[zaloguj się]
[pdf]

POGAŃSKI (929) ai

pogański (925), pohański (4); pohański KochJez, KmitaSpit, SzarzRyt; pogański : pohański KlonWor (2:1).

-a- (928), -ą- (1).

o jasne; -a- (846), -å- (19); -a- : -å- KrowObr (26:3), Leop (8:1), BibRadz (13:3), BielKron (98:1), GrzegRóżn (6:1), BiałKaz (5:1), RejZwierc (59:1), BudBib (10:1), MycPrz (4:1), SkarŻyw (52:1), NiemObr (24:1), KmitaPsal (1:1), LatHar (10:1), PowodPr (64:1), CzahTr (16:1).

Fleksja
sg
mNpogański fNpogańskå nNpogańskié
Gpogańskiégo Gpogańskiéj, pogański, pogańskie Gpogański(e)go
Dpogański(e)mu Dpogańskiéj Dpogański(e)mu
Apogański, pogański(e)go Apogańską Apogańskié
Ipogańskim, pogański(e)m Ipogańską Ipogańskim
Lpogańskim Lpogańskiéj, pogański Lpogańskim, pogańskięm
Vpogański Vpogańskå V
pl
N m pers pogańscy, pogańszczy
subst pogańskié
G pogańskich
D pogańskim, pogański(e)m
A m pers pogańskié
subst pogańskie
I m pogańskimi, pogański(e)mi
f pogańskimi, pogański(e)mi
n pogańskimi, pogański(e)mi
L pogańskich
V m pers pogańscy
subst pogańskié
inne formy
sg m G a. A - pogański(e)go; sg n D skostn - po pogańsku

sg m N pogański (87). ◊ G pogańskiégo (57); -égo (3), -(e)go (54). ◊ D pogański(e)mu (7). ◊ A pogański (19), pogański(e)go (8). ◊ G a. A pogański(e)go (1). ◊ I pogańskim (37), pogański(e)m (1); -im : -(e)m BibRadz (1:1). ◊ L pogańskim (10). ◊ V pogański (3). ◊ f N pogańskå (28). ◊ G pogańskiéj (43), pogański (5), pogańskie OpecŻyw (2); -éj : -i CzahTr (4:5); ~ -éj (2), -(e)j (40). ◊ D pogańskiéj (7); -éj (2), -(e)j (5). ◊ A pogańską (53). ◊ I pogańską (20) [w tym: -a (1)]. ◊ L pogańskiéj (13), pogański (1) CzahTr, -éj (2), -(e)j (11). ◊ V pogańskå (1). ◊ n N pogańskié (16); -é (1), -(e) (15). ◊ G pogański(e)go (21). ◊ D pogański(e)mu (2). ◊ A pogańskié (19); -é (1), -(e) (18). ◊ I pogańskim (3). ◊ L pogańskim (1), pogańskięm (1) MurzNT. ◊ pl N m pers pogańscy (87), pogańszczy (1) OrzList. subst pogańskié (45); -é (3), -(e) (42). ◊ G pogańskich (157). ◊ D pogańskim (26), pogański(e)m RejPs (2). ◊ A m pers pogańskié (13); -é (3), -(e) (10). subst pogańskie (74); -é (3), -(e) (71). ◊ I m pogańskimi (6) BielŻyw, KromRozm III, CzechRozm (2), CzechEp, PowodPr, pogański(e)mi (3) RejPos, RejZwierc (2). f pogańskimi (3), pogański(e)mi (2); -imi BielKron, StryjKron; -(e)mi RejZwierc; -imi : -(e)mi SkarŻyw (1:1). n pogańskimi (1) StryjKron, pogański(e)mi (1) BielKron. ◊ L pogańskich (31). ◊ V m pers pogańscy (1). subst pogańskié (2); -é (1), -(e) (1). ◊ D sg n skostn po pogańsku (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVI – XVIII w.

Znaczenia
Przymiotnik od „poganin”; gentilis Miech, Vulg; ethnicus Modrz, Cn; idolatrus Miech; ineptus PolAnt (929): kthory [król Jagiełło] ácz był s Pogańſkiego rodzáiu wźięty k temu Tyran/ á wżdy iáko był pożyteczny Koronie/ o tym ná ſwym mieyſcu ſtoiy. MycPrz II C2v.
Wyrażenia: »czasu pogańskiego obcowania« = za czasów pogańskich (1): Dzyeſyąthe [objawienie o narodzeniu Panny Marii] obyauyl bog panną czaſu poganſkyego obczouanya PatKaz III 102v.

»pogański wiek« = czasy starożytne (1): (marg) Do zacnych Ruſakow y Podolan krociuchna przemowá [...]. (–) DAł wam Bog przez mię przykład s pogáńſkiego wieká Káżdego złych y dobrych ſpráw zacnych cżłowieká. PaprPan Cc3.

W przen (16):
Wyrażenie: »pogańskie(-a) ciemności (ciemność)« = pogaństwo [szyk 4:4] (8): OrzQuin N2v; SkarJedn 218, 224, 225; Tyś mnie rzekąc Oycże miły/ z pogáńſkiey ćiemnośći wyrwał/ y przywiodłeś mię do tey świátłośći Chrześćiáńſkiey/ w ktorey znam Páná y bogá mego Iezuſa Chryſtuſa SkarŻyw 74; w Cyrenie był Biſkup Synefius Philozoph. ktory máiąc dawnego thowárzyſzá w náuce Philozophiey/ Ewágryuſzá Philozophá/ ieſzcże pogáńſkiemi ćiemnośćiámi ogárnionego/ bárzo ſię pilnie o iego nawrócenie ſtárał SkarŻyw 102, 231, 363.
a) Z wyrazem użytym metonimicznie na oznaczenie poganina (8): LubPs hh5v; Niechay brzmi w vſzu pogáńſkich Sławá chwálebnych ſpraw páńſkich KochPs 144; SkarŻyw 354, 384; Lecz Zydowie [...] pobudźili y ku gniewowi wzruſzyli ſercá Pogáńſkie przećiw bráćiey. WujNT Act 14/2.

W przeciwstawieniu: »chrześcijański ... pogański« (1): Marćin Luter [...] obróćił przeſtróny ięzyk ſwóy [...] ná wſzyſtkę pobożność/ wiodąc do zwad/ niezgód krwie roźlania/ prágnąc Chrześćiáńſkiéy krwie/ nie Pogáńſkiéy roźlania BiałKat 339.

Wyrażenie: »krew pogańska« = poganie zabici, śmierć pogan [szyk 2:1] (3): BiałKat 339; Da Bog/ iże w Pogáńſkiey krwi/ Lách/ może brodźić. KlonKr wstęp A4v; KmitaSpit B4.
[Szereg: »barbaryjski albo pogański«: To Reubarbarum przywożą z Barbariiéy źiemie Afryckiéy/ od któréy zową Reubarbarum, iákoby po náſzému rzékł korzeń Barbariyſki/ álbo Pogáńſki UrzędowHerb 265a.]
Przen: Grzeszny (1):
Wyrażenie: »pogańscy chrześcijani« (1): kędy śię więc oni podzieią którzy nápotępięniéi vczą i złoſliwie żyią abo my wſzyścy prawie pogańſcy Chrzeſcjani/ dlá ktorych przeklętégo żywota/ Turcy i inſzé pogáńſtwo naukę i wiarę pana Chriſtuſowę wnienawiśći maią. MurzNT 18.
I. Dotyczący kultu religijnego pogan (191): Widzicie ijż to miaſto [Betania]/ (tzuſs koſciol) ieſt za ſwiątoſtz poganſką/ bo Alexander/ krolowie Perſcy ij kr ołowie Eijpſcy/ w wielkié tzci ten koſciol mieli. OpecŻyw 69; FalZioł I 153c; MurzNT 82v; Nyepoſłuſzeńſthwo złych á niewiernych żydow/ iż zápomnyawſzy roſkazánya Bożego vżywáli ofyar pogáńſkich przećiw woley Bożey. LubPs Y3v marg; KrowObr 107; BielKron 28, 143v, 148v, 149, 265v, 321 marg; Mącz 122a, 134c; Co widząc Theologowie pogáńſcy ſtárzy/ że iedná ſámá płeć doſkonáłośći w ſobie mieć nie może/ przywłaſzcżáią oboię płeć bogu GórnDworz X8, L6v; RejZwierc 202v marg, Aaa3v; lecż y ten [Ochozjasz]/ oycá náſládował. W tey ſproſnośći pogáńſkiey/ iż báłwány chwalił/ A ſwą myſl y też ſerce/ od Bogá oddalił. HistHel D2v; KarnNap F2v; SkarŻyw 20, 70, 130; Prowádzili potym do Wilná ćiáło iego Synowie y wſzytko Rycerſtwo/ á tám obyczáiem Xiążęcym według obchodow y obrzędow pogáńſkich/ złożywſzy wielki ſtos ſmolney ſoſniny [...] grob mu nágotowáli StryjKron 411, 154, 155 [2 r.], 160, 345, 467 marg, 542 marg; WerGośc 259; GórnRozm N3; Calep 121a; WujNT 196, 365; PowodPr 76; SkarKazSej 680a; [HistTroj C3v].

W połączeniu z dodatkowym przymiotnikiem o znaczeniu pejoratywnym (8): GrzegRóżn Kv; BiałKat 3v; SWięći dwá bráćia Prymus y Felicyanus iſz wiernymi byli ſługámi iednego Bogá/ á wzgárdzićielmi pogáńſkich Bogow fałſzywych: odnieśieni ſą o to od kápłanow bałwochwálſkich SkarŻyw 531, 273; A ći Iowiſſowie mieli pirwſzego Oycá Saturnuſſá według Poetow y wiáry obłędliwey Pogáńſkiey StryjKron 145; CzechEp 57; WujNT 722; PowodPr 28.

W połączeniach szeregowych (3): który [Jezus] onego iednego Bogá Izráelowego zowie Oycem ſwoim/ á nie inſzego iákiego Bogá Pogáńſkiego/ ábo kácerſkiego/ ábo Anthykryſtowey Iſtnośći/ ábo Bogá Troiákiego. GrzegRóżn G3v; A my w wierze y w chwaleniu iednego Bogá prawdźiwego [...] trwáć będźiemy z łáſki Bożey/ zárzućiwſzy wſzytki pogáńſkie/ Zydowſkie/ Tureckie/ kácerſkie/ Sofiſtyckie/ y Antykryſtowe Bogi GrzegRóżn Iv; SkarŻyw 31.

W przeciwstawieniach: »pogański ... chrześcijański, izraelowy, żydowski« (3): A gdy był obrzázan [Machumet] z namowy thego Zydá/ náwykł od oycá pogáńſkiey wiáry/ á od mátki Zydowſkiey/ iż był tym vcżeńſzy. BielKron 165; GrzegRóżn G3v; WujNT Aaaaaa2v.

