; CzechRozm 76v [2 r.], 78v [3 r.], 93, 97; KarnNap F2v; SkarŻyw 277, 536; A dopiero potym pod nowym przymierzem nád tymże domem/ y z Izráelá y z Pogánow zebránym/ poſtánowił y przełożył/ iáko ſyná y dźiedźicá Iezuſá Chriſtuſá. CzechEp 290, 43, 157, 168; NiemObr 11; LatHar 368 marg, [541], [544], 679; inſza ieſt ſpráwá haeretyká ktory raz wiárę wyznał/ á inſza Zydá y Pogániná/ ktory nigdy Chrześćijáninem nie był WujNT 470; Bog odda káżdemu według vczynkow iego. Ták Pogáninowi bez zákonu grzeſzącemu; iáko y Zydowi zakon przeſtępuiącemu. WujNT Rom 2 arg, s. 170, 211, 378 marg, Act 4/27, s. 444 (48); SkarKaz 274b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 26 r., w przeciwstawieniach 19 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »za poganow« = za czasów pogańskich (2): Toloſá/ miáſtho niegdy roskoſzne/ w kthorym był niekiedy zá pogánow kośćioł báłwáńſki BielKron 281; Rubeakum miáſto Alſáciey/ zá pogánow Rzymiánow záłożone y zmurowáne/ roku wtorego Olimpiádis 235. BielKron 283v.
W przen (21): WróbŻołt bb8v, gg5; KromRozm II y; Othom ćie [Jakuba] dał ábyś był świátłem Pogánom [...]. Tho mowi Pan odkupićiel Izráelſki Leop Is 49/6, Tob 13/3, Ps 97/2, Zach 1/21; Ná gorze they odeymę zaſłonę ktorą zákryte ſą twarzy wſzech narodow/ y przykryćie ktorem ſą przykryći wſzyſcy pogani. BibRadz Is 25/7, Ps 105/41, Is 60/3; RejPos 311v; BiałKat 138v; Rozgróḿ zbroyné hárcerze/ y groźne hetmány/ [...] chćiwé walk pogány Nákarḿ boiu KochPs 99; NiemObr 9; ArtKanc E4; [św. Piotr] Od Bogá przez widzenie nápomniony/ [...] Pogánom wrotá do kośćiołá otwarza. WujNT 510, Act 14/26, 21/11, Rom 11/12, Xxxxx4v; SkarKaz 312b.
Przen: Chrześcijanin nie przestrzegający nakazów religijnych; grzesznik (5): Obacż iedno á obácż nędzniku ieſliżeś ty nie więtſzy pogánin/ á nie więceylibyś godzien gniewu/ niżli pogánin, (marg) Zli krześćiáni gorſzy niż pogáni. (–) RejPos 74v.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (2): Vcżyńże też ty tedy tákże nędzny pogáninie w grzechu ſwoim káżdy cżłowiecże Krześćiáńſki/ ktory zápomniawſzy powinnośći ſwoiey/ náſláduieſz obycżáiow pogáńſkich/ ſpraw y żywotá ich. Vciecżże ſie rádzęć do tego Páná ſwoiego RejPos 205v, 74.

Szeregi: »poganin a jawnogrzesznik« (1): Coż my tedy rzecżemy nędzni pogáni á nędzni iáwnogrzeſznicy/ ktorzy vſtáwicżnie leżymy w grzechu/ ſnadź więcey niżli pogáni RejPos 74.

»nędznik a poganin« (1): wziął im [Bóg Żydom] ono práwo pirworodzieńſtwá ich/ y błogoſłáwieńſtwá ich/ á dał tobie nędznikowi á pogáninowi/ á nikcżemnemu ſthworzeniu ſwemu RejPos 57.

»poganin a niedowiarek« (1): (marg) Káżdy ieſt pogánin poki ſie nie okrzći. (–) A ták poki kto doſyć tey powinnośći ſwey nie vcżyni/ pothy ieſt pogánin á niedowiárek/ á chodzi w onym pirworodnym grzechu ſwoim RejPos 152v.

