[zaloguj się]
[pdf]

POJŹRZENIE (58) sb n

pojźrzenie (36), pojrzenie (15), poźrzenie (7), [pożrenie]; pojźrzenie BielKron, ZawJeft, KochFrag (2), LatHar, WujNT (3), CzahTr, KlonFlis, KlonWor; pojrzenie MurzHist, SkarŻyw (4), ActReg, SkorWinsz; poźrzenie RejRozm, GórnDworz (2), RejPos, ModrzBaz; pojźrzenie : pojrzenie : poźrzenie Leop (4:2:2), Mącz (19:1), BudBib (2:5).

-ź- (37), -z- (5), -ſz- (1).

-enie (57), -ęnie (1).

o oraz pierwsze e jasne; końcowe e z tekstów nie oznaczających é oraz -é.

Fleksja
sg
N pojźrzeni(e)
G pojźrzeniå
A pojźrzeni(e)
I pojźrzenim, pojźrzeni(e)m
L pojźrzeniu

sg N pojźrzeni(e) (18). ◊ G pojźrzeniå (14); -å (13), -(a) (1). ◊ A pojźrzeni(e) (6). ◊ I pojźrzenim (6), pojźrzeni(e)m (5); -im MurzHist, SkarŻyw, KochFrag; -(e)m RejPos, ModrzBaz, SkorWiszn; -im : -(e)m Mącz (1:1), WujNT (2:1). ◊ L pojźrzeniu (10).

Sł stp brak, Cn: pojrzenie, Linde XVI – XVII w.: pojrzenie, pojźrzenie.

1. Zwrócenie oczu na kogoś lub na coś, spojrzenie, spoglądnięcie; a(d)spectus Vulg, Mącz, Modrz, Cn; conspectus, intuitus Vulg, Cn; species PolAnt, Cn; contuitus, suspectus Mącz; coniectus a. iniectus oculorum, inspectio, inspectus, obtutus (oculorum), respectus, spectus Cn (21): Mącz 468a; ktory te rzecży [...] w ſobie będźie miał/ ten nietylko słowy/ ále y poźrzeniem ſercá żołnierſkie pobudźi do ſpraw woiennych ModrzBaz 116; obroćiwſzy ſię Pan/ poźrzał ná Piotrá, (marg) Duchowne to było/ y Bogu ſłużące poyźrzenie. [...] (–) LatHar 721.

poj(ź)rzenie na co (3): Ignispicium, Práktikowánie z poyrzenia ná ogień. Mącz 165a; Necromantes, Práktikarz/ wieſzczy z poyźrzenia ná martwe ciáło. Mącz 244a, 334a.

pojźrzenie czyje (3): którego poyzrzenie wyſuſſa przepáśći Leop 4.Esdr 8/23. Cf »pojźrzenie człowiecze«, »na poj(ź)rzeniu«.

W połączeniu z określeniem kierunku (1): Suspectus, Poyźrzenie wzgórę. Mącz 406d.

Zwrot: »jednym pojźrzeniem obaczyć« (1): iż tu maſz [...] wſzytek Nowy teſtáment Polſki/ zárázem z Graeckiego y z Láćińſkiego ták przełożony/ że iednym poyźrzeniem wnet obaczyſz/ kędy w Graeckim ieſt co ináczey/ [...] niżli w Láćińſkim. WujNT przedm 16.
Wyrażenia: »pojźrzenie człowiecze« (1): Abowiem nie ſądzęć ia według poyźrzenia cżłowiecżego [intuitum hominis]. Ze cżłowiek tho thylko widzi co ze wnątrz otworzyſthego ieſth/ ále Bog pátrzy ná ſerce. Leop 1.Reg 16/7.

»(i) jedno pojźrzenie« (3): Leop Sap 11/21; [św. Antonijnus] koſtery y iednym poyrzenim ſtráſzył. SkarŻyw 414. Cf Zwrot.