Wyrażenia: »bałwan(y) pogański(e)« = idola gentium Vulg; idola nationum PolAnt [szyk 10:4] (14): Leop 4.Reg 21/2; BielKron 78v; Mącz 82d; WujJud 50, 50v, 51v, 54v; BudBib Sap 14/11; cżemuſz to v Bogá ſámego nie ieſt rzecż nie przyſtoyna názywáć tym ſwoim imieniem Elohim Bogi fałſzywe y báłwány pogáńſkie? CzechRozm 51v, 95; [Abramijusz] Vcżyniwſzy táką modlitwę y żárliwośćią zá Bogá ſwego nápełniwſzy ſerce/ ſzedł y rozmiátał/ pośiekał/ rozproſzył báłwány pogáńſkie w mieśćie onym. SkarŻyw 235, 443; StryjKron 400; Báłwany y obrázy Pogáńſkie cudzych bogow w piśmie ś. ſą wſzędzie potępione: lecz obrazy święte Páná Chriſtuſowę y świętych iego/ nigdzie. WujNT 526.

»pogańskie bałwochwalstwo« [szyk 2:1] (3): CzechEp 86 marg; Podobać ſię to ćieleſnemu rozumowi/ gdy ſobie przypomina to co ſię z przodki náſzymi dźiało/ ktorzy rázem wielkim hurmem przenieśli ſię z pogáńſkiego báłwochwálſtwá/ do Papieſkiego rzkomo nabożeńſtwá NiemObr 15; PowodPr 4.

»błąd pogański« = [często: pogaństwo] error gentilis Miech; gentilitatis error JanStat [szyk 13:3] (16): BielŻywGlab nlb 13; MiechGlab 87; WróbŻołt kk4v, kk5v, kk6; (nagł) Rozdzyał piąty kſiąg pirwſzych/ o rodzáiu y záchowániu Bogow Pogáńſkich. (–) ACżkolwiek nieſłuſzna rzecż ieſt ſwięte piſmo mieſzáć miedzy ſproſne piſanie błędow Pogáńſkich/ ktorych ná on cżás było doſyć po wſzytkim ſwiecie. BielKron 20; [Marek Aretuzjański] wiele Chrześćian/ od błędow pogańſkich do zbáwienney prawdy/ żywotem świętym ſwoim/ y ſzcżeſliwą wymową/ wybáwił SkarŻyw 273, 30, 31, 208, 398; Azaż to nie on ſtáry błąd pogáńſki Rzymſki kogo chćieć po śmierći w pocżet Bogow/ á tu w pocżet świętych położyć/ dźień ku święceniu w rok oddáć [...] CzechEp 80; WujNT 17; Oznáymuiemy/ iż gdyſmy z Bozkiégo zrządzenia z błędów Pogáńſkich/ y z ćiemnośći do światlości [...] byli przywiedźieni: [...] ábyſmy Litwę [...] ná dobrą drogę przywieźć [...] mogli. SarnStat 195, 8, 993.

»bog(i) pogański(e) (bogowie pogańscy)« = dii gentium a. populorum PolAnt [szyk 32:10] (42): Tu prorok dziwnie przywodzi człowieká ku chwale páńſkiey przypomináiąc mu dziwne możnoſći iego á żártuiąc z inych bogow pogáńſkich. RejPs 201, 157v, 158, 205; MurzNT 73v; KrowObr 141v; BibRadz Is 36/18; [Jozue rzekł Żydom:] powiedzcie komu rádniey będzyecie chcieć ſłużyć/ ieſli bogom Pogańſkim cżyli Pánu ſwoiemu/ ktory was przywiodł do they zyemie BielKron 48; nad tym miáſtem [Delfy] był kośćioł Apoloná bogá pogáńſkiego ná górze przerzecżoney Parnázus BielKron 274, 20, 22v, 265v, Kkkk2v, Kkkk3v; GrzegRóżn G2 [2 r.], G3v, Iv, I4 marg, Kv; Mącz 210b, 268c; RejAp 30; RejPos 50v; RejZwierc 219; BudBib 1.Par 16/26, Ps 95/5, I 369a marg; Ci [bogowie] ktorzy ſą od ludzi zmyſleni y vcżynieni nád wolą y roſkázánie Boże/ ſą rozmáići. Iedni/ dawni Pogáńſcy: Drudzy nowi Pápieſcy: Inſzy ták pogánom ſtárym iáko y Papieżnikom teráznieyſzym ſą poſpolići. CzechRozm 6, 6 [2 r.], 95, **3v; Bogi pogáńſkié ze śrébrá ze złotá Nic nie ſą/ iedno ludzkich rąk robotá. KochPs 198; SkarŻyw 68, 188, 189, 531; Ták iſz wſzytkich Bogow Pogáńſkich [...] Heſiodus Poetá kłádzie być w liczbie trzydzieśći tyſięcy StryjKron 145, 145 marg; WujNT 722; CzahTr E4v.

»pogańska bogini« (2): Był też w tym mieśćie kośćioł pogáńſkiey bogini Wenery/ w ktorym około tyſiącá mniſzek mieſzkáło zakonu Wenery. BielKron 272v; Mącz 483d.

»bożek (bożki) pogański(e)« [szyk 3:1] (4): Piſali ták o nim [o królu Midasie] Poetowie/ iż gdy przyiął do ſiebie w dom wdzyęcżnie Bachuſá boſzká Pogáńſkiego/ pytał go Bachus cżegoby chciał od niego zá to okazanie wdzięcżne. BielKron 25v; BiałKat 3v; Skąd beſpiecżnie wedle piſmá ś. wſzyſtki tákowe Boſkie obrázy y podobieńſtwá názywamy kłamſtwem y báłwány nietylko Pogáńſkie bożki/ ale y Krześćijáńſkie obrázy w iedney licżbie zámykáiąc. WujJudConf 44v; KlonWor **2.

»kościoł, zbor, bożnica pogańska(-i)« = ecclesia gentium Vulg [szyk 14:1] (11:2:2): BibRadz II 141 b marg; Hezyodus po Homeruſie był ſto lat/ ten był kápłanem w Helikonie/ gdzye był wielki kościoł pogáńſki. BielKron 98v, 164v, 284v; Y bluźniérſtwá pełné ſą Zbory Krześćijáńſkie/ Czego nigdy nie ſłyſzą Bóżnice Pogáńſkié. KochZg A2; RejAp 106; RejPosWstaw [1433]v; SkarŻyw 87, 273 [3 r.]; ktore [spory] nie przez Piotrá decydowane/ y roſtrzygnione bywáły/ ále ſię to cżęśćiey dźiáło przez Páwłá/ ktory w onych zborzech pogáńſkich/ wiele roznic/ y gadek rozmáitych ſam vśmierzył y roſtrzygnął. NiemObr 42; LatHar 114; WujNT 516, Rom 16/4.

»pogańskie nabożeństwo« [szyk 3:1] (4): WujJudConf 229v; A Iazigowie álbo Iazwingowie/ iednego z Litwą ięzyká/ iáko niktorzy Hiſtorikowie twierdzą/ y tychże obyczáiow/ y nabożeńſtwá Pogáńſkiego byli StryjKron 205; A ktho ieſt świádom onych ſtárych nałogow/ y zwycżáiow Rzymſkich/ obacży/ iáko ná kſztałt/ onego Pogáńſkiego/ Rzymſkiego nabożeńſtwá/ máło nie wſzytko Pápieſkie nabożeńſtwo vſormowáne ieſt. NiemObr 159, 159.

»pogańska wiara, reliija« [szyk 9:3] (11:1): WróbŻołt kk5; áż przyſzedł [Atanazjusz] do Trewiru/ gdzye było wielkie zámieſzánie w Krześćiáńſkiey wierze od odſzcżepieńcow/ ſkąd wiele ich było co záſię ná pogáńſką wiarę náſtępowoli [!] BielKron 155, 95, 165 [2 r.], 165v, 300v [2 r.]; StryjKron 145, 155 marg; CzechEp 13; Przetoż piſmo S. rzadko miánuiąc oſobne Báłwany/ poſpolićie zowie Bogámi obcemi/ opuſzcżenie iedney prawdźiwey religiey/ á obcey pogáńſkiey fie chwytánie. PowodPr 28.

»zabobon(a) (a. zaboboństwo) pogański(-a, -e)« [szyk 9:1] (10): KromRozm II k4; Bo mężowy płákáć nie przyſtoy Gdyſz tędy wydźimy że to ieſt pogáńſky zabobon/ vmárłych długo płákáć BiałKaz D3, D3 [2 r.]; Potym Krol z Witołtem wypráwili ſię do Zmodzi/ [...] Láſſy ſwięte/ Węże y inſze zabobony Pogáńſkie [...] wyſiekli/ y popſowáli StryjKron 542, 400; NiemObr 159; WujNT 693; PowodPr 15; Więc też Chiromantia, práktyká Cygáńſka/ litośćiwa zaboboná zda mi ſię pogáńſka. KlonWor 7.

Szeregi: »turecki i pogański« (1): ábowiem tákowa náuká ieſth podobna Tureckiey/ y Pogáńſkiey náuce/ náprzećiwko kthorey/ vtzyli Prorocy Swięći/ Pan Kryſtus/ y Apoſtołowie iego KrowObr 54v.

»(nie tylko, częścią, tak) żydowski (ale też) i (abo, częścią, jako i) pogański« [szyk 5:2] (7): Stego tedy piſmá Swiętego/ okázuie ſie to iawnie iż wy opuśćiwſzy prawdę Ewánieliey ſwiętey/ trzymaćie ſie ieſztze nietylko żydowſkich/ ále teſz y pogáńſkich báśni/ y náuk ludzkich KrowObr 99v; GrzegRóżn Kv; CzechEp 381; Haeretycy dziśieyſzy náśláduią niezbożnośći Zydowſkiey y Pogáńſkiey/ w paleniu y rozmiátániu ćiał y kośći świętych. WujNT 60, 604, 693; PowodPr 29.

W przen (1): Pewnie tedy [luterani] nie tegoſz Chryſtuſa opowiádáią: y przeto przeklęći ſą od Apoſtołá/ bo inſzego [Chrystusa] wnoſzą/ niſzli ktory iuſz wnieśiony ieſt. gdyſz ná pierwſzą pogáńſką rolą/ [...] złe fałſzywe naśienie nieidzie. SkarŻyw 520.
Przen (3):
Wyrażenie: »bog pogański« (3): RejPos 133; Abowiem choć to ieſt Bog Krześćijáńſki á Bog miłoſierny/ nielza iedno ſie nam zá złoſciámi náſzemi á zá dekrethy ſwoiemi muśi obroćić w Bogá pogáńſkiego á w Bogá niemiłoſiernego. RejZwierc 262, 263v.
A. Obraźliwie o kulcie przeciwników religijnych (22):
a. W wypowiedziach innowierców o katolikach (18): Ku tym należą też Wikáryiowie/ Altáryſthowie/ Kápellanowie/ Menſyonaryſthowie/ Gracyáliſtowie/ Requiemiſthowie/ etć. Kthorych Pan Kryſthus nigdy do kośćiołá nie wezwał/ áleśćie ie wzięli y przezwiſká im dáli pogáńſkie KrowObr 36v, 198v; OrzList c; Atom mowił y mowię/ przećiw ludźiom záráżonym trućizną Antichryſtowſką/ ktorzy chwyćiwſzy ſię zá błędy Pogáńſkie/ [...] znowu ſobie/ nie tylko złotych/ śrebrnych/ [...] tákże y woſkowych y chlebowych báłwánow nárobili CzechEp 79; [TurnZwierc E3].