a. O muzułmanach, zwłaszcza Turkach i Tatarach; Scytha (Scythes) Mącz (163): WróbŻołt ccv; LibLeg 11/48, 55v [3 r.]; LibMal 1548/144 [2 r.]; RejZwierz 49v; BielKron 279 [6 r.], 307v, 310v, 400 [2 r.], 410, 460; Mącz 377a; GórnDworz Ii4v; BielSat G2v [2 r.], G4; choćia im [starożytnym Rzymianom] był Cato Cruſorius náukę doſtátecżną ſpraw Rycerſkich ſpiſał/ zániedbali tego/ y záleżeli ią w pokoiu/ ktorey potym pogani y s kráinámi ich doſtáli/ zwłaſzcżá Sáráceni/ z Máchometem ſwoim BielSpr 11v; MycPrz I C3v [2 r.]; WierKróc A3v; BiałKaz L3; Krzycżąć z odchłań piekielnych dziś mężni pogánie/ Ná zacnego Pretwicá co kładł pętá ná nie. Pufte polá Podolſkie dziś po nim wzdycháią/ Iże cżęſte s pogánow tám goſcie miewáią. PaprPan V2; Zá vpor kazń od Bogá myſmy ſrogą wzyęli/ Pogáni nam Podolſki Ruſki kray zburzyli. PaprPan Ee3v, ktv, A3v, B, B3, B4 (33); ábowiem przyſzły ná nich ták wielkie źimná/ y śniegi/ iż zewſząd zaſpámi ogárnieni/ áni dáley ciągnąć/ áni ſię wroćić nie mogli/ gdzie krom koni ich/ y dobytkow/ y inſzych więcey niż czterdzieśći tyſięcy Pogan od źimná zdechło (marg) [...] 40000. Turkow od zimná zdechło. (–) StryjKron 677, 702 [2 r.], 732; KochFr 105, 116; Boże ſie żal ná náſze głupie chrześćiány/ Iż wolą oto przeſtáć z niecnymi Pogány/ A niżli z ſobą mieſzkáć/ w chrześćiáńſkiey zgodzie/ [...] Dla nich oto nam Turcy w ſrogośći pánuią BielSen 15, 5, 11 [2 r.], 16; KochPam 80; PudłFr 59; GórnRozm Av, D3v, E3v, M2; KochWr 22; PaprUp C4v, G2v, K2; o tych Pohanczach tedym wziął zaraż wiesć [...] od Pana Starosty Cerkaskiego a naswiezszą od Pana Zamoiskiego Posłańca Krola IegoM do Turek, który tego dosiągł, iadąc przez Wołochy ze iusz ci Poganie przeszli Dniepr. ActReg 126; GrochKal 23; KochPij C3; KochFrag 30, 43; SarnStat 445; GrabPospR L2v, M4v; PowodPr 8, 14 marg, 56 marg, 68; VotSzl C2v, F; CzahTr E4, Fv, Gv, H, K3v; Iákoż Rzeczpoſpolita ná tákim woyſku chrámáć nie ma? Iáko ſię pogánom odeymie? gdyż oni iuż ſpogánieli y ſturczeli SkarKazSej 686a, 685a; SapEpit A2v; [przi wassey k. mczi zgniącz [!] gothowissmy, alie racz ssie ulithowacz na nasz y wspomocz nasz z kielka zlotich czerwonich od skarbu wassey k. mczi abich my ssie odplaczily od pohanow CorfusDocum 1553 nr 85].

W połączeniu z nazwą etniczną [pogani + nazwa (6), nazwa + pogani (2)] (8): WróbŻołt Y3v; thak was proſym [...] abiſczie nas wſpomogly czim bedzie laſka vm. m. krolv abiſmi ſye mogłly wiplaczicz Chrzeſczyanye od tich poganow Thvrkow LibLeg 10/125; wſzakzem ya yednak poſlal posla swego przes ziemie Tatarſką do moikwi gdzie tatarowie są pogany. LibLeg 10/151, 11/45, 46, 55; MycPrz I C3v; SkarKaz 120a.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym cechę negatywną (10): Ach nieſtoćie ná ty Krześćijány/ Iż wolą być z niecnymi pogány. Niżli z fobą w Krześćijáńſkiey zgodzie BielSat G2v; RejZwierc 187; Słynieſz w krąg ſwiátá z męſtwá/ ſpráwy twe pocżćiwe/ Párzą w ocży łákome pogány złoſliwe. PaprPan V3, Ccv, Ff, Ffv; Bo widzę/ że z Krzyżaki czuieſz o rozpráwie/ A potym bitwę zwodźiſz z pogáninem ſrogim KochProp 10; zewſząd nieprzyiaćioł doſyć. Ale nayſrożſzy y naypotężnieyſzy Pogánie/ Turcy á Tátárowie: z ktorych iedni/ iáko iuż więtſzą część świátá tyráńſtwem y chytrośćią ſwoią pożárli. VotSzl B; CzahTr G2, G4.