Szereg: »oko a poźrzenie« (1): Gdyż Pan powiedáć racży/ iż nie tylko iákim inym poſtępkiem możnego ſwiátá tego/ ále ſámym okiem/ á ſámym tylko ſwowolnym poźrzeniem/ iuż każdy zgwałćić muśi thę powinność ſwoię. RejPos 345v.
Wyrażenia przyimkowe: »z pojrzenia« = patrząc na coś, widząc, co się dzieje (1): ktorym/ Zołnierzem nietylko niebył ale zpoirzenia tym wszytkiem się brzydzieł ActReg 159.
~ Wyrażenie: »z dalekiego pojźrzenia« (1): Acż ieſt [zamek Szarosz] ná bárzo wielki y wyſoki gorze/ Z dálekiego poyźrzenia okazáły w murze. Ale w mocy máło co mocnieyſzy nád iáie CzahTr Hv. ~

»za najpierwszym pojźrzeniem« (1): Primo aspectu, Zá naypierwſzym poyźrzeniem. Mącz 321d.

»na pojrzeniu [czyim]« = widziany przez kogoś (1): Tákże tedy miedzy ſtárſſemi weſrzodku/ á ná poyrzeniu wſzyſtkich [in conspectu omnium] powiedał wſzyſthkie rzecży Achior Leop Iudith 6/12.

~ Wyrażenie: »na pirwszym pojźrzeniu« (1): Primo quasi aspectu, Ná pirwſzym poyźrzeniu. Mącz 405c. ~

a. Wrażenie, zwrócenie uwagi (2):
Wyrażenia przyimkowe: [»wedle pojrzenia«: Nie ſądzcie wedle poirzęniá [secundum speciem]/ ale ſądzcie ſąd ſprawiedliwy. MurzNT Ioann 7/24.]

»na pi(e)rwszym po(j)źrzeniu« (2): wiele ieſt rzecży/ ktore ták ná pirwſzym poźrzeniu/ zdádzą ſie dobre/ á ſą złe GórnDworz L3v; KlonFlis Bv.

b. Złe spojrzenie, urok (1): Contagio, Przirzucona chorobá z poyźrzenia. Mącz 440b.
2. Sposób patrzenia, wyraz a. wygląd oczu; wzrok; visus Mącz, Vulg (9): Nubecula, Obłoczek. Et per translationem, Pochmurne/ Nieweſołe poyźrzenie. Mącz 252b, 124a, 494b; ZawJeft 46; A poyrzeniem weſołym y ſpániáłym [swe piastunki] ćieſzyſz SkorWinsz A3v; [Leop Eccli 19/26 (Linde)].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia (1): Generositas equi in oculis est, Węſołe [!] poiźrzenie końskie dobrego ⟨k⟩onia znamienuye. Mącz 143d.

W połączeniu szeregowym (1): [kot, ujrzawszy lwa, mówi:] czos teſz znaſſego rodu [...] Bo ogoń [!] twarz i poſtawa Poſzrzenie i kazda ſprawa Kto zna niechai kazdi powie Yz podobno ku kotowi RejRozm 391.

W charakterystycznych połączeniach: okrutne pojźrzenie, piękne, pochmurne, spaniałe, (nie)wesołe (3); poźrzenie końskie; pojźrzeni(e)m cieszyć, dać znać; z pojźrzenia bywać poznan.

Zwrot: »pojrzenim poglądać« (1): okrutnym poirzęnim począł po wſzyſtkim poglądáć MurzHist T4.
Przen: Osoba o określonym wyrazie oczu (1): Gwałći wzrokiem wſzetecżnym poyźrzenie wſtydliwe KlonWor 58.
3. Wygląd zewnętrzny, powierzchowność czyjaś, kształt; a(d)spectus Vulg, Mącz, PolAnt; visus Vulg, Cn; species Mącz, Cn; visio Vulg; facies, obiectum visus, obiectum [aliquid] visui, respectus, spectaculum, spectamentum, spectatum, visum, visum [aliquid] Cn (23): ten śiedzący [na stolicy] był poyźrzenim podobny kámieniowi Iáſpiſowi/ y Sárdynowi: á tęczá byłá około ſtolice/ poyźrzenim podobna Smárágdowi. WujNT Apoc 4/3.

poźrzenie czego (1): ná vtwierdzeniu ktore było nád głową ich/ iákoby poyźrzenie ná kámień Száffirowy (było) podobieńſtwo Thronu: A ná podobieńſthwie Thronu/ podobieńſthwo iákoby weźrzenie cżłowieká zwierzchu. Y widziałem iákoby oſsobę Kontryffału/ iáko pozrzenie ogniá wewnąthrz około iego: [...] iákoby oſobę ogniá łſnącego ſie około. Leop Ez 1/27.

pojźrzenie na co (1): Leop Ez 1/26 cf poźrzenie czego.