W połączeniu z dodatkowym przymiotnikiem o znaczeniu pejoratywnym (3): CzechRozm 223; Bo mię rodźicy z młodu niechćieli mieć rzemięśnikiem: á zwłaſzcżá mátká: ále rácżey kśiędzem: cżego iż mię Pan Bog vchowáć wżdy racżył/ [...] od ſproſnego pogáńſkiego Antychriſtowſkiego báłwochwálſtwá odtárgnąwſzy/ iemu zá to niech będźie wiecżna cżeść y chwałá. CzechEp 64, 57.

W połączeniu szeregowym (1): [Luter pisze:] Wſzyſtkie Vota, álbo obietnice wſzyſtkie/ nie tylko ſą nie potrzebne/ głupie/ niepodobne/ ále też bezbożne/ Pogáńſkie/ żydowſkie/ potępione/ błędne/ Dyabelſkie/ cżárownicże/ odſzcżepieńcże/ przećiwne wſzyſtkim świętym. ReszPrz 60.

Wyrażenia: »pogańskie bałwochwalstwo« (4): Ale przed obrazmy klękać/ ofiarować/ ſwiecżki ſtawiać/ na wſpomożenie ich wzywać/ w nich nadzieie mieć/ albo im pacierze mowić/ to ieſt pogańſkie/ a panv bogv barzo mierzione bałwochwalſtwo SeklWyzn g3; CzechRozm 223; CzechEp 57, 64.

»bogini pogańska« [szyk 6:1] (7): Wy mniemaćie/ ábyśćie mię [tj. Pannę Marię] ććili/ gdy mię Pánią zowiećie/ y domnie ſie vćiekaćie/ á wy to tzyniąc/ mnie ſromoćićie/ iż s tzlowieká Boginią Pogáńſką tzynićie KrowObr 154, 151, 153, 158, 166, Ss3v; Thák iuż przyſzło do tego/ że ſmieią zwáć wiárę Krześćiyáńſką/ wiárą Turecką/ Zydowſką. Czo tho ieſt práwy Troycá? perſoná/ Bogini to ieſt pogáńſka SarnUzn H6.

»nabożeństwo pogańskie« (2): iż w Papieſtwie po wygłádzeniu Chriſtyáńſkiego nabożeńſtwá/ prawdźiwego znowu ono ſtáre Pogáńſkie/ á ieſzcże z przypłodkiem obfitym wprowádzono/ tylkoż to iż ie Chriſtyáńſtwem przypſtrzono CzechEp 88, 257.

Szereg: »pogański i papieski« (1): wiele ieſt fałſzywych krześćijan co iuż rzkomo z Papieſtwá wyſzli/ y niektore grube błędy iego porzućili/ á ſubtylnych ſie zás inſzych/ z omamienia Cżártowſkiego ięli? A to gdy iedni z nich duchownymi ſie cżyniąc/ wſzelákich ſobie ćieleſnych ſpraw/ á nawet y obmierzłego pogáńſkiego y Papieſkiego báłwochwálſtwá pozwaláią. CzechRozm 223.
b. W wypowiedziach katolików o innowiercach (3):
Wyrażenie: »pogańskie bałwochwalstwo« (1): Iedno ieſt Boſtwo y Bog ieden/ iáko piſmo mowi/ wiela bogow żadną miárą nie przyznawamy. bo to ſą Pogáńſkie báłwochwálſtwá y heretyckie Aryáńſkie zdrády SkarKaz 276a.
Szereg:»nowochrzczeński abo raczej pogański« (1): Sektá Nowochrzczeńſka/ ábo ráczey pogáńſka/ wſzędźie ſię rozśiewa. SkarKazSej 703a.
W przen (1): Ale nie tákowego [ksiądz Powodowski] z piſmá źrzetelnie y wyráźliwie nie pokazawſzy: iáką śmiáłośćią náſze wyznánie/ o ſynu Bożym lżyć: cżártowſkim/ y Pándorą pogańſką názywáć śmie? NiemObr 94.
c. W wypowiedziach Żydow o chrześcijanach (1): W nas záś [Żydzi] wiele rzecży gánili: iáko to naprzod: [...] Báłwochwálſtwo ſrogie/ pogáńſkich kościołów wielkość/ przeciw ſłowu Bożemu nábudowánych CzechRozm 67v.
B. O jednym z elementów kultu muzułmańskiego (1):
Wyrażenie: »pogańskim obyczajem« (1): Ná grob vmárłego [Turcy] kłádą ſtráwę pogáńſkim obycżáiem/ iedzą to kto chce BielKron 261.
II. Dotyczy osoby będącej poganinem (716):
a. Charakteryzujący poganina (81): WróbŻołt Z5v; KromRozm III M6v; RejPos 205v marg, 206v; Y niemáſz/ iáko to pogáńſki rozum znał/ lepſzego y pożytecżnieyſzego rządu/ miedzy ludzmi nád Monárchią SkarJedn 55; CzechEpPOrz **2v; WerGośc 209; Przetoż y tu mowi [św. Paweł]: Iż áni obrzezánie/ áni nieobrzezká (to ieſt áni záchowánie zakonu Moyzeſzowego/ áni Pogáńſkie cnoty) w Chriſtuśie nic nie ważą: iedno vczynki ktore z wiáry á z miłośći pochodzą. WujNT 664, 1.Petr 4/3; PowodPr 10.

W połączeniu z metonimicznym określeniem cechy [np. pogańskie okrucieństwo = okrutni poganie] (3): Pogáńſka ſtara mądrość/piſałá hiſtorie/ ſławiąc ludzie wboiu mężne y w ſpráwách dzielne SkarŻyw A3v; Y ták [św. Małgorzata] śmierćią mężną y dowćipem wielkim cżyſtość ſwoię okupiłá/ á niewſtyd y ſproſność pogáńſką oſzukáłá. SkarŻyw 162; PowodPr 31.

W połączeniu szeregowym (1): Boię ſie/ Polacy/ áby P. Bog ſpráwiedliwośći ſwey iáka v was ieſt/ ná wagę nie kładł/ iuż nie z ſwoią ábo krześćiáńſką/ [...] ále z Zydowſką/ Pogáńſką/ á Turecką/ ktora [...] od wáſzey ieſt/ iáko Niebo od Ziemie rozna. PowodPr 66.

W przeciwstawieniach: »pogański... Chrystusowy, krześcijański« (2): SkarJedn 17 cf Szereg; PowodPr 66 cf W połączeniu szeregowym.

Wyrażenia: »obyczaj(e) (a. zwyczaje) pogański(e)« [w tym: obyczajem pogańskim (13), według (a. wedle, a. wedla) obyczaju(-a) (a. zwyczaju) pogańskiego (10)] [szyk 18:12] (30): GliczKsiąż C7v; BibRadz Deut 18 arg, I 428c marg; GIezá ſyn Thoxow oćiec s. Szcżepaná/ [...] wzgárdził okrućieńſtwo y obycżáie pogáńſkie/ vdał ſie wſzythek ná miłoſierne vcżynki/ y chuć ſwą wſzytkę obroćił ku Krześćiánom BielKron 299v; Pochowan [Przemysław Czeski] z wielkim płácżem pod Wyſzehradem/ wedle pogáńſkiego obycżáiu ofiárę vcżyniwſzy Nerothowi á Rádámáſowi báłwanom. BielKron 321; Wiele ſláchetnych dzieiow Lechowi potomcy mieli z Niemcy/ [...] ále przez niedbáłość ná ten cżás ich/ ták bez piſania zeſzli/ bo iednak pogáńſkim obycżáiem żywąc piſáć nieumieli. BielKron 340, 98v, 157v, 318, 318v, 322 (13); Ustrina, [...] mieyſce gdzie trupy palono wedle obycżáyu pogáńskiego. Mącz 509a, 305d; RejPos 205v [2 r.]; RejZwierc 169; Lecż zá náſzego wieku ledwie zá bieśiádę máią/ gdźieby opilſtwem á tańcem wſzytko nie ſzumiáło. A tym ſpoſobem odſtąpiło ſię nietylko od Chrześćijáńſtwá/ ále też y od obycżáiow pogáńſkich [a moribus gentium] chwálebnych. ModrzBaz 55; StryjKron 150, 161, 400, 467, 522 marg; KochWz 139; Phil C4; WysKaz 43.

»sprosność pogańska« = pogaństwo (1): Przywiódł Litwę do tego/ że ſproſność pogáńſką Porzućiwſzy/ przyięli wiárę krześćiáńſką. KochFrag 42.

Szereg: »nie pogański ani świecki« (1): Naprzod to ieſt/ práwy Kośćioł Boży/ ktory iáko ieden ieſt/ ták teſz ma wſobie iedność j zgodę: nie pogáńſką áni świecką/ ále Chryſtuſowę/ w Bogu/ y w Duchu iego SkarJedn 17.
W przen (4): OrzQuin O4; ták Pan Bog chcąc miáſto ſzatańſkie báłwochwálſtwo y ślepotę pogáńſką zburzyć/ [...] poſłał naprzod vfiec męcżeńſki [...] ſtrácony y ná śmierć oddány, ktorymi przez trzyſtá lat áſz do Konſtántyná Wielkiego/ głębokie pogáńſkie ślepoty záſypował SkarŻyw [407]; CzechEp 87.
α. Wzorowany na pogańskim, jakby pogański, tj. zły, niegodny chrześcijanina (a. prawowiernego Żyda) (31): Tedy iednego cżáſu przez ſen gdy o thym [król Gieza] rozmyſlał Angioł mu powiedział/ thy prożno maſz rzecż pocżętą dokonáć/ ábowiem pomázałeś ſobie ręce krwią krześćiáńſką/ okrutnośćią pogáńſką BielKron 299v; RejPos 148, 227v, 315v, 316; A ku obiáśnieniu ieſzcże więtſzemu teyże rzecży/ niechby ſobie y ono przecżytał X.K. co ieſt Máth. 6.ꝟ 26. y 30. gdźie odwodząc vcżnie ſwe Chriſtus P. od zbytniego pogáńſkiego ſtáránia ſię o ty rzecży docżeśne/ każe pátrzyć ná ptaki powietrzne/ iáko ie oćiec niebieſki żywi CzechEp 281, 6; Kośćiołow w Polſzcże gwałcenie ledwa nie Pogáńſkie. PowodPr 52 marg, 79 marg; SkarKazSej 694b.