W przeciwstawieniu: »pogani ... chreścijanie« (1): ſtworzyciél naſz [...] nawiedźił oto i za tychto naſzych miſernych czaſow/ człowieka iednego/ nie miedzy Turki/ abo inſzęmi pogany/ ale miedzy nami Chreścjany złemi MurzHist B3.

sg w funkcji pl (26): LibLeg 11/13v; ſłuſzniey by im [Krzyżakom] do Ieruzálem ſkąd ſą wezwáni/ bo tám pogánin mieyſcá ſwięte oſiadł BielKron 231; látá od Kriſtuſá 1492. widząc pogánin vćiſk ſwoy/ poddał się dobrowolnie/ á od thegoż cżáſu Saráceńſkie páńſtwo álbo Maurow w Hiſzpániey koniec wźięło. BielKron 279, 311, 315, 407v; Więc mnimamy áby tho s przyrodzonego okrucieńſtwá pogánin nád námi cżynił/ iż pali domy náſze/ rośćina dziatki náſze (marg) Pogáninowi Pan dodawa ſercá. (–) RejZwierc 261, 187, 262; Bacżąc náſzę niegotowość Pogánin ſie śmieie BielSpr b2, 31v; MycPrz I Bv; KochPieś 51; KochProp 8, 10; KochWr 25; PaprUp L4; PowodPr 21, 36, 83; VotSzl B2, B3v, E4; CzahTr Gv, G4.

W charakterystycznych połączeniach: najpotężniejszy poganin (poganie), srogi (najsroższy) (2), straszni, źli (złośliwi) (4), niecni (2), bezecni; łotry poganie, nieprzyjaciel; okrucieństwo pogan(ow), (po)strach (2), wielkość:; straszny poganom, srogi (2); obrona przeciw(ko) poganom, walka, wojna; zwycięstwo nad pogany; poganin (poganie) panują, będzie się targać [na kogo], trzymali [+ nazwa terytorium] (2), zburzyli [+ nazwa terytorium]; bronić od pogan, wybawić; hołd dawać poganom, da(wa)ć odpor (odpierać) (3), odjąć się (2), odkupić się (2), okupować się, stawić się, uderzyć w bok, wolne wrota czynić; bi(ja)ć pogany (8), gromić, siec, spierać [skąd], wojować; ciągnąć na pogany; za pogany mieć; bijać się z pogany, czynić, szablą się probować, uderzyć się, uganiać się (2), walczyć.

Wyrażenia: »bezbożni pogani« (1): A to mieyſcá mocńieyſze niż w Polſzcze k obronie/ A przećię tam pánuią bezbozni pogáni. MycPrz I B4v.

»niewierni pogani« (2): Co wiedzieć co nam myſlą niewierni Pogáni/ Tą ręką głaſzcże brodę á s tyłu ćie ráni. BielSpr c2; VotSzl Dv.

Szeregi: »(tak) pogani(n) jak(o) krześcijanie« (2): BielKron 253v; Tákić ieſt pożyteczny Pan Páńſtwu káżdemu/ Ktory broniąc źiem ſwoich iże zábiega temu. [...] Czego ſie náſzá Polſká dość náodnoſiłá/ Cák [!] przes Pogány/ Iák Krześćiány. MycPrz I C4.

»poganie i inni niewierni« (1): Więcey nam ma być milſza cześć Zbáwićielá náſzego/ niżli ſámo zbáwienie náſze. [...] Gdy Páná náſzego cześć Pogánie y inni niewierni gubią SkarKaz 244b.

»pogani i Saraceni« (1): Ták wiele ſáltow ſkorych [...] vcżyniwſzy/ [arianie] nie będąć podobno trudni y do tego/ nie mieſzkáć známi/ tákimi zá iákich nas máią niezbożnikámi y Antychryſtámi: ále ſie przenieść do tego cechu który ſobie vpodobáli/ [...] to ieſt do pogánow y Sárácenow. PowodPr 36.

»(nie) Turcy, (i, ani) (ini) pogani(e)« [szyk 6:1] (7): Ale m. kroliv modlylyſmi sye bogv abi my dal zywoth azbich wſitke zyemie ſpossobyl od Thurkow od poganow LibLeg 11/44v; KrowObr 50v; RejPosWiecz2 95; (nagł) Olbrycht Krol Polſki. (–) [...] Nie dawał y ten tániey żadnemu narodu/ Acż przez zdrádę z Wołochy vchybił był brodu. Wſzákoż potym y Turkom y inym pogánom/ Dawał odpor przyległym tym poſtronnym pánom. PaprPan Ee2; ReszPrz 46; Acz niektore [domy Boże] we Fráncyey/ ieſzcze od Konſtántyná wielkiego zbudowáne/ nie Turcy áni Pogánie/ ále Vgonoći heretycy poburzyli SkarKaz 456b; SkarKazSej 672a.

