Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POŁUCZWARTEK

Następne hasło: POŁUDNICA »

POŁUDNI (17) ai

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	południ	f	N	południå	n	N
	G	południego		G	południéj		G	południ(e)go
	D			D	południ(e)j		D
	A			A	południą		A
	I			I	południą		I
	L	południm		L			L	południ(e)m

pl
G		południch
A	subst	południ(e)
L		południch

sg m N południ (3). ◊ G południego (2); -ego (1), -(e)go (1). ◊ L południm (1). ◊ f N południå (1). ◊ G południéj (1). ◊ D południ(e)j (1). ◊ A południą (2). ◊ I południą (1). ◊ n G południ(e)go (1). ◊ [L południ(e)m.] ◊ pl [G południch.] ◊ A subst południ(e) (3). ◊ L południch (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „południe” (17)
- 1. [Od znacz. ‘pora dnia’: odbywający się w południe]
- 2. Od znacz. ‘strona świata’: znajdujący się na południe od czegoś; skierowany ku południowi; wiejący od południa (17)

Przymiotnik od „południe” (17):

1. [Od znacz. ‘pora dnia’: odbywający się w południe: Pilności teſz trzeba nałożyć/ ażby Catechiſm niedziele każdei nie iedno kazan był/ ale teſz przed/ y po takowem południem kazaniu/ [...] ſpiewan [...] był. UstKościel 109v.]

2. Od znacz. ‘strona świata’: znajdujący się na południe od czegoś; skierowany ku południowi; wiejący od południa (17):

W połączeniach z określeniami innych stron świata [w tym: pułnocny (a. od połnocy) (4), zachodni (a. od zachodu (słońca)) (3), od wschodu (2)] (5): MurzNT Luc 13/29; Abowiem wiele ludzi ktorzy byli w pulnocnych kráinách/ dziś ſą w południch: kthorzy byli ná wſchod Słońcá/ dziś ſą ná zachod BielKron 335v, 33v, 337v, 445v.

W przeciwstawieniu: »południ... połnocny« (1): Krzyk w okręćie/ á chmury nocy przydawáią/ Swiátá nie znáć/ wiátry ſye ſobie ſprzećiwiáią. Vśiłuie zachodny przećiwko wſchodnému: Vśiłuie Południ przećiw Północnému. KochPam 85.

Wyrażenia: »południ(a) kraina, kraj« [szyk 2:1] (2:1): BielKron 335v, 444v; Która powieść [...] Znáczyłá/ że zá láty miał wſtáć lud z pułnocy/ Którégo kray południ niémiał zdołáć mocy. KochProp 13; [KmitaŻyw A4v].

»południa strona« [szyk 4:1] (5): Ná południą ſtronę obracáią thwarz ſwoię [Turcy] gdy ſie modlą Bogu. BielKron 259v, 43v, 445v [2 r.], 447v; [TomZbrudzBrul Num 21/1].

[»południe strony [= kraje]«: Przydawa ſie też odchod prze wielkie zimno ktore płod zabija/ czo ſie przydawa w połnocznych krainach: Takież y dla wielkiego gorącza ktorem ſie brzemienna ſpraczuie/ takieſz y płod w niey tak iż go niemoże zcierpieć to ſie przygadza w południch ſtronach SpiczZioł 1542 181v.]

»południ wiatr(ek)« = auster PolAnt [szyk 2:1] (3): I przyidą [na Sąd Ostateczny] od wſchodu i zachodu ſłońca/ i od pułnocnego/ i południego wiatru/ i będą w kroleſtwie bożem poſadzęni MurzNT Luc 13/29; KochPam 85; Dopieroby weſelſza ćień od drzew pádáłá/ Y pod ſwym ſkrzydłem milſze pośiedzenie miáłá/ Kiedy południ wiátrek lekko zmorzá wſchodźi/ A znoie ćiepłym ſłońcem poruſzone chłodźi. WitosłLut A5v.

Zestawienia: »Południ Ocean« = południowa część Oceanu Atlantyckiego (1): [wyspy] Fortunáthe ktorych ſześć ná południm Oceanie. BielKron 461v.

»Morze Południe« = któraś część Morza Śródziemnego: Morze Egejskie lub Adriatyckie (1): dawamy á ná was przenaſzamy ſwobodnie ná wiecżność/ wſzythki kráiny od pułnocnego morzá wielkiego Oceaná lodowátego/ áż do morzá Włoſkiego/ ſkálnego/ południe^go áby w tych kráinách żadny nie ſmiał ſie ſádzić áni oſiadáć/ iedno wáſze pokolenie BielKron 337v.

»Ryba Południa« = południowa część gwiazdozbioru Ryb (3): Z Rybámi wſchodźi Rybá południa poſpołu: Y Andromedy widáć práwą ſtronę z dołu. KochPhaen 24, 15, 20.

Cf POŁUDNIEJSZY, POŁUDNIOWY, POŁUDNY, POŁUDZIENNY

JDok