W połączeniu z dodatkowym przymiotnikiem o znaczeniu pejoratywnym (2): Drudzy záſię więc gromnicżkámi kurzyli/ błáżeyki iákieś nád nimi wieſzáli/ przy ſmierciach ſwoich ie ſobie zápaláć roſkazowáli/ ná gromy y ná ine ſtráchy ie zápaláli: á w tym ſobie iákieś nádzieie pogáńſkie á omylne pokłádáli. RejPos 305; PowodPr 40.

W przeciwstawieniach: »pogański... krześcijański (3), żydowski« (4): Mącz 120b; Ieſli ty będąc Zydem po Pogánſku żywieſz/ á nie po Zydowſku: czemuż Pogány przymuſzaſz żyć po Zydowſku? WujNT Gal 2/14; Niezbożne tedy ſą w Krześćiáńſtwie rády y piſmá poſpolite niktorych pochlebców: gdy pozwaláią przełożonym ludu Bożego/ naprzod dogádzáć docżeſtnemu Pánowániu: á religią [...] Kśiężey á Mnichom zoſtáwić. Ktory głos vznał dawno Auguſtyn S. nie krześćiáńſkim/ ále niezbożnym Pogáńſkim PowodPr 40; CiekPotr 23.

Wyrażenia: »pogański obyczaj (a. zwyczaj)« [w tym: pogańskim obyczajem (1), według (a. wedla) pogańskiego obyczaju (a. zwyczaju) (2)] [szyk 8:2] (10): Kádzenie Kxiędzá y ludzi w kośćiele/ vſtáwił Lew trzeći tym imieniem Papieſz/ według pogáńſkiego y Zydowſkiego obytzáiu. KrowObr 196, 90; tám [pod Brześciem Kujawskim] leżąc przez dwánaśćie dni/ wſzythkę źiemię pogáńſkim obycżáiem okrutnie Węgrzy mordowáli BielKron 379, 65, 158v; Februo, Cziśćię/ Chędożę/ kádzę. Dicitur autem a Ferveo, quia hoc adolendo et flammis ferventibus fieri solebat apud gentiles, Rownie ták yáko v nas czinią s gromnicámi [!] gdy bydło/ konie/ ludzie y domowe kąty ogniem gromnicznym obchodzą/ co yeſt pogáński á nie Krześćáńki [!] obyczay. Mącz 120b; SkarJedn 54; Ten [książę Mieczysław] pierwſzy ſwoy wiek w cnotliwyn życiu wykonał/ ále iáko ſkoro doroſł lat ſwoich y ſwowolenſtwá/ roſpuſtnieyſzym zoſtał/ bo żon ſiedḿ pogáńſkim obycżáiem poiął StryjKron 150, 150, 472.
Szereg: »pogański i żydowski« [szyk 3:1] (4): KrowObr 90, 91v, 196; A tu vwiązł Luter ná náuce o Sákrámenćiech/ áni mogł Antykryſtá z gruntu obálić/ ktorego też Cerymoniy Zydowskich y pogáńſkich vżywał. GrzegRóżn F4v.
Wyrażenie przyimkowe: »po pogańsku« = gentiliter Vulg (3): Ná wſiách [w Inflantach] inácżey/ bo ſą iáko w niewoli/ wielkie obćiążenie máią od ſtárſzych przeto iakmiarz po pogáńſku żywą BielKron 438; CzechEp 4; WujNT Gal 2/14.
W przen (3): OpecŻyw 54v; Ták mowi Pan: Drog Pogáńſkich niechćieyćie ſie vcżyć Leop Ier 10/2; LatHar 502.
b. Będący poganinem (324): OpecŻyw 23v, 49v [2 r.], 54v, 62; PatKaz II 57; PatKaz III 126; WróbŻołt cc7, ſſ2; MurzNT 78v; Zá pogáńſkich Ceſárzow yeſſcze/ [...] ſſczął ſye był ſpor myędzy krzeſciyany około ſwyętá wyelkonocnego KromRozm III P6v, H4, P7v; KrowObr 58v, 72 [2 r.], 87v, 91, 113v [2 r.]; Leop Act 17/12; RejZwierz 21v; BibRadz Gen 14/1, I 7d marg, Gen 14/9, I 446, 153c marg; OrzRozm D4v; LVcius Tárquinius pyſzny ſiodmy á oſtátni krol Rzymſki pogáńſki/ pánował Rzymiánom lat XXXV. BielKron 103v, 42 marg, 44v, 48, 69, 78v (12); SienLek Ttt4, Ttt4v; GórnDworz O2; RejPos A4, 35, 37v, 39v, [73] (13); bo ná ſtárość ſwą Sálomon/ przez Pogáńſkie Niewiáſty był zſzálóny: że ich Bogóm chwałę y bogomódlſtwo czynił. BiałKat 18v; KuczbKat 105, 270; STárzy oni Philozophowie zaczni pogáńſcy/ [...] kto cżytał ich ſpráwy może ſie iſcie podziwowáć/ pomyſliwſzy ſobie co to byli zá ludzie/ á iáko cnotliwych pobożnych á poććiwych obycżáiow [...] vżywáli RejZwierc A3, A6 [2 r.], 43v [4 r.], 45, 46v, 47 [2 r.] (15); BudBib Ps 95/7; Cżego ácżbym też mogł przykłády pogáńſkich Greckich Piſárzow podeprzeć/ wſzákże wolę ná iednym świádectwie ſłowá Bożego przeſtáć. CzechRozm 157; Ano nie tylko Moyżeſz/ ále y inſzy Pogáńſcy zakonodawcy nigdy tego zábijáć nie pozwaláli/ ktoryby drugiego zábić chćiał: ieſliż go przedſię nie zábił CzechRozm 233, A5v, 62, 170, 192, 231; ModrzBaz 56v, 105v; ktorzy [cesarze carogrodzcy] [...] Ewtychyáńſkie kácerſtwo wznawiáiąc/ [...] mocą ie w Grecyey [...] rozmnażáli: wiele Chrześćian Kátolikow/ iáko oni pogáńſcy Decyuſzowie y Dyoklecyanowie/ morduiąc SkarJedn 169, 8, 91, 200; ktore [siostry Krysta i Kalista] będąc pirwey Chrześćiánki/ ná mękach wielkich/ iego ſię Máieſtatu záprzáły/ y vbogácone od przełożonych pogáńſkich/ żyły iuſz iáko Poganki SkarŻyw 125; W Hiberniey był Krol pogáńſki báłwochwalcá nic o P. Bogu ktory niebo i ziemię ſtworzył niewiedzący SkarŻyw 486, 68, 277, 388, 482, 518; W Stworzeniu Swiátá nieobeſzłego Ziemie/ Niebá/ y początkách rzeczy ktore ná nich ſą/ rozmáite były Czytelniku łaſkáwy/ mniemánia y wywody Philoſophow/ y Poetow Pogáńſkich. StryjKron 1, 288, 295 marg; Co ieſliże kiedy cżyniłá oná pierwſza beſtya/ to ieſt/ Rzymſcy Ceſárze niezbożni pogáńſcy: tedy nie mniey Antychriſt toż cżyni CzechEp 381, 82, 104, 200, 228, 251, 385; CzechEpPOrz **2v; tákże też y onego naywyżſzego Kśiędzá Pogáńſkiego ſobie tytuł przywłaſzcżyli/ názywáiąc ie [papieżów] Pontifices NiemObr 159, 64, 125, 134, 158 [2 r.], 159 [3 r.] (15); Solon Mędrzec on Pogáńſki/ to był vſtáwił/ áby káżdego przełożonego/ ktoryby ſię vpił/ ná gárdle karano. WerGośc 213, 243, 244; GórnRozm A2; PaprUp B2v, G4; Bądź pochwalony Pánie Iezu Chryſte/ ktoryś ſługę Pogáńſkiego iednego rotmiſtrzá/ ſámą wolą w ćięſzkim páráliżu rátował. LatHar 535, 236, 246, 320; KołakSzczęśl A2, Cv; Pátrzay iáka pilność y ludzkość byłá vrzędnikow pogánskich około więźniow ſwych, áby ich od wſzelkiey krzywdy obronili. WujNT 491 marg, 9, Mar 7/26, s. 417, Act 17/12, 1.Cor 6 arg; WIelka y podźiwienia godna/ [...] byłá w onych/ choć Pogáńſkich Białłychgłowách/ ku Małżenkom ſwoim zmárłym/ wierność y vprzeyma miłość. WysKaz )?(2, 40; Swiadcżą Kroniki ſtáre/ iáka Barbaries y gruba nieſtworność byłá w Pogáńſkich przodkach PowodPr 19, 4, 13 [2 r.], 17, 21, 31 (15); SkarKaz 40b, 313b, 418b [2 r.], 518b [2 r.]; VotSzl E3; SkarKazSej 678b [2 r.], 680a, 686b, 690b, 692b, 694b, 699b marg.

W połączeniach szeregowych (2): Abowiem gdyby dziewice ſobie przes ſwoie dziewictwa ćieleſne/ wietzny żywoth záſlugowáły/ tedyćby tym obytzáiem dziewice Tureckie/ Zydwſkie [!]/ Pogáńſkie/ y inſze niewierne/ zbáwione były KrowObr 228v; JanNKar Cv.

W przeciwstawieniu: »pogański ... krześcijański (4), katolicki« (5): OrzRozm L2 [2 r.]; RejZwierc 34; Zá tym iśćie y to poydźie/ iż ſię też oni nie z chrześćijáńſkich oycow y mátek/ ále z pogáńſkich rodźicow porodźili. ReszPrz 96; SkarKaz 578b.