W przen (1): kto gniew Boży ná ſobie trzyma/ iż P. Bog ták długo Polſzcze [...] ćierpi/ á oney w páſzcżekę pogáninowi nie da? PowodPr 21.
b. Muzułmanie o wyznawcach innych religii, zwłaszcza chrześcijanach (4): Wedlę [!] tegoż morza na wſchod ſlonca ſą Thatharowie wloſzaczy, ktore drudzi Tatarzy Kalmuchy/ to ieſt, poganmi zową, bowiem machomethowey wiary nie trzymaią MiechGlab 25; [Turek] Stoiąc nigdy wody niepvſzcża/ iedno náchyliwſzy ſie iáko niewiáſty/ á ktoryby to ſtoiąc cżynił/ zá ſzalonego ij máią álbo zá pogániná. BielKron 259v.
Szereg: »poganin albo (to jest) gaur« [szyk 1:1] (2): [Tatarzy] Smiele wyznawaią ſie być Izmaelity iakoby z Izmaela poſli, krzeſciany zowącz (dzincis.) to ieſt, pogani albo (gaur) [paganos et (gaur) ... appellant] iakoby niewierne á bałwochwalcę. MiechGlab 21; BielKron 259v.
c. Obraźliwie o przeciwnikach religijnych (5):
α. Innowiercy o katolikach (4): OrzList a4v; ſtrwożyli ſie wſzyſcy Nowokrzcżeńcy/ ktorych iuż było wiele/ rzućili ſie gwałtem ná ty [chrześcijan] ktorzy ſie krzćić [powtórnie] niechćieli/ y pozábijáli drugie iáko pogány BielKron 214; A gdźiéż ſą tu oni [kacerze]/ ktorzy plugáwymi vſty ſwoimi/ beszakónność Króleſtwu POLſkiému zádáią: iemu iáko rzecz nową/ Ewányelią przypomináią/ y ábyſmy Ewányelią przyięli iáko Pogáni/ nas ná to námawiáią OrzQuin N3v.
αα. O papieżu (1):
Szereg: »poganin i apostata« (1): Abowiem nie ieſt Biſkupem/ ale Papieżem/ to ieſt/ Pogáninem/ y Apoſtátą/ ná kthorego nic inſzego nienależy/ iedno tylko pánowáć/ pieniądze wybieráć KrowObr 7v.
β. Katolicy o innowiercach (1):

W połączeniu szeregowym (1): ále niech káżdy/ gdy go nápádnie Nowochrzczeniec/ ták mówi: Milcz Pogáninie y Zydźie y Turczynie/ ieſtem Chrześćijánin SkarKaz 277b.

d. W historii Starego Testamentu: poganie o proroku żydowskim (1): gdy będzieſz cżedł hiſtorią o Ionáſie onym Proroku ſwięthym/ [...] iáko chciał przez morze vciecz do Tárſu/ iáko ſie pothym morze zburzyło z roſkazánia Páńſkiego/ thák iż onego mężá ſwiętego/ iáko pogániná/ prze ktorego zdáło ſie márinarzom onym/ iż ſie morze zburzyło/ iáko go máruie [!] z okrętu wyrzućili RejZwierc 199v.
e. Według starożytnych Greków i Rzymian. barbarzyńca, wierzący w innych bogów; barbarus HistAl (14): Ktoremu [Aleksandrowi] drugie kſiążę rzekło/ [...] áza nie wieſz iż ieden wilk wielkie ſtádo owiec vgania y roſpraſza/ tákże też y Greków mądroſć przewyciąża wielkoſć pogánow. HistAl E2; Iako Alexander pocieſzał Rycerze ſwoie. [...]/ iż wſzyſcy pogáni máią thowárzyſtwo z niememi zwierzęti s ktoremi mieſzkáią HistAl G7v, E4, E4v [2 r.], E5, F2, H2, N3v; bowiem ſtárzy Włoſzy z dawná zwáli Bárbáros y Scytás poſpołu wſzytki pogány być/ ták nas iáko Niemce/ y ine wſzytkie w pułnocnych kráinách ludzi BielKron 281v; BielSpr 11, 28v.

W połączeniu z nazwą etniczną (1): Kthoremu [Aleksandrowi] Perſa pogánin odpowiedział/ Nie mniemay wielki Ceſarzu mnię być Mácedoná/ ále z ludu okrutnego pogáńskiego HistAl E4v.

W przeciwstawieniu: »pogani... Grekowie« (1): ony [tj. pogańskich ludzi] zaprawdę podbiyę pod pańſtwo moie/ thak iż nie pogani ale Grekowie w chwale zwyćięſtwa będą zalecani HistAl B5.

Synonim: niewierny.

Cf POGANIEC, POGANOŻYD, PUŁPOGANIN, [WPUŁPOGANIN]

LWil