poj(ź)rzenie czyje (3): A ná oſtátku dzieśiąći dni zdało ſię poyzrzenie iych [młodzieńców jedzących przez ten czas tylko jarzyny] lepſze y tłuſtſze ćiáłem/ niż wſzech pácholąt/ ktore iádły potráwę krolewſką. BudBib Dan 1/15, Dan 7/20, Ez 10/10.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: »[jakiego] poj(ź)rzenia« = jak wyglądający; [aliquis] aspectu PolAnt (5): Lecz ocży Leiny były ſubtylne/ záś Rachel byłá piękna kſztałtem y pięknego poyrzenia. BudBib Gen 29/17, Gen 41/4, Dan 1/4; widząc Dyoklecyan iáko on młodzieniec był barzo ślicżny á poyrzenia Anielſkiego (bo był łáſki Bożey pełen) pięknymi go ſłowy namawiał: áby iego Bogi vcżćił SkarŻyw 553, 47.

Wyrażenia przyimkowe: »z pojźrzenia [jaki]« (1): In speciem videtur esse bonus, Z poyźrzenia ſie zda bárzo dobry. Mącz 404d.

»[jaki] na poj(ź)rzenie« = [aliquis] visu Vulg; [aliquis] aspectu PolAnt (4): pobił wſzyſtko co iedno było pięknego ná poyzrzenie w przybytku corki Syońſkiey Leop Thren 2/4; Y pożárły ony krowy ſzpetne ná poyrzenie [...]/ ſiedm krow pięknego poyrzenia á tłuſtych BudBib Gen 41/4, Gen 41/2, 3.

»na pojźrzeniu [jaki]« = [aliquis] ad aspectum a. in speciem Mącz (6): Suspectus vasto turris, Wieżá wielka ná poyźrzeniu. Mącz 406d, 404d, 405c; ktorzy fáłſzuią cżerwone złote/ poſpolicie im dáią táką fárbę/ iż ná poźrzeniu ieſzcże ſie lepſze zdádzą/ niż dobre. GórnDworz Q6; SkarŻyw 212; KochFragJan 3; [A choćia [Chrystus] w oſobie Boſkiey był/ [...]/ ale [...] wziął oſobe [!] służebnicą na ſie był iako iny człowiek/ y na poirzęniu iako iny człowiek naleziony. UstKościel 4v; Ktorzyſzto Catechiſm ácż nápożreniu máły ſie być widzi/ [...] ale iśćie wielkie/ y owſzem naywiętſze rzecży w ſobie zámyka LuterMalKat A4v].

4. Widok, to, co się widzi, to, że się widzi; prospectus Vulg, Mącz, Cn; conregio, conspicio, despectatio, despectus, lumen Cn (4): Pulcherrimus undiquaque prospectus, Bárzo piękne/ weſołe ze wſzech ſtrón poyźrzenie. Mącz 406b, 406b.

pojźrzenie na co (1): Prospectu in urbem agrumque capto, Odyąwſzy poyźrzenie ná pole y ná miáſto. Mącz 406c.

pojźrzenie czyje (1): Wiele oczóm powinien/ o Páni/ kto ćiebie Oglądał/ á vćieſzył twym poyźrzenim śiebie. KochFrag 26.

[pojźrzenie skąd z określeniem kierunku: byłá ná onym mieſcu wieżá wyſoka ná pięćdzieſiąt łokći/ [...] ſthey było poyźrzenie nádoł bárzo przykre Leop 2.Mach 13/5 (Linde).]

Wyrażenie: »[skąd] dalekie pojźrzenie« (1): Ná tey ſkále od zachodu Słońcá byłá wieżá Neblozá thák wyſoka/ z kthorey było bárzo dálekie poyźrzenie BielKron 264v.
a. [Strona budynku:
Wyrażenia przyimkowe: »na pojrzenie [na co]«: w której [izdebce] [...] okna 4 wielkie śćklane, 2 są na pojrzenie na jezioro, a 2 na przygródek. LustrPom 197.

»na pojrzenie [do czego]«: Z tej izdebki ku północy na pojrzeniu do jeziora są 2 sklepy warowne LustrPom 198.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Conspectus [...], Poyźrzenie/ Obliczność. Mącz 405c.

Synonimy: 1. poglądnienie; 2. wzrok; 3. figura, forma, kształt; 4. widok.

Cf POŹRZEĆ

ZCh