Wyrażenia: »ludzie (a. lud), człowiek pogański(-scy)« = idolatra Miech; barbari Vulg [szyk 70:23] (82:11): BielŻywGlab nlb 9, nlb 13; Iego ſin był Iokuham cżłwoiek poganſki á bałwochwalca [gentilis et paganus] MiechGlab 29, 60; W thym pieniu prorok vskarża ſie na lud pogański który miał przeſladować lud boży WróbŻołt cc6, B6, O5v, Xv, Y2v, Y3 (11); LibLeg 11/160v; SeklKat V v; LubPs C2, Z6, dd5; Leop Act 28/2; BibRadz I 361a marg, II 74d marg; OrzRozm M3v; Ale áby ſie doſyć sſtáło tytułowi tych kſiąg dzyeiow rozmáitych od pocżątku ſwiátá/ muśim przydáć á nápiſáć ſpoſob ſzaleńſtwá ludzi proſtych Pogáńſkich/ ktore miedzy ſobą ná on cżás w wiárach ſwoich zachowywali. BielKron 20, 23, 24v [2 r.], 32, 60v, 90 (17); LeovPrzep H4; RejPos 205v, 206, 207, [254], 334; BiałKat 13v, 331; A tu pátrz w iákiey to były powadze práwá v ludzi pogáńſkich/ ledwoby ták dziś y miedzy Krześćiiáńſkiemi tego ſie dopátrzył. RejZwierc 34; Nuż záſię ludzie pogáńſczy/ tylko dla ſławy ſwey ná wielkie niebeſpiecżeńſthwá á práwie ná ſmierć ciáłá ſwe wydawáli RejZwierc 167v, A6, B, B2v, 33, 33v (18); WujJud 48v, 50, 64, 66v, 128v; RejPosWstaw [412], [414], [414]v, [1103]; BiałKaz Bv; CzechRozm 95; PaprPan A3; SkarŻyw 21, 130, 152, 187, 384, 536; WerGośc 211; ArtKanc G2v; Ieſli thedy thákowa chęć w cżłowieku Pogáńſkim do Pomiernośći byłá/ dziwna ieſth rzecż iáko w ludziach wolą bożą wiedzących thrwáć nie może Phil M; WujNT 318, 443; JanNKar Cv; VotSzl A4; SkarKazSej 685a.

»narod(y) (narodowie) pogański(e)(-scy); nacyja pogańska« [szyk 26:8] (33;1): Tu prorok nárzeka ná niełáſkę páńſką iż ták dopuſći rozmáitem národom pogáńſkiem dręczyć lud iemu poruczony RejPs 123v; CHwalćie zwirzchnoſć páńſką wſſyſci ludzcy rodzáiowie/ y inni národowie pogáńſcy chwalćie ſwięte imię iego. RejPs 172v, 33, 172; LubPs M4, M4v marg, Z3v, aa3v, gg4, gg5, gg6; BibRadz I 371b marg, II 24c marg, 42b marg; RejPos 2v, 27, 197; RejZwierc 125v; CzechRozm 66, 79, 108v, 118; KochPs 94; SkarŻyw 536; StryjKron 300; Y ieſzcże ſobie zá káznodźiei Zydowſkiey y Pogáńſkiey nácyey/ tegoż Apoſtołá ſwego/ Pan Iezus był nie obrał/ kiedy Boſkimi ſwemi vſty/ kazał dáwáć Bogu/ co ieſt Bożego LatHar 128, 237, 348, 622; PowodPr 13 [2 r.], 76; Ták Pan Bog oſądźił Sodomę y Gomorę/ [...] y śiedm narodow Pogáńſkich w Páleſtynie SkarKaz 2b, 578b.

Szeregi: »nie heretycki, nie pogański« (1): (marg) [...] Ktore narody błogoſłáwią Pánnę Máryą. (–) Nie heretyckie/ nie Pogáńſkie. A ktoreż? ſámy Kátholickie SkarKaz 578b.

»pogański i kacerski« (1): Panie boże moy raczy mię wyrwać z rąk człowieka grżeſznego [Ps 70/4]/ (koment) Czuſz pogańskiego y kacerzkiego WróbŻołt Y2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(tak, nie tyl(k)o, ani, i) pogański (jako (też)) i (ale (też), i, albo, ani) krześcijański« [szyk 8:6] (14): ACżkolwie o sławney zacznoſći nauki Licżenia rozmaići mędrczowie wiele piſali tak Pogańſzcży iako y Krzeſćiańſzcży. KłosAlg Av; LibLeg 11/160v; A tu ſye iuż pocżynaią ſprawy y poſtępki/ pamięći godne/ onych krolow/ y inych ſtanow ſławnych ták pogáńſkich iáko y Krześćiánſkich RejZwierz 1; OrzRozm L4v; nie naydzyeſz żadnego áni pogáńſkiego áni Krześćiáńſkiego cżłowieká/ [...] áby miał kiedy pogánić pokoy w piſmie ſwoim RejPos 334, [254]; RejZwierc 33, 44v, 167v; BiałKaz L4v; KołakSzczęśl A2, C3v; SarnStat 1047; VotSzl A4.

»(tak) świecki a(l)bo (jako i) pogański« [szyk 2:1] (3): MurzNT 208v marg; Przeto vcżyć potrzebá Chrześćijány/ iż tego imieniá Sákráment [...] inácżey świeccy álbo Pogáńſcy niżeli świętych rzecży Piſárze álbo Doktorowie vżywáli. KuczbKat 105; BiałKaz Bv.

»(tak, i) żydowski (a. zakonu starego) (jako) i (też) pogański« [szyk 7:2] (9): Naprzod tu prorok vpomina lud zydowski y też poganski aby przeſtali przeſladować pana Criſtuſa y ſlug iego. WróbŻołt B6, Y3; KromRozm I F4; KrowObr 148v; RejPos 195v; Nie pomárli dziś oni ſławni á zacni ludzie/ ktorzy żywothow ſwych poważnych á cnotliwych w wielkiey poććiwośći vżywáli/ ták ludzie zakonu ſtárego iáko y pogáńſcy RejZwierc 136v; WujJud 128v; CzechEp 335; LatHar 128. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (3): Láthá 895. Cżechowie iáko nieme bydło pogáńſkie/ dowiedziawſzy ſie iż ſie Borzywoy okrzćił/ wygnali go precż. BielKron 322; naród Izráelitow/ y kfiążętá y ofiárownicy/ y Lewitowie/ nie oddzielili od ſiebie poſtronnych narodow ziemie/ áni obrzydłośći pogańſkich/ to ieſt Chánáneycżykow/ Heteycżykow/ Ferezyycżykow [Non segregaverunt genus Israel et pnncipes et sacerdotes et levitae et alienigenae gentes et nationes terrae immunditias suas] BudBib 3.Esdr 8/68; SkarŻyw [407].
α. Złożony z pogan (4): A widząc woyſko pogańſkie barzo mocne y zbroyne/ y zewſząd iezdnemi obtocżone/ y theż w rzecżách woiennych ćwicżone. Thedy Iudás mowił do ſwoich w ty ſłowa [...] BibRadz 1.March 1/7; RejPos 46; By byłá nie tá ku nam życzliwość pánſka/ Gdy ná nas wſzytká śiłá przyſzłá pogánſka [...] Iuż by nas práwie byli żywo pożárli. KochPs 189; PowodPr 80.
c. Należący do poganina (45): OpecŻyw 117v; Bo pátrzay záſię/ gdy iuż Pan był racżył wywyſzſzyć lud on Izráelſki/ dawſzy im poſieść ony dziwne obfitości pogáńſkie/ [...] iáko ie záſię dopuſzcżał ledá komu mordowáć RejZwierc 257v; Brany twoie záwżdy otwárte będą/ á nie záwrą ich w nocy y we dnie/ áby máiętnośći Pogáńſkie do ćiebie przynieſiono CzechRozm 120; PowodPr 83.
α. Zamieszkały przez pogan (41): á ná oſtátek obciążoná ieſt drogá Morſka zá Iordanem Gálilei Pogańſkiey. Leop Is 9/1, Act 7/45; BielKron 266v; RejAp 138v, 139; Wiárą przodkowie náſzy przez ſrogie morzá przeſzli/ y wiele pogáńſkich miaſt poſiedli RejZwierc 128v, 258; BudBib Is 9/1; Bo zbory one wierzących/ były cżęśćią z żydow/ cżęśćią też z pogánow zebráne w onych pogáńſkich mieśćiech CzechRozm 76v, 76v, 109; Ale ty wſzyſtkie Pogáńſkie Zamecki pobráli Krzyżacy w krotkim czáſie StryjKron 295; WujNT 808.

W przeciwstawieniu: »krześcijański... pogański« (2): OrzRozm L2v; ácz przez tę wſzetecznicę Rzym rozumieią: Wſzákże nie kośćioł Rzymſki/ áni Rzym Chrześćijáńſki/ ále on Rzym ſtáry pogáńſki WujNT 877.

Wyrażenia: »krolestwo pogańskie« (1): [Hiszpani] áż ku ſámemu ſłońcá wſchodu záieżdżáią z kroleſtwy pogáńſkiemi rozlicżne kupie wiodąc. BielKron 278v.

»pogańskie państwo« [szyk 1:1] (2): Skąd przychodźi/ iż tákye vſtáwy [...] muſſą być y bywáyą odmyenyone: Yáko ſye to we wſſech zborzech y páńſtwyech pogáńſkich y krzeſciyáńſkich/ ktorekolwyek ná śwyećye kyedy były/ yáſnye pokázáć może KromRozm II bv; SkarKazSej 703b.

»ziemia, kraina (a. kraj) pogański(-a)« = terra gentium PolAnt; terra paganorum JanStat [szyk 10:5] (10:5): OpecŻyw 49, 54v; RejPs 129; KrowObr 179v; bo ty zyemie Pan Bog Pogáńſkie dla złośći ich á báłwochwalſtwá im wzyął á wam [Żydom] dał BielKron 45, 462v; RejAp 152; GórnDworz Ii3v; RejPos 300; RejZwierc 126; BudBib Ps 104/44; ANáchárſis ácż rodem był s pogáńſkich kráiow/ Ale cnoty był pełen y cnych obycżáiow PaprPan G2; Prze bóg/ iáko to ma być/ áby pieśni páńſkich Głos kiedy miał być ſłyſzan w kráinách pogáńſkich? KochPs 200; SarnStat *4v, 1094.

Szeregi: »(tak) krześcijański (jako) i pogański« [szyk 2:1] (3): KromRozm II bv; Król Zygmunt Polſki [...] zwyćięztwo v Orſzéy nád Moſkwą otrzymał/ Roku 1514 [...] z kąd ſławą wieczną świát nápełnił po wſzyſtkich kráiach Krześćiáńſkich y Pogáńſkich SarnStat *4v; VotSzl C4.

»pogański i niewierny« (1): doſyć ma mocy ná zgubienie tego/ obroń Boże/ kroleſtwá/ ktore tego nie żáłuie/ áni ſię w tym popráwuie/ y w tey wzgárdźie ſądow duchownych/ y klątew/ iáko iákie niewierne y pogáńſkie páńſtwo/ zoſtáie. SkarKazSej 703b.

Przen (2):
Wyrażenie: »kraina pogańska« (2): A ták obacżywſzy to nędzne á ſkáżone záráżenie twoie/ wynidźże zá tym Pánem s tych kráin pogáńſkich/ s tych złych nałogów ſwoich RejPos 237, 237.
αα. Wchodzi w skład derywatów kompleksowych od »państwo pogańskie« (5):
Wyrażenia: »głowne miasto, stolica pogańska(-ie)« (2:1): Ktorymi ſłowy duch [Boży] Papieſką ſtolicę wymálował/ ktora záśiadſzy ná mieyſc[u pi]rwſzey ſtolice Pogáńſkiey/ świát opánowáć miáłá NiemObr 164; odięćie kośćioła náwet od ſámego miáſtá głownego Zydowſkiego Ieruzálem y przenieśienie do Rzymu/ głownego miáſtá Pogáńſkiego. WujNT 392, 476 marg.

