Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POMŚCIĆ

Następne hasło: (POMUCHLA) »

POMŚCIĆ SIĘ (268) vb pf

się (204), się (64).

-o- (24), -ó- (3) KochPs, KochWz (2).

Fleksja

inf	pomścić się

praet
	sg		pl
1	m	pomściłem się, -m się pomścił	m pers	pomścilichmy się, -chmy się pomścili, pomściliśmy się, my się pomścili
1	f	-m się pomściła	m an
2	m	pomściłeś się, -eś, -ś się pomścił	m pers
3	m	pomścił się	m pers	pomścili się
3	f	pomściła się	m an

imperativus
	sg	pl
2	pomści się	pomścicie się, pomści(e)jcie się
3		niechać się pomszczą

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się pomścił	m pers	bysmy się pomścili
1	f	bych się pomściła, bym się pomściła	m an
2	m	by się pomścił	m pers
3	m	by się pomścił	m pers	by się pomścili
3	f	by się pomściła	m an

con praet
	sg
3	m	by się był pomścił

inf pomścić się (101). ◊ fut 1 sg pomszczę się (15). ◊ 2 sg pomścisz się (6). ◊ 3 sg pomści się (22). ◊ 1 pl pomścim się (3) BielSat, BudBib, MWilkHist, pomścimy się (2) RejJóz, BielSjem. ◊ 2 pl pomścicie się (2). ◊ 3 pl pomszczą się (2). ◊ praet 1 sg m pomściłem się, -m się pomścił (3). f -m się pomściła (1). ◊ 2 sg m pomściłeś się, -eś, -ś się pomścił (6). ◊ 3 sg m pomścił się (33). f pomściła się (5). ◊ 1 pl m pers pomścilichmy się, -chmy się pomścili (2) RejZwierc, BielSen, pomściliśmy się (1) BielSat, my się pomścili (1) BielKron. ◊ 3 pl m pers pomścili się (9). ◊ imp 2 sg pomści się (10). ◊ 2 pl pomścicie się (1) BielKron, pomści(e)jcie się (1) Leop. ◊ 3 pl niechać się pomszczą (1). ◊ con 1 sg m bych się pomścił (3). f bych się pomściła (3) BierEz, RejJóz, RejKup, bym się pomściła (1) GórnDworz. ◊ 2 sg m by się pomścił (1) Leop. ◊ 3 sg m by się pomścił (22). f by się pomściła (2). ◊ 1 pl m pers bysmy się pomścili (2). ◊ 3 pl m pers by się pomścili (4). ◊ con praet 3 sg m by się był pomścił (1). ◊ part praet act pomściwszy się (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Wziąć odwet, ukarać (268)
- [Przen: Powetować sobie]

Wziąć odwet, ukarać; ulcisci HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; (se) vindicare, ultus esse Vulg, PolAnt, Mącz'; accipere a. expetere ultionem, facere vindictam, quaerere ultionem, reddere (ultionem) Vulg; addere, cruciare, diiudicare, disperdere, reddere (iudicium), requirere, dare a. facere ultionem, dedere vindictam, iudicare iudicium PolAnt; expiare, exsequi, ardere ad ulciscendum Mącz; ultum ire Modrz (268): BierEz L; Cirpliwoſć ieſt odpuſcić w ten cżas gdyby ſie mogł pomſcić. BielŻyw 96; Bo więcz vporne ſtrwożenie [lege: stworzenie] Gdy nie może po myſli mieć Szuka iakoby ſie pomſćić RejJóz A3v, F8v, H8; Nie ſſukay iákoby ſie pomśćil [!]/ áni pámiętay ná krzywdę kthorąś wżiął [!] od mieſzcżánow twoich Leop Lev 19/18, Eccli 5/3; RejFig Bb; RejZwierz 30v; BibRadz Ps 105/30; Ceſarz dopiro groźi á my iuż dawno ſie pomśćili. BielKron 186, 50, 112v, 231v, 322v, 407; Ardet ad ulciscendum animus, Vmysł pała á wolą ma ſie pomſćić. Mącz 15b; GórnDworz S8v; Iákoż tych wiele znaydzieſz co to lekkoſcią zową kiedy ſie rázem nie pomśći. RejZwierc 80v, 10, 72v, 75v, 76v, 157, Aaa4v; ModrzBaz 60v; KochSz Bv; WerGośc 251; GórnRozm B4v; Phil M2; Pomśći ſie/ proſzę/ pomści/ pánie/ Twoiám ieſt: móy wſtyd/ twóy wſtyd: Ty ſie zemści zá mię. GosłCast 64.

