[zaloguj się]
[pdf]

POGRZEB (361) sb m

o jasne; -eb (11), -éb (9); -eb Koch Wz; -éb OpecŻyw, MurzNT, MurzOrt, GórnTroas, też Calep (2); -eb : -éb Mącz (10:3); -eb-.

Fleksja
sg pl
N pogrzeb pogrzeby
G pogrzebu pogrzebów
D pogrzebu, pogrzebowi pogrzeb(o)m
A pogrzeb pogrzeby
I pogrzeb(e)m pogrzeby, pogrzebami
L pogrzebie pogrzebi(e)ch, pogrzebach

sg N pogrzeb (67). ◊ G pogrzebu (50). ◊ D pogrzebu (8) OpecŻyw, BielŻyw, BielKron, HistRzym (2), SkarŻyw (2), WujNT, pogrzebowi (6) Leop, Mącz (4), GórnRozm. ◊ A pogrzeb (109). ◊ I pogrzeb(e)m (13). ◊ L pogrzebie (68). ◊ pl N pogrzeby (10). ◊ G pogrzebów (7); -ów (1), -(o)w (6). ◊ D pogrzeb(o)m (2). ◊ A pogrzeby (10). ◊ I pogrzeby (1), [pogrzebami]. ◊ L pogrzebi(e)ch (9), pogrzebach (1) WujNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Chowanie zmarłego i towarzyszące temu ceremonie; sepultura Miech, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; funus Mącz, Modrz, Calep, Cn; exsequiae, humatio Mącz, Calep, Cn; obsequiae HistAl, iusta, parentalia Mącz; celebrata, funebria sacra, iusta exsequialia a. exsequiarum a. funebria a. funerum, libitina, mos parentalis, munus postremum a. supremum, officium(-a) ferale a. inferiale a. suprema, solenne funeris, suprema Cn (348): Wdowá rychło po pogrzebie/ Vteſkniłá ſámá ſobie: A zá mąż idź wolą miáłá BierEz R4v, O2v [2 r.], Q4v; OpecŻyw 156; A gdiż ſie [Aleksander] kſmierci przibliżał roſkażał aby go do złotey trunny włożywſzy do Alexandriey ku pogrzebu wiezli. BielŻyw 163, 78; MiechGlab 44; Pleban każe ná pogrzeb pieniądze gothawaċ. RejKup M; HistAl G2v, N5v; MurzNT Matth 26/12; Iż vmárłych niemaćie ſię dotykáć/ y przy pogrzebiech bywáć? KrowObr 226; RejFig Aa8v, Bb4v; RejZwierz 12 marg, 26, 34v; BibRadz Tob 2/10[9]; Pięć lat bez pogrzebu leżał [Henryk V]/ bo był od Papieżá w klątwie o zgwałcenie kościołow. BielKron 180, 19, 21, 36v, 141v, 157v (20); Bustarii, Szermierze álbo gońce byli/ którzi v ſtárych ludźi przi paleniu ciáła nieyáką grę [...] okázowály/ v nas páchołek we zbroyi drzewo z koniá Łamie przi pogrzebie. Mącz 28b; Quosdam fama prodidit in ipsis funeribus revixisse, Yeſt pewna sławá o niektórych ze przy pogrzebiech záś ożyli. Mącz 92d, 87c, 105c, 107a, 120d [2 r.], 140d [4 r.] (25); RejAp 93 [2 r.]; GórnDworz Bb3; HistRzym 16, 16v [3 r.], 90v; KuczbKat 40; Abowiem pátrz gdy ná pogrzebiech bywamy/ álbo przyiacioły w przygodach cieſzymy/ tedy máło odſzedſzy ná ſtronę pokiwawſzy głową poćichu ſobie rozmawiamy: Brácie/ á coż dziáłáć/ wſzytkimći nam tám być. RejZwierc 151; WujJud 200v, 227 [2 r.], Mm6, Nn; Nie ziednoćiſz ſię z niemi pogrzebem/ bo ziemię ſwą ſkáziłeś/ lud twoy pomordowałeś BudBib Is 14/20; CzechRozm 132; ModrzBaz [38], 59v, 61v; Calag 65b, 255a; KochPs 118; Zwielkim tedy weſelem miedzy innymi S. oycy pogrzeb iey dáli. SkarŻyw 16, 51, 52 [2 r.], 56, 62, 102 (14); StryjKron 345, 360, 762; [Poeta o sobie:] Niech przy próznym pogrzebie żadné nárzékánié/ Zaden láment nie będźie/ áni vſkarżánié KochPieś 55; ArtKanc S10v żp; ActReg 17, 22, 64 [2 r.], 76, 87, 127, 141; Epicedium – Pioſnka przipogrzebie, kuczćij vmarłego. Calep 366b, 387a, 442a [3 r.], 491b, 600b, 969a; Tu ocży/ Wſzytkim pátrzącym/ płácż łzámi zámocży. Iáko/ kiedy gdźie lubo pogrzeb ſmutny/ Lub nieprzyiaćiel tráfi ſie okrutny GrochKal 9, 23; Phil F3; GórnTroas 11; KochFrag 47; LatHar 80, 320 marg, 545, 702 marg, 704 (8); KołakCath Cv; WujNT Matth 14 arg, s. 143, Mar 14/8, s. 355 marg, 424; Ale że kazánia ná pogrzebiech nie dźieią ſię ták dálece dla vmárłych/ iáko więcey dla żywych pozoſtáłych/ [...] WysKaz 2, kt, 44; SarnStat 628; SiebRozmyśl K4; SkarKaz 381b, 386a [2 r.], 520b; SkarKazSej 695a; ZA ćię/ zá ćię moy Chryſte/ kupiono tę rolą: Dla tych ktorzy z Oycżyzny záſzli w tę niewolą. Zeby duſze zabiegłe ktore ſą pod niebem/ Vćieſzyły kośći ſwe tym wolnym pogrzebem. KlonWor 81, 82.