»pogańska(-ie) granica(-e)« [szyk 1:1] (2): Wſzák winien ociec ſwięty/ páńſtwá Krześćiáńſkye/ Opátrowáć/ gdzye máią/ gránice pogáńſkye. RejZwierz 105v; Więc ná to pátrżyć trżebá/ że tu my mieſzkámy bliſko Pogáńſkiey gránice GórnRozm E3.

d. Którego podmiotem (wykonawcą, sprawcą) jest poganin (są poganie) (92): BierRaj 16; LubPs dd5v marg; Leop 2.Par 36/14; BielKron 158v, 300v; RejAp CC2; BiałKat 13v marg; RejZwierc 56v, 186; BudBib 2.Par 33/2, 36/14; iſz Stolicá Cárogrocka [...] iuż po wſzytkim Pogáńſkim przenáśládowániu vrodzona/ [...] puſtą być bárzo pocżęłá SkarJedn 390, 388; Zápomni Boże moy grzechow moich/ [...] á ludu twego krwią drogą twoią odkupionego/ broń od złośći y grzechow pogáńſkich. SkarŻyw 441; WujNT 184, 661; [prorok Ezdrasz] Kośćioł Sálomonow y ſtárą religią w nim po ſpuſtoſzeniu Pogáńſkim nápráwił/ y do oſtátecżnego ſporządzenia przywiodł PowodPr 81, 21, 30; A w nowym zakonie przez trzyſtá lat [...] ſámi kápłani y biſkupi rządźili [...]. Bo nie máiąc ieſzcze krolow Chrześćiáńſkich/ ſámi ſądy świeckie odpráwowáli/ y ſámi karáli/ y do vrzędow pogáńſkich [...] o ſpráwiedliwość chodźić zákázowáli. SkarKazSej 679a, 687a marg.

W przeciwstawieniu: »pogański ... krześcijański« (1): Od S. Marćiná do tego czáſu/ to ieſt/ do Zapuſtu tego ninieyſzégo/ Seym Wálny Wárſzáwſki/ nie Pogáńſki/ ále Krześćijáńſki/ w Polſzcze ſtoi OrzQuin Z3.

Wyrażenia: »moc [= przemoc] pogańska« (8): KromRozm I E4; Abowiem Pan Bog/ [...] dla mnieyſzych grzechow/ wiele kroleſtw ſrodze ſkarał/ y pod moc pogańſką poddał. KrowObr 79v; gdyż przyſzło [miasto Konstantynopol] zá niewdzyęcżnoſcią náwiedzenia ſwoiego/ iáko ono nędzne Ieruzalem/ pod moc pogáńſką RejPos 300v; [Bóg] Odiął nas rękom ſrogim/ y mocy pogáńſkiéy KochPs 200; SkarŻyw 402; PowodPr 8, 15 marg, 69.

»niewola (a. niewolstwo) pogańskie(-a)« (7): vważenia y pámięći godna ieſt ſentencia/ ktorą P. Bog przez Proroká o vpadku Zydow w niewolą Pogáńſką wydał PowodPr 11; Y tám dáley [prorok] opiſuie żáłoſne ſpuſtoſzenie y niewolſtwo pogáńſkie nád onym ludem pokazáne. PowodPr 12, 31, 52, 74, 75; SkarKazSej 688a.

Szeregi: »tak pogański jako i chrześcijański« (1): Toż ſię mowi o inych piſmách/ ktore ſą o tym rzemięśle y policyách ták pogáńſkich iáko y Chrześćijáńſkich/ y náſzych świętych. SkarKazSej 662b.

»pogański i żydowski« (1): Coż w tych liſcyech [św. Paweł] piſſe? [...] dobrodźyeyſtwo Kryſtuſowe okázuye/ [...] pogáńſką y żydowſką dumę tłumi KromRozm II ev.

W przen (18): Setnego y ſiedmdzieſiąthnego roku/ zdięte ieſt iárzmo Pogáńſkie z ludu Iſráelſkiego. Leop 1.Mach 13/41; SkarŻyw [407].
Szereg: »i pogański i krześcijański« (1): gdyż ná tym wſzytki rozumy y pogáńſkie y krześćiáńſkie vſtáły/ iákobychmy mogli poznáć to Boſtwo ſwięte RejPos 294.
a) Z wyrazami oznaczającymi przenośnie akty przemocy dokonane przez pogan (15): Ci wſzytcy nie mogli nic piſáć dawnego kiedy piſáć nie vmieli/ y thego co było piſano poginęło wiele przez ogień pogáńſki BielKron 335v; SkarŻyw 358; ktorego [miasta] gdy vſilną mocą Chrzeſćiáni cáły rok dobywáli/ bárdzo ich wiele v ſturmow było pobitych y poránionych/ ſtrzáłámi Pogáńſkimi. StryjKron 290; PowodPr 7 marg, 8 marg, 44; SkarKazSej 688b.
Wyrażenie: »ręka pogańska« [szyk 5:3] (8): Nárzeka prorok iż gwáłtowna ręká pogáńſka y náuki fáłſſywe kácerſkie tárgáią ſie ná zebránie koſćiołá bożego RejPs 108, Ff4; BielKron 161; RejZwierc 258; SkarJedn 209, 331; Ale niewierni Zydowie ſprzećiwili ſię wſzędy Páwłowi/ y iego náuce v Pogánow; prześláduiąc go y ſzukáiąc śmierći iego: y nigdy go trapić nie przeſtáiąc/ áż nawet przyſzedł w ręce Pogáńſkie WujNT 392; PowodPr 58.
α. Stworzony, napisany przez poganina (33): Tedy Alexander wſzithki kxięgi poganſkie popalić kazał, ale kxięgi ogwiazdach o lekarſtwie, o rozmaitey mądroſci wſzitki do Macedoniey wziąć kazał. BielŻyw 154; MurzHist B; Drudzy zaś v poganów [...]/ nawymyślali niezliczonych Bałwánów [...] i naczynili ięm rozlicznych chfáł/ [...] których cześć więtſzą wpogańſkięm/ mnieiſzą w świetęm piſmie czytámy MurzNT 73v; BibRadz I 2c marg; BielKron 286; RejPos 247v; A wiemy iákie páńſtwá prze złe krole vpadáły/ thák s piſmá zakonu ſtárego/ iáko y z inſzych hiſtoriy pogáńſkich RejZwierc 41v, A5v, 33v [3 r.], 261v, Bbb; RejPosWstaw [414]; MycPrz I C3; BudNT 1.Tim 4/7; CzechRozm 20v; NiemObr 85; Záprawdę żeć nam Chrześćijánom nie pomáłu w breẃ dáią te práwá Pogáńſkie vprzywileiowáne/ że ich w Státućie náſzym Polſkim nie mamy. WerGośc 265; WerKaz 297; Phil H3; WujNT 699; PowodPr 17; Bo nie máſz ná świećie ták grubego narodu/ ktoryby ſię zá vmárłe ſwoie nie modlił/ y ofiar ábo czegokolwiek zá nie nie czynił. Pogáńſkie piſmá ſtáre bárzo to świádczą/ hiſtorye y zwyczáie ich. SkarKaz 381b, 382a, 517a; SkarKazSej 669b marg.

W połączeniach szeregowych (2): [wdowy młode poczęły] gárdzić Pánem Iezu Kryſtuſem/ [...] á przyſtáwáć do náuk pogáńſkich/ Zydowſkich/ y Dyabelſkich/ kthorych ná on tzás wſzędy pełno było. KrowObr 142v; Kronika. tho ieſt/ Hiſtorya Swiátá ná ſześć wiekow/ a cżterzy Monárchie rozdźielona z rozmáitych Hiſtorykow/ ták w ſwiętym piſmie Krześćijáńſkim Zydowſkim/ iáko y Pogáńſkim/ wybierána BielKron kt.

Szeregi: »nie tylko kościelny, ale i pogański« (1): Co zacż był ten Damaſſus, y iáko przez ſedycyą/ y roźlanie krwie/ ná Biſkupſtwo wſzedł/ świádcżą nie tylko Hiſtorye kośćielne/ ále y pogáńſkie. NiemObr 134.

»(tak) pogański (jako) i też krześcijański« (2): SeklKat A2; SPRáwá Rycerſka według poſtępku y zachowánia ſtárego obycżáiu Rzymſkiego/ Greckiego/ Mácedońſkiego/ i innych Narodow pierwſzego y ninieyſzego Wieku/ ták Pogáńſka iáko y Krześćiiáńſka/ z rozmáithych Kśiąg wypiſána BielSpr kt.

»świecki abo pogański« (1): A w hiſtoriach záſię ſwieckich ábo pogáńſkich wielu ſławá y dobre imię áż podziśdzyeń z wielką pochwałą ſłynie/ kthorzy tákową miłość á powinowáctwo przećiw rodzicom ſwoim wſzelkim obycżáiem pokázowáli RejPosWstaw [414]v.