pomścić się czego [w tym: czego nad kim (67)] (152), kogo [w tym: kogo nad kim (2)] (5): Lucżył mądry ná chytrego/ Latwie śię pomśćił ſwoiego. BierEz N3, C3v, C4, H, H3, N4, Q, R4; WróbŻołt C5; Symeon á Lewi y inſſy wſtąpiwſſy wto/ pomsćili ſie ſromoty á zelżywosći/ y ſioſtry ſwey GliczKsiąż C5v, I; Leop Iudic 20/10; RejZwierz 44; A poſlę ná was miecz pomſthy/ y pomſzczę ſie nád wámi przymierza [= zgwałcenia przymierza] mego BibRadz Lev 26/25, 1.Reg 25/39, Esth 16/17; OrzRozm D; zá ſtołem miedzy pánienkámi ſiedząc [posłowie Daryjusowi]/ nie obycżáynie ſie z nimi záchowywáli. Alexánder ſyn krolewſki [...] prośił oycá áby mu dopuśćił pomśćić ſie dworſtwem nád nimi tey lekkośći pánienek BielKron 116v; (marg) Bánfi zábit. (–) Węgrzy chcąc ſie pomśćić ſprawce ſwego/ vderzyli ná Thurki thák ſilnie iż muſieli vćiekáć y ſtrzelby odbieżeli BielKron 309v; Chćiał ſie pomśćić Krol nád Pomorzány they zdrády zá rázem BielKron 351, 26v [2 r.], 43, 56, 59, 60 (31); Tua scelera dii immortales in nostros milites expiaverunt, Twoyich złych vczinków Pan Bóg ſie pomśćił nád náſzemi ludźmi. Mącz 301d, 501a; RejPos 74v; BielSat Cv, Hv; Jam się dziś myślił pomścić zelżywości swoj⟨ej⟩ Nad bezecnym Parisem KochMon 32; PaprPan Ff3, Hh4v; ModrzBaz 105; SkarŻyw 171; MWilkHist E4; Witołd záraz z woyſkámi począł się gotowáć/ Chcąc ſię deſpectu pomśćić y ſzkod powetowáć StryjKron 517, 220, 370 [2 r.], 442, 457, 537, 692; KochWz 140; BielSen 19, 20; ArtKanc Sv; PaprUp Fv; Bo wzruſzon bárzo/ poſtępki brzydkimi/ Chcąc ſię ich pomśćić/ w żal dni me obroćił GrabowSet G2; KlonKr Ev; GosłCast 62; [Y pomśćił ſie zelżywośći zakonu/ ták iáko vcżynił Finees Zamremu ſynowi Sálomi. Leop 1577 1.Mach 2/26 (Linde)]. Cf pomścić się czego przez co; czego na kim; Zwroty.

pomścić się czego przez co [= za pośrednictwem czego] (1): Iákoby miał być ná świećie ktory tákowy [urząd] przez ktorybyś ſie przedſię krzywd ſwych pomśćić mogł. CzechRozm 248.

pomścić się czego na kim (3): BielKron 394v; Mącz 85d; A ty/ ô morſka Venus/ chluśni zraz téy pániéy/ A pomsći ſię wzdychánia/ y moich łzes na niéy. KochFr 33.

pomścić się za kogo, za co [= z powodu kogo, czego] (2): Ego te pro istis dictis ulciscar, Ia ſie pomſzczę nád tobą zá ty słowá. Mącz 323a; [drudzy zwracają się do Boga] gdy ſię ſámi krzywd ſwoich pomśćić áni mogą áni vmieią: [...] chcąc áby ſię ſam Bog zá nie pomśćił CzechEp 10. Cf [»pomścić się za krzywdę«].

[pomścić się z kogo [= nad kim]: Wierz mi żem cżęſto o tym myśliłá cżłowiecże/ Iákobym ſię pomśćiła zá twą krzywdę z niego ProtJałm 16.]

pomścić się czym (10): Tymći śię nędzna [liszka] pomśćiłá/ Bogu krzywdę polećiłá. BierEz H3; BielKron 116v; Coedem coede expiare, Iednego mężobóyſtwá drugim ſie pomśćić. Mącz 301d; rádſzeybyś wolał áby ſie nád tobą tym ogniem ábo tym piorunem zárázem pomśćił á nád ciáłem twoim/ niżli by ten ſąd s tobą potym y z duſzą twoią záwieśił przed Bogá Oycá RejPos 85v; BielSat Hv; Trzeći raz pod Tucholą Száfrániec fortelem/ Pomśćił ſię wzięcia Zamku nád nieprzyiacielem StryjKron 537, 220; Oná/ [...] rádá byłá téy dródze/ którą mogłá ſye nád nieprzyiaćielem lekkośći ſwéy pómśćić. KochWz 140; BielSen 19; Phil E.