pogrzeb komu (1): Pogrzeb Pánu CHRiſtuſowi cżemu wyrażáią KuczbKat 40 marg.

pogrzeb czyj [w tym: G sb i pron (64), ai poss (17), pron poss (19)] (99): BielŻyw 6, 163; MiechGlab *7, **4v, 30; WróbŻołtGlab A4; Cżytáliſmy o pogrzebie Alexandrowym koſztownym/ do kthorego wiele ſie było zeſzło Mędrców HistAl N5v, N5; Rzekł tedy Ieſus/ Dái iéi pokói/ zachowałać tento oleiek nadźień pogrzebu moiego MurzNT Ioann 12/7; KrowObr 144v, 145; Przez wſſyſtek cżás poświęcenia ſwego/ do vmárłego niepoydzie/ áni będzie ná pogrzebie Oycá/ Mátki/ Brátá/ y Sioſtry Leop Num 6/7, Gen 47 arg, Tob 4/18, 2.Mach 4/49, Act 8 arg; OrzList b3v; RejZwierz bbv, 12; BibRadz Gen 47 arg, 4.Reg 15 arg, 2.Mach 4/49; OrzRozm Iv, M3, Q [2 r.]; Adam vmárł. Adámow pogrzeb. BielKron 3v marg, 58, 91, 269v, 397v, 400v (10); Visceratio, Iákowe wzdawánie ſurowego mięſa miedzi poſpolſtwo co bywáło v ſtárych ná pogrzebiech známienitych oſób/ álbo vrocziſte ſwiątobliwośći. Mącz 499c; HistRzym 33; O nędzny bogacżu/ o nędznyſz tho pogrzeb twoy będzie RejPos 164v, 138v, 165, 352, 352 żp; KuczbKat 45; RejZwierc 125v; A Regeſtrá ktemu były piſáne/ wiele cżego było/ á co cżyiego dawano do Sequeſtru Chorążom/ Kładziono theż s tego dzieſiątą cżęść ná pogrzeby Rycyrſtwá BielSpr 15; WujJud b6v, 200; BiałKaz kt, Hv; StryjWjaz B; Około tych [dwustu sześćdziesięciu dwu chrześcijan] pogrzebu/ wiele pracey podięli SkarŻyw 62, 27, 108, 143, [197], 414 (10); Potym Krol zárázem w tydzień wyiáchał z Wilná do Krákowá ná pogrzeb Oycowſki StryjKron 762, 411 [2 r.], 467 [2 r.], 762 marg; Gdze y matkę swoyę dochowal do smyerczy, y pogrzeb yego koſtowal 4m ZapKościer 1586/69; GórnRozm E4v; ActReg 68, 170; Calep [755]b; GórnTroas 63; LatHar 125, 176, 279, 543 marg, 549, 550, 689; WujNT przedm 40, Matth 24/12, s. 293, Ioann 12/7, s. 355 marg, Ioann 19 arg, Cccccc; kazánie to/ ktorem miał ná Pogrzebie tegoż Kśiążęć[i]á Iego Mczi dobrodźieiá náſzego/ w druku mieć chćiáłá. WysKaz )?(3, 1, 2, 2 żp; SarnStat 233; SkarKaz 161b, 384a, 386a [2 r.]; KlonWor 82. Cf »pogrzeb obchodzić«, »pogrzeb umarłych«.