β. O języku (2): I dla tego teſz tę Mſzą wielebną/ Laćińſkim/ tho ieſt/ pogáńſkim iężykiem tzytaćie/ álbo ſpiewaćie/ áby iey żądny tzłowiek nierozumiał KrowObr 198; A potym trzech ſynow ſpłodził/ Hurdę/ Binoinę y Bubetę/ imiony pogáńſkimi názwánych. StryjKron 355.
e. Którego przedmiotem są poganie (18): oto beſthya bądzyeſz podeptana a urodzy syą pan wokrągu zyemye a łono panyenſkye bądzye zbauyenye poganſkye PatKaz III 102v; GórnDworz Ii4v; BudBib 2.Mach 14/38; áſz Piotr S. [...] Dekret vcżynił/ y wątpienie rozwiązał [!]/ mowiąc: Wiećie Bráćia/ iż mnie zdawná Bog obrał ná náukę Pogańſką. SkarJedn 76; Potym bárzo w Bogu roziuſzony do náwrocenia Pogáńſtwá/ od Papieża błogoſłáwieńſtwo wziął/ y Arcybiſkupem Pogáńſkim poświęcony ieſt. SkarŻyw 575, 600 marg; NiemObr 158.
Wyrażenie: »doktor pogański« = św. Paweł [szyk 4:2] (6): Leop B2; Máiąc tedy towárzyſtwo [św. Paweł] z Barnabą zwolennikiem/ s Piotrem/ Ianem/ Iákubem/ chodzili po rozmaitych kráinach/ każąc y náwracáiąc lud ſproſny ná krześćiáńſką wiárę/ ták przez piſanie iáko przez mowę/ przeto był wezwań Páweł Doktor y zwolennik pogáńſki. BielKron 143; Przeto nas Doktor pogáńſki S: Páweł przeſtrzéga mówiąc/ Nie záſmucayćie Duchá Bożégo BiałKat 51, 48v; RejPosRozpr b3v; LatHar 432.
W przen (1): Oczy téż moie widzą/ to zbáwienie twoie/ Któréś ſpráwił przed ludem wſzégo świátá tégo/ Swiátło pogáńſkié/ chwałę Izráhelá twégo. SiebRozmyśl Gv.
α. Którego bohaterem są poganie (4): Drudzy cżtą wálki Troiańſkié/ Albo ij dzieie pogańſkié OpecŻyw kt; RejZwierc 44, 154; Do ktorey vprzeymcy miłośći ku oyczyznie/ nie tylko przyrodzona powinność vpomnieć nas może: nie tylko przykłády onych zacnych Horácyuſzow/ Curcij, Codri Athenienſium Regis, choć Pogáńſkie: ále y ludzi Chrześćijáńſkich VotSzl A4v.
f. Pochodzący, zachowany z czasów panowania pogan, tj. przedchrześcijańskich (6): Ná drugiey ſtronie brzegu Kolná náleźiono mury známienitą ſpráwą z kwadratow zmurowáne pogáńſkie/ z wypiſy Rzymiánow BielKron 285v; Przytym mieśćie ieſth grob/ zową s. Aureliey/ nád brzegiem rzeki/ ále więtſze podobieńſtwo że tho ieft grob pogáńſki/ zacnego iákiego Rzymiániná z domu Aurelianow BielKron 286, 288.
Wyrażenia: »pogańskim obyczajem« [szyk 1:1] (2): Druzus Ceſárzá Auguſtá páſierb [...] zoſtáwił w tym mieśćie wiecżną pámiątkę wieżę álbo ſłup kámienną/ obycżáiem pogáńſkim ſpráwioną BielKron 284v, 283.

»z pogańskiego zachowania« (1): Gdyż ten nieſzcżęſny zwycż[a]y ieſzcże z Pogáńſkiego záchowánia pozoſtał. WerGośc 270.

A. Obraźliwie o przeciwnikach religijnych (16):
a. Innowiercy o katolikach (15): Iż ia przed ſię/ mocnie ſtoię przymoich pierwſzych y teráznieyſzych ártykulech do ſkonánia mego/ ktore kxiądz Biſkup Krákowſki/ nie ſlowem Bożym/ áni dowodem Duchá s. ále wykręty ludzkimi/ mądrośćią Pogáńſką/ y dowodem Duchá nietzyſtego/ háńbi y ſromoći/ y názywa ie obłędliwymi. KrowObr B4v; Ale gdy przyidźie ná ludzki rozſądek/ ná vſtáwy/ ná zdánie/ ná poſtánowienie: wywrocą teraz Loikowie pogáńſką filozofią wſzytko ná nice CzechEp 105; opuśćiwſzy y wywody logitſkie Pogáńſkie: chociaż ich X.K. vżywa: ſámymi świádectwy piſmá ś. poydę/ y piſmo piſmem wykłádáć będę CzechEp 273, [3] marg, 35, 45, 130 marg, 132 (12).

W połączeniu szeregowym (1): Z ktorego opićia y obżárćia ſię tey pogáńſkiey ćieleſney y Dyabelſkiey Filozofiey/ gdy ſię ludźie z ſobą ſwárzyć [...] pocżęli: źiemſkim y ćieleſnym ſpoſobem chcąc ogárnąć rozumem ſwym Bogá [...] CzechEp 232.

Szereg: »papieski, pogański« (1): Na cżym ácżby iuż pobożnemu y ſzcżyremu/ v ktorego y iedno namnieyſze świádectwo ſłowá Bożego ważnieyſze ieſt niż tyśiąc tyśięcy Papieſkich Pogáńſkich wywodow/ doſyć było: wſzákże dla odpornych y tego ieſzcże záraz dołożę/ iż [...] CzechEp 282.
b. Katolik o wyznawcach jednej z dawnych herezji (1): Donátyſty heretyki/ gdy od ſądu kośćielnego do niego [Konstantyna Wielkiego] áppellowáli/ ták zgromił/ [...]: (O iádowite ſzaleńſtwo y śmiáłość/ iákoby w rzeczách pogáńſkich/ ták śmieli áppellácyą wkłádáć?) SkarKazSej 680a.
B. O muzułmanach, zwłaszcza Turkach i Tatarach; barbarus HistAl (123): Pogáńſką ſtronę trzyma Krześćiány zdradza PaprPan Ff.
Szereg: »i pogański i heretycki« (1): y pogáńſka/ y heretycka ludzka śiłá/ nie przemoże budowánia SkarKazSej 683b.
W przen: Z wyrazem użytym metonimicznie na oznaczenie muzułmanina (12): LibLeg 11/166; RejZwierc 186v; Iák on [Moskiewski] Turki/ Tátáry/ poráźił ná głowę/ Bo ſą ćiáłá Pogáńſkie pobite ſurowie. WierKróc A3v; [Turcy] Ogárnęli Miedzyboż chcąc was mieć w niewoli/ Iuż pogáńſkie páſzcżeki hárdzye pokrzykáły/ Mniemáiąc z oblężonych by korzyść mieć miáły. PaprPan V2v, H4v; SkarKazSej 683b.
Wyrażenie: »krew pogańska« = zabici muzułmanie, śmierć muzułmanów [szyk 5:1] (6): MycPrz I Cv; (nagł) Nagrobek St. Struſ. (–) [...] Tenże vpad y moiéy náznáczon był głowie. Bom légł we krwi pogáńſkiéy KochFr 116; Toż też y do was mowię Rycerſtwo cnotliwe/ Krwie Pogáńſki á zátym dobry ſławy chćiwe CzahTr G2v, Fv [2 r.], H.
a. Charakterystyczny dla muzułmanów (11): teraz wiedz pewnie Skánderbegu/ iż ćie tym przymierzem vłowił Máchomet/ bo ćie inácżey pożyć niemogł/ iedno thák ſwą chytrą pogáńſką rzecżą BielKron 253v, 240; PowodPr 59; Iam cżęśćią dobrą wiádom Pogáńſki wielkośći/ Sercá ſpráwy tákże też y w boiu cżerſtwośći. CzahTr F3v.

W połączeniu z metonimicznym określeniem cechy człowieka [np. okrutność pogańska = okrutni muzułmanie] (7): BielKron 253v; Zá toć ręcżę gotowſzy ná káżdy cżás náſzy/ Zadna ſrogość pogáńſka też ich nie vſtráſzy PaprPan S4v; CzahTr E4, E4v, G2, G4; Niż o nieprzyiaćielu wieść przyidzie/ Płomienie/ Pierwey vyźrzyſz ogniſte/ y krwáwe ſtrumienie. Nie ſpodzieway ſię pierwſzych áni drugich wići: Nie zwieſz gdy ćię okrutność Poháńſka záchwyći. KlonWor 31.

b. Będący muzułmaninem (23): otho ći zbiegowie pogáńſzczy/ Máchometowie iáwni [...] náplugáwili nam w Polſzcze onę niepokaláną wiárę OrzList h3v; BielKron 237; BiałKaz L3v; StryjKron 722; A w náſzym krześćiáńſtwie/ [...] poſpolićie obrońcy náſzy ták nas bronią/ iż nietylko nieprzyiaćielowi/ ále ſámemu goſpodarzowi/ nic ábo máło nie zoſtáwią: y cżęſtokroć niektorzy [...] ták ſobie w domach ich pocżynáią/ iż wielekroć ták vtrapione głoſy do Bogá o nieprzyiáćielá Pogáńſkiego wołáią. PowodPr 63, 70, 76; SkarKazSej 685a marg.

W przeciwstawieniu: »chrześcijański... pogański« (1): Day zgodę/ miłość/ pokoy/ Pánom Chrześciánſkim/ Stan Pánie ſtráſzną ręką/ Tyránom poganſkim. KmitaPsal A5v.

Wyrażenia: »lud (a. ludzie), człowiek pogański(-scy)« [szyk 4:1] (4:1): tylko ſámá Polſká od nich [Krzyżaków] nawiętſzą krzywdę ćierpiáłá/ gdy miecż ſwoy ná ſwe pány obracáli/ Tátáry lud Pogáńſki okrutny ná nie przywodzili BielKron 231; biyćie biyćie złe ludzie Pogáńſkie okrutniki naſze (marg) Turki mordowano. (–) BielKron 243v, 460; PaprPan F4v; CzahTr F3v.

»pogański(e) narod(y), plemię« [szyk 3:1] (3:1): Piſze Rychárdus [...] Sármáty tho ieſt nas/ złotem y śrebrem przechodźić wſzytki/ [...] y rozmáity narod Pogáńſki/ co im to było zá dźiw/ gdy drugi iáko żyw nie widał Tátárzyná álbo Moſkwićiná. BielKron 414; Zygmunt Auguſt miał z niego [Mikołaja Mieleckiego] Márſzałká ſławnego. Práwy tho Woiewodá był Podolſkiey zyemie/ Drżáło przed laſką iego to pogáńſkie plemię. PaprPan A4; KochFrag 29; Przepuść Pánie/ przepuść ludowi twemu: á dźiedźictwá twego niepodaway ná háńbę/ áby ich miáły opánowáć (Pogáńſkie narody.) [...] Możnieyſzyć nierownie P. Bog ná nas z pomſtą zgotowány/ niżeli Turek PowodPr 81.