pomścić się nad kim (137), nad czym [w tym: żywotne (4)] (8): Kmieć ſyná bárzo żáłował/ A nád wężem śię pomśćić chćiał BierEz L3, C4, H, K2, M, N4, Q4, R4; OpecŻyw 83v, 121v, 129v; pan bog będźie ſie mſcił krziwdy vbogiego/ á pomſci ſie nad przeſladowczami nędznych. WróbŻołt 139/13, L5v, cc6, 82/10 [2 r.]; nie lituy ſrogiey ręki twoiey A pomſći ſie nad nami boch my iednak krzywi RejJóz P5v; SeklKat I4; RejKup f6v; Anaktánábus krol wáſz [...] pomſći ſie nád nieprzyyacielmi waſzemi podbijáiąc ie wam. HistAl A2; KromRozm I Bv; MurzNT 108v; LubPs V3v, hh4; pokáźiły ſie mury iego [Babilonu]/ boć pomſtá to Páńſka ieſt/ pomśćieyćie ſie nád nim: iáko ono cżyniło/ ták wy też cżyńćie iemu. Leop Ier 50/15; A ieſli ſie wy nádemną pomſćićie/ bárzo rychło odwetuię wam ná głowę wáſſę. Leop Ioel 3/4, Iudic 15/7, 20/10, Esth 9/22, Is 1/24, Ier 9/9, Ioel 3/4; RejZwierz 44v; Niebierz ná dáremno imieniá páná Bogá twe^go/ ábowiem Pan pomſći ſie nád tym/ ktory ná prożno imię iego bierze. BibRadz Deut 5/11, Gen 9/5 [2 r.], Lev 26/25, Num 31/2, 3, Deut 18/19 (17); Y coż ſye mam gniewáć ná trupá zdechłego/ nád ktorym ſye pomśćić niemogę [!]/ by mi też był naywinnieſzy. OrzRozm K4v, D; Bog ſie pomśći nád Rzymem Ieruzálem/ iáko ſie iuż pomśćił nád Tytuſem y Weſpezyanem BielKron 464, 20v, 56, 59, 60, 60v (39); Mącz 301d, 323a, 429a; OrzQuin N4v; Iż głos wołáiący s Sodomy wſtąpił do mnie/ iuż wytrwáć nie mogę ábych ſie nie pomśćił nád nim. RejAp 93, 60, 97; GórnDworz Y7; RejPos 27, 74v, 85v, 107, 127, 249v; BielSat Cv, D; RejZwierc 10v, 154v, 192; KochMon 32; rádę ich obroć przećiw nim/ y pomśći ſię nád tym ktorzy [!] ſię ſtára o náſze złe. BudBib Esth 14/10[11], 4.Reg 9/7, Ier 15/15, 20/10, Ez 25/12, Sap 18/8, 1.Mach 7/9, 15/4; BiałKaz K3v; CzechRozm 246; PaprPan Hh4v; ModrzBaz 105; y ſtánęło Słońce y Mieśiąc aſz ſię lud pomśćił nád nieprzyiaćielmi ſwoimi. SkarŻyw 503; StryjKron 122, 220 [2 r.], 370 [2 r.], 457, 537; KochWz 140; BielSjem 20; Ná wśi kto go [szlachcica] ma káráć? Práwá ſie nie boi/ Gdy ſie ſam nád kim pomśći/ to zá iego ſtoi. BielRozm 23; KochProp 7; PaprUp Fv; Phil E; OrzJan 24; LatHar 669; Abowiem grzech ieſt ſlubowáć co przećiw woley Bożey/ iáko przyśiąc kogo zábić/ ábo ſię nád nim pomśćić. WujNT 493, 252; KlonKr D3, Ev; SkarKaz 242b. Cf pomścić się nad kim przez kogo.

pomścić się nad kim przez kogo (1): Dowiedział ſie tego Boleſlaw: pomśćił ſie nád Moráwcżyki y nád Swátopołkiem známienićie/ przez Hethmaná Zeliſłáwá/ ktory Swáthopługá poráźił BielKron 350v.

pomścić się nad czym [= z powodu czego] (2): A nie mowić tu Pan twoy/ iż cie iuż wnet potłocżę á pomſzcżę ſie nád thą nędzą twoią. RejPos 193, 85v.

pomścić się za kim (1): Pomſći ſie zá ſyny Izráelſkimi nád Mádyánitámi/ á potym do ludu twego przyłączon będźieſz. BibRadz Num 31/2.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Pruſowie chcąc ſie pomśćić co im vcżynił Witułt/ wtárgnęli do Litwy/ wzyęli trzy zamki Litewſkie BielKron 382.