W porównaniu (1): Bo iedny pobito/ drugie potruto/ do wychodow ná lekkość ich miotano/ iż iáki był żywot táki też miał być j pogrzeb RejZwierc 136v.

W połączeniach szeregowych (8): GliczKsiąż P; TAkli Bráćie miły/ w Bábyloniey/ wbłędźie/ bez Krztu/ bez Wieczerzey/ y bez Pogrzebu/ ſą ludźie? OrzList a4; KuczbKat 40, 120; ktoby mowię temu chćiał poſtánowić miárę: k temu poſagom/ weſelam/ vcztam/ pogrżebom/ budowániu/ málowaniu ſztukwarkom/ y inem zbytkom/ ktorych ieſt wiele/ pewniebyśćie go y źiemie wygnáli GórnRozm L3; LatHar 326; WujNT 44, 635.

W przeciwstawieniach: »wesele (3), chrciny ... pogrzeb« (4): Nietrzeba naſz wkmotry proſyċ. Bo będzie pewnie báczymy Pyrwey pogrzeb nyzly chrczyny. RejKup g2; GórnDworz Y6v; A tobie zły człowiecze miáſto łóżnice grób/ á miáſto weſela pogrzeb/ przyiaćiele/ y krewni twoi ſpráwią. KochWz 139; KlonWor 33.

Tytuł tekstu S. Orzechowskiego, wydanego pośmiertnie jako „Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego” (8): A coż wżdy ſye z támtem Pogrzebem dźieie? teſzno ludźi że ták długo ten Pogrzeb ná świát nie idźie. OrzRozm Q, Q [2 r.], Qv [4 r.].

Zwroty: »pogrzeb obchodzić; obchod pogrzebu« [w tym: czyj (2)] [szyk zmienny] (3;1): HistJóz E4; Funus instaurare, Pogrzeb obchodźić. Mącz 171b; BiałKaz Hv; gdy ſię wſzyſcy ſiedḿ Synow [...] ná oſáteczny obchod pogrzebu Oycowſkiego ziecháli StryjKron 411.

»nie otrzymać pogrzebu« (1): Pogrzebioná Rachel ná drodze idąc do Bethleiem/ tá ſámá miedzy przyrodzonemi Abráámowymi nie otrzymáłá pogrzebu. BielKron 16.