Szereg: »krześcijański także i pohański« (1): Czyli temu dawny czás/ kiedy ſzczęśćiu ſwemu Car Moſkiewſki vfáiąc/ chćiał świátu wſzyſtkiemu gróźnym być? wſzyſtki lekce Króle Krześćijáńſkié Vważáiąc przy ſobie/ tákże y Poháńſkié. KochJez A3.
W przen (2): wſzak ya sobye nie prosze na pozitek ale prosche dla Chrzesczyan abich ych odplaczyl od Turkow od poganskiego yezika LibLeg 11/46v; IErzego málowáli/ á on Smoká gromił/ A o iákąś krolewnę/ drzewo oń ſwe złomił. Lecż ten náſz Polſki Ierzy/ ſtádá Bucżackiego/ Gromił y gromić będzye/ ſmoká pogáńſkiego. Służąc oney Krolewnie/ Poſpolitey rzecży RejZwierz 78.
α. Złożony z muzułmanów (2): A zá tym ſię Polacy zbroyni vkazáli W ſwietnych zbroiách [...]. Nád nimi był Czárnkowſki Hetman przełożony/ Ktorych záraz Pogáńſki vph widząc ſtrwożony/ Mnimáiąc iż wielki lud przybył wnet pierzchnęli StryjKron 702; [Pan Bóg] náuczył nas/ iż z heretyki/ ktorzy kápłanow práwych Bożych w ſwym woyſku/ á zátym y P. Bogá z ſobą nie máią: nic nie wygramy gdy ſię ná nas pogáńſkie woyſká podnioſą. SkarKazSej 685b.
c. Należący do muzułmanina (6): Chciałem też był ſpomnieć pogáńſkie dwory/ iáko Czeſárzá Tureckiego/ Zofiego/ czo tám zá ćwicżenie/ czo zá zwycżáie ná dworzech GórnDworz V6; Nuż ieſzcże więtſza nieſpráwiedliwość/ gdy ieden cżłowiek w náſzym práwie drożſzy niż drugi, y co raz ná Seymach to mu cenę gorzey nád vſtáwy Woiewodze odmieniáią: á przedśię ták/ iż nietylko ſzkápę pogáńſką/ ále y pſá v dobrego myśliwcá naydźie nierownie drożſzego. PowodPr 68; CzahTr C.
W przen: Z wyrazami oznaczającymi przenośnie akty przemocy dokonane przez muzułmanów (3): RejZwierc 188; Y owſzem co przodkowie náſzy wnierownie mnieyſzym goſpodárſtwie y doſtátkách pobudowali/ y nádáli/ w tym táka vymá ieſt/ iż ſzáblá Pogáńſka gdźieby [...] przeſzłá/ ledwoby więtſzą po ſobie zoſtáwić mogłá. PowodPr 19; Vkazowałem iáko pogáńſki miecz nád nimi wiśi/ ktory ſąśiedzkie zdrowia y máiętnośći pożera SkarKaz )(2v.
d. Którego podmiotem (wykonawcami, sprawcami) są muzułmanie (67): Thák ſie nam práwie wſzytkim głowy zámieſzáły/ że wſzyſtki dobrodzieyſtwá chczemy ſobie záwrzeć od pánow ſwoich/ á ná vłaphy pogáńſkie chcemy przywieść y potomſtwo ſwoie RejZwierc 194v; StryjKron 370; którzy [...] was proſzą [...]/ ábyśćie ráczéy/ gdźie ich bronić niechcećie/ ćiáłá ich nieſczeſne popalić dáli/ ábyśćie wżdy ták tym domowym płomięniém/ od rodźiców/ od żon/ y od dźiatek wáſzych to wſzeteczeńſtwo/ té gwałcenia pogáńſkié odráźić mogli. OrzJan 20; Zbor tych Nowokrzcżeńcow/ [...] poſpolićie też modły do Báálá ſwego cżynił/ áby Pan Bog zdárzył pánowánie pogáńſkie PowodPr 35; tedyby nie dźiw/ żeby ná domowe Tyráńſtwo zátym Pogáńſkie Pan Bog przepuśćił. PowodPr 59, 36, 50, 75; VotSzl B2; CzahTr F2.

W połączeniu szeregowym (1): Zły duch Te wymyślił z torkmyſzow puhy: Tátárſki to Pśi pogáńſki nálazek. CiekPotr 76.

Wyrażenia: »moc [= przemoc] pogańska« [szyk 3:1] (4): [Wałaszy] Bronili ſie kiedyś Turkom/ Węgrom/ Polakom/ Tátárom/ [...] pánom ſwym nie wierni/ ná ktorego ſie zwaśnią wnet go chcą o gárdło przypráwić/ ſtądże cżęſte Pány miewáią/ dla ſwey nieuſtáwicznośći/ przetho przyfzli pod moc Pogáńſką. BielSpr 69v; SkarJedn 403; A iż zá ty tákie nieznośne grzechy Pan BOG káráć będzie/ á Boże day to áby nie pogáńſką mocą/ ktorzy nas do záprzenia Chryſtuſa [...] niewolić będą SkarŻyw A4; O Murze ſławny kráiow Chrześćiáńſkich [tj. Rzeczpospolita]/ Wále potężny od mocy Pogáńſkich GrochKal 24.

»niewola (a. niewolstwo) pogańskie(-a)« [szyk 10:3] (13): SkarJedn 154, 171, 308, 310, 329; KochTr 23; Vpátruie Ambroży ś. z piſmá S. iż iednoż y to nieumyślne vpićie Noego/ było przycżyną niewolſtwá ná świećie. Gdy ſie vmyślnie ták ſpoſpolitowáło: ſtrzeż Boże áby Pogáńſkiego niewolſtwá nie wnioſło. PowodPr 72, 58 marg, 68, 81; A naprzod kośćioły wſchodnie/ od tego mieyſcá y páſterzá iednego gdy odpádły/ ná wiele ſię ſekt rozerwáły/ y do wiele ſrogich błędow y kácerſtw iáko obcych y rożnych bogow przyſzli/ y zátym niewolą pogáńſką zniſzczáły. SkarKaz 40a, 580b; SkarKazSej 665a.

Szeregi: »pogański abo heretycki« (1): náucżćie ſię y wy rodzicy ták dziatecżki ſwoie z młodu do zakonu Bożego [...] przyucżáć: żeby cżego Boże vchoway/ gdyby w pogáńſką ábo Heretycką rękę wpádły/ zátrzymáć ſię przy S. wierze vmiáły SkarŻyw 48.

»pogański, tatarski« (1): Dla tych tedy roſterkow y zaboyſtw wnętrznych pogáńſkich Tátárſkich/ gdy ſię ſámo złe biło/ wiele Xiążąt Ruſkich [...] iarzmo Tátárſkie [...] z ſziy ſwoich zrzućili StryjKron 416. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pogański, (i) turecki« (2): Potym w inne błędy [Ormianie] iáko to bywa gdy owcá od páſterzá ſię odłącży záſzli [...]. Y ták ręką y niewolą pogáńſką Turecką od Bogá pokaráni/ po rozmáitych kroleſtwách rozproſzeni ſą. SkarJedn 305; SkarŻyw 115.

W przen (36): Gdyſz ieſt iárzmo Pogáńſkie z Moſkwy iuż znieſione MycPrz I C3v, [C]2v.
Wyrażenie: »ręka pogańska« [szyk 20:12] (32): LibLeg 11/59v, 62, 166 [3 r.], 168v; (nagi) Rozdział 20. (–) Iáko Grekowie [...] zá wzburzeniem Cżerncow proſtych á vpornych przes Márká Epheſkiego/ Synodu S. y iednośći kośćielney trzymáć nie chćieli/ y w ręce Pogáńſkie wpádli SkarJedn 319; cudownieć Pan Bog iáko ſię rzekło pokażał/ iáko mu ſię to z iednocżenie podobáło: á odſtąpienia y rozerwánia kośćielnego dłużey ćierpieć niechćiał/ ále odſzcżepieńce pagáńſką [!] ręką pokarał. SkarJedn 353; iż kośćioły ktore od Rzymſkiego Kośćiołá odeſzły poginęły/ [...] Odſzcżepieńſtwem y Heretyctwem podkopáne/ y ręką Pogáńſką zmocowáne. SkarJedn 399, A2, A*v, 149, 165, 167 (19); SkarŻyw 48; PowodPr 24, 33; (nagł) Do Naiáśnieyſzego trzećiego ZYGMUNTA Krolá Polſkiego. (–) [...] Weźmiy ná ſię przodkow ſwych mężną śmiałość onę/ A rátuy z rąk Pogáńſkich Krześćijáńſką ſtronę. CzahTr F4v, A3, E2, G4v.
α. O języku, pożyczkach językowych (2): Ruſki záſię [język] ſurowy: Racki/ Serbſki/ Chárwácki/ Bulgárſki/ iuż máią coś pogáńſkiego/ bo ſie od Thurkow ſpacháli GórnDworz F7.
Szereg: »pogański i tatarski« (1): o to go też [papież cesarza Mikołaja] troſzcże/ iż śmiał ięzyk Láćinſki pogáńſkim y Tátárſkim ięzykiem názwáć. SkarJedn 216.
e. Którego przedmiotem są muzułmanie (4): ktora woiná gdzie by ſie zdárzyłá/ á zá poraſzką pogáńſką wyſzło by ták wiele tyſięcy Turkow/ Sárácenow/ z błędu/ á s ciemnośći Máchometowey/ á przyſzłoby ku ſwiáthłośći/ á vznániu prawdy Kriſtuſewey [!] GórnDworz Ii4v; GrochKal 26; á zátym do kupy/ Zbierśćie ſię á przypądzćie ná Pogáńſkie łupy. Sprobuyćie wáſzy broni o Turſkie zawoie CzahTr E4v; Fárbę Bugowey widźiałem kreẃ wody Náſzá zmieniłá/ procz poháńſkiey ſzkody. SzarzRyt C.
C. O barbarzyńcach starożytnych z pozycji Greków i Rzymian; barbarus HistAl (11):
a. Będący barbarzyńcą (7):
Wyrażenia: »lud (a. ludzie), człowiek pogański(-scy)« = barbari, gens barbarorum, homo barbarus HistAl [szyk 2:1] (2:1): Mężowie Macedońſcy Traces Teſſalonicenſes y Grekowie/ wzglądaycie na Alexandra aby thak odeſzła od was boiazń wſzytkich pogańskich ludźi HistAl B5; do ciebie [tj. Aleksandra] ciągniemy/ ſtobą nie iáko z Bogiem ále iáko s cżłowiekiem pogáńskim/ pychy y prożney chwały pełnego/ boiowáć. HistAl G8, E4v.

»pogańskie narody« (1): Mnie niechay oyćiec trzyma w pęćie ſrogim/ Zem lutość miáłá nád mężem vbogim: Mnie niechay záśle w pogánſkié narody Przez morſkié wody. KochPieś 50.

α. Złożony z barbarzyńców (3): Potym gdi vyrzi Alexander wielkoſć ludu y pogańską moc [barbarorum virtutem]/ wſzytki cżłonki iego boiáznią będą zięte. HistAl Ev; pogáńſkie woyſko zwáli Rzymiánie Caterua, to ieſt/ zgromádzony lud. BielSpr 11, 29v.
b. Należący do barbarzyńców (3): widział [król Anektanabus] tám iáko Egipcżykowie byli potłumieni nawáłnoſcią łodzi pogáńskich [impetu classium barbarorum] HistAl A2.
α. Zamieszkały przez barbarzyńców (2): Potym ruſzywfzy zaſtępy wſzedł [Aleksander] w ſtrony Ciliciey w krainy pogáńskie [regiones barbarorum]. HistAl D8v, D8v.
c. Którego podmiotem są barbarzyńcy; w przen (1):
Wyrażenie: »ręce pogańskie« (1): á iżes wybáwił żonę Kandeolowę z rąk krola Ebryckiego/ thákże też ciebie wybáwię z rąk pogáńskich [de manibus barbarorum] HistAl L8.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Ethnicus, Latine Gentilis, Pogáński ab ᾽εθνος quod gentem significat. Mącz 108d; Ethnicus – Pogánskij. Calep 374b.

Synonim: niewierny.

LWil