»pogrzeb sprawić (a. sprawować, a. odprawić, a. odprawować, a. wyprawić), wyrządzić (a. wyrządzać); pogrzeb był sprawowan« [w tym: wyprawić i wyrządzić (1)] = celebrare exsequias a. funus, iusta facere a. peragere, parentare Mącz, Cn; ducere exsequias Mącz; sepelire PolAnt; defunctum efferre, exsequi, exsequiari, feralia officia peragere, funerare, funus curare a. exsequi a. facere a. locare, iusta reddere a. solvere funeri, libitinum exercere, parentari, suprema solvere, supremo officio fungi Cn [szyk zmienny] (20:2;2): Ná oſtátek ſmyerć yey opłácże/ grob yey ſpráwi/ pogrzeb koſztowny wypráwi y wyrządzi. GliczKsiąż P; Pomrą wrzody záráźliwemi/ nie będą ich płákáć/ áni im pogrzebow będą ſpráwowáć [neque terrae faciem sepelientur] BibRadz Ier 16/4, I 463c marg; BielKron 234, 378, 425; Mącz 45d, 179b, 278c, 385c; BudBib Tob 14/13; ODpráwiwſzy przeważny pogrzeb Auguſtowi/ [...] Ná który ſie pánowie Sármáccy ziecháli/ Gdzie też chętliwie Krolá przyſzłego cżekáli. StryjWjaz Bv; StryjKron 345, 546, 762; KochWz 139; LatHar 313, 320, 737; WujNT Luc 23 arg; ludźiom zácnym záwſze był obycżay wyrządzáć pogrzeby známięnite. WysKaz 44, 43 [2 r.].

»pogrzeb (u)czynić; pogrzeb uczynion« = sepelire HistAl, PolAnt [szyk zmienny] (21;1): a tak Alexander płacżąc ſmierći krola Filipa vcżynił mu poććiwy pogrzeb [ipsum honorifice sepelivit]. HistAl B4v, B4v, G2v, N4v; LubPs S2v; Priamus prośił przymierza do trzydzyeśći dni/ á w thym pogrzeb żáłośćiwy vcżyniono Troilluſowi y Memnonowi. BielKron 59, 54v, 61v, 123v, 125v, 212v (9); GórnDworz Y3; HistRzym 33 [2 r.]; BudBib 1.Mach 7/17; SkarŻyw 414; StryjKron 452, 667; WysKaz 43.

Wyrażenia: »pogrzeb ciała [czyjego]« [szyk 1:1] (2): Bo to wielki znák ieſt cżyiey śmierći/ ieſli ćiáłá iego pogrzeb vkażemy. KuczbKat 40; WujNT Matth 27 arg.

»pogrzeb krześcijański (chrześcijański)« [szyk 3:1] (4): Piſzeſz mi też o pogrzebiech Krzeſćiáńſkich/ czegom bez śmiechu czytáć niemogł. OrzList b3v, b3v; RejPos 352 marg; WujJud 200 żp.

»ośli, jako osiowy [= bez należytych obrzędów] pogrzeb« = sepultura asini Vulg (1)] [szyk 3:1] (3:1): Leop Ier 22/19; powiedał mu iż miał być iego pogrzeb iáko Oſłowy/ á ták przycżyná tego byłá/ iż mu hołdu nie dawał iáko był powinien. BielKron 91; Niech ſámi oślim pogrzebem w ládá źiemi leżą SkarKaz 386a, 385b.

»[jakim] pogrzebem pogrzebiony« (1): Oſlim pogrzebem będzie pogrzebiony [Sepultura asini sepelietur]/ zgniły/ y wyrzucony przed brony Ierozolimſkie. Leop Ier 22/19.

»uczciwy (a. poćciwy, a. poczesny) pogrzeb« [szyk 9:6] (15): HistAl B4v [2 r.]; KrowObr 105 [2 r.], Tt3v; Drudzy też ſtáre przyiaćiele ſwoie zmárłe iedzą/ mieniąc to być napoććiwſzy pogrzeb. BielKron 268v, 125v; HistRzym 33 [2 r.]; RejPos 147 marg; BudBib Tob 14/13; niektorych śmierć niemiáłáby byłá vcżćiwego pogrzebu [sepulturae honore caruisset]/ by było ná to pieniądzmi poſpolitemi nienáłożono. ModrzBaz 42v; SkarŻyw 414; SkarKaz 385b, 386a marg.

»pogrzeb umarłych (ludzi) (a. umarłego)« [szyk 3:1] (4): OrzList c; ták też y vcżniowie iego cżynić máią: á práwie zániechawſzy wſzyſtkich zábawek świátá tego/ y zoſtáwiwſzy vmárłym pogrzeb vmárłych. CzechRozm 250v; Calep 572a; WujNT Cccccc3.

Szeregi: »dokonanie (a. dokończenie, a. skonanie) i pogrzeb« (3): á to było dokonánie y pogrzeb ſławnego Xiążęćiá Kieyſtutá. StryjKron 467; CzechEp 424; LatHar 543 marg.

»pogrzeb i ostatnia posługa« (2): BiałKaz Hv; Bez pogrzebu y oney oſtátniey poſługi/ Będźie wiátrom bezecne igrzyſko cżás długi. KlonWor 40.

Wyrażenie przyimkowe: »do pogrzebu« = prawdopodobnie: do śmierci (1): sam mieszkać az dopogrzebu abo coś blizey ActReg 130.
Przen (7): Bo ieſli bogáctwo maſz/ á nie vżywaſz go wedle woley Páná twego/ thedy ie maſz ná ſkázę á ná vpadek twoy/ á gotuieſz ie ſobie ná pogrzeb do piekłá RejPos 201.

pogrzeb czyj (2): iż cżerẃ á robacy máią być łożem iego y przykryciem iego/ á pogrzeb iego w wiecżnych ſrogoſciach piekielnych. RejPos 264v, 264.

Zwroty: »pogrzeb uczynić« (2): iakobyś dobry pogrzeb vcżynił duſzycce ſwoiey/ áby byłá donieſioná [...] ná mieyſce Abráámowe. RejPos 163v, 185v.

»[czemu] zadzwonić ku pogrzebowi« (1): iuſzbyſmy náſzey Wolności zádżwonić ku pogrzebowi mogli gdyby Szláchćicá było poimác wolno. GórnRozm C.

Wyrażenie: »pogrzebem [jakim] pogrzebion« (1): iż [...] duſzá twoiá/ iáko onego nędznego bogacżá/ pogrzebem márnym ma być pogrzebioná w głębokoſciach piekielnych. RejPos 175v.
Szereg: »trunna abo pogrzeb« (1): ták iáko piſmo powieda złośćiwym cżłowieku/ iż przyodzyanie iego będzie cżerẃ/ á łoże iego robacy/ á trunná ábo pogrzeb iego piekło ſrogie RejPos 264.
2. Miejsce chowania zmarłych: cmentarz, grób; sepultura Vulg (12): A takoż wſſedſſy w radę/ kupili za nie rolą Figulową ij dali ią na pogrzéb plelgrzymom [!] zrządzenijm bożym OpecŻyw 118v; Abraham kupił ziemię ná pogrzeb. KrowObr 104v marg, Qqq; Też vſtáwił Likurgus pogrzeby przy kośćielech co pierwey w polu cżynili BielKron 272v; SkarŻyw 528, 567; SkarKaz 386a; [Przeto 6 die Iulii rano [...] przez bramę Syjon wyszliśmy, a u pogrzebów Katolickich zmówiwszy pacierz za dusze tych, którzy tam leżą, weszliśmy do tego świętego miejsca RadzPodróż 102; tylko żeſmy podcżás miedzy pogrzebámi Tureckimi náydowáli dawne ſłupy álbo kámienie z mármuru cżyſtego BusLic 21; LaurLament Cv].

pogrzeb czyj [zawsze G sb i pron] (4): BielKron 3v; A iáko/ od powie [!]/ ſmutny być niemam? mnie ſię vćiebie dobrze dzieie: ále miáſto y miłá Oycżyzná moia/ y dom pogrzebu Oycow moich/ ſpuſtoſzał/ y brámy iego wypalone ſą. SkarŻyw 115; WujNT Matth 27/7; SkarKazSej 668a.

Zestawienie w funkcji n-loc: »Pogrzeb Pożądliwości« [tłumaczenie nazwy Kibrot - Hattaawa, lat. Sepulcra Concupiscentiae] (1): Bo ieſzcże mięſo tkwiáło w zębách ich/ á gniew Boży pobił ie/ ták iſz mieyſce ono názwáne było pogrzeby pożądliwośći. SkarŻyw 484.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Wymáwiáimy tedy i piſzmy. [...] b ſkarb boży/ pogrzéb MurzOrt Bv.

Synonimy: 1. chowanie, pochowanie, pochowywanie, schowanie, skrycie, włożenie, zagrzebienie; 2. cmyntarz.

Cf POGRZEBANIE, POGRZEBIENIE

JDok