W przeciwstawieniach: »pocieszyć, ratować, wydrpieć ... pomścić się« (3): [Pan Bóg] wiele może wyćirpieć cżłowiekowi nędznemu/ á nie wneth ſie pomśćić nád nędzą iego/ á długo cżeka vznánia y náwrocenia iego RejPos 85v; Pátrzayże iáko wnet Pan Bog znalazł prętką drogę ráthowáć wiernych ſwoich/ á pomśćić ſie nád niewiernemi ſwemi RejPos 127; Pátrz iáko tho Pan Bog vmie ſmętne pocieſzyć/ á nad złośćiwym ſie pomśćić RejZwierc 154v.

W charakterystycznych połączeniach: pomścić się bluźnierstwa, despektu, figlow, grzechu (grzechow) (2), lekkości (8), łotrostwa, okrutności (okrucieństwa) (5), pohańbienia, pojmania, porażki, brzydkich postępkow, zgwałconej przysięgi, ran, sromoty, swojego [w funkcji sb], szkody (4), (złych) uczynkow (2), więzienia, wtarczki, wzięcia zamku, zburzenia (2), zdrady, zelżywości (3), złości, żałości; pomścić się Achillesa, braciej, Jeruzalem, ojca, pana, sprawce swego; pomścić się nad bluźnierzmi, nad złym człowiekiem, nad nieposłusznemi, nad nieprzyjacielem (nieprzyjacielmi, nieprzyjacioły, nieprzyjaciołmi) (16), nad niewiernymi, nad prześladowcami (prześładowniki) (2), nad sprzeciwniki (3), nad złoczyńcą, nad złościwym (nad złośnikiem) (2); pomścić się dworstwem, fortelem (2), mężobojstwem, ogniem, piorunem, poborem (2), radą; pomścić się bez gniewu (2), dosyć (2), jako tako, mocą [= bardzo], pomiernie, prędko, rozmyślnie [= rozumnie], słusznie, spolną ręką, zarazem (2), znacznie (2), znamienicie (2).

Zwroty: »do gardł i majętności [= do utraty życia i majątku] pomścić się« (1): Ale gdy ná poſelſtwá Troiani niedbáli/ vcżyniwſzy ſyem ſpolny Greckie kſiążętá/ przyſięgli ſie do gardł y máiętnośći ſwoich pomśćić ſie tego nád Troiany BielKron 56.

»pomścić się krwie (a. rozlania krwie), śmierci, mężobojstwa, żywota« = requirere a. ulcisci sanguinem, vindicare vindictam sanguinis, requirere animam PolAnt; caedem expiare Mącz; vindicare sanguinem Vulg [szyk zmienny] (15:10:1:1): Na zaiutrz przijechał Toriſmund ſin krola Teodorika, chcąc ſie pomſcić otczowey ſmierci [ultum iri cupiens necem genitoris] MiechGlab 54; BibRadz Gen 9/5 [2 r.]; Ceſarz Henrik chcąc ſie pomśćić Petrowey śmierći nád Węgry/ zebrał woyſko ćiągnął do Węgier BielKron 300v, 125, 297v, [332²], 371, 398, 427v; Mącz 301d; Cżemu wżdy miły Pánie/ [...] nie ſądziſz á nie pomśćiſz ſie náſzey krwie nád tymi kthorzy mieſzkáią ná zyemi [non vindicans sanguinem nostrum de iis Vulg Apoc 6/10]? RejAp 60 [przekład tego samego tekstu RejPos 6], 126v, 156; GórnDworz Y6, Y6v; RejPos 6, 27; BudBib 4.Reg 9/7, 1.Mach 9/42; Pómśćił ſye pan ſpráwiedliwy Krwie niewinnéy roźlánia KochPs 13; StryjKron 36, 122; myśliłá o tym/ iákoby ſye niewinnéy krwie mężá ſwégo pómśćić mogłá. KochWz 139; GórnTroas 46; WujNT Apoc 19/2; SkarKaz 313b.

»pomścić się krzywd(y), [za krzywdę]« = iniurias ulcisci Mącz, JanStat; expiare a. exsequi iniurias, vindicare se Mącz [szyk zmienny] (51): Iużći mam ná Pánią drogę/ A ſwych ſie krzywd pomśćić mogę BierEz C3, K2; OpecŻyw 83v, 121v, 129v; RejPs 139; RejJóz H6; A yużeśćye ye [poddanych] ták vćiſnęli y vdręczyli [...] iż muśi ſye Bog nád wámi/ zá ich wzdychánim y płáczem/ ich krzywdy pomśćić. KromRozm I Bv; LubPs C3, S5v marg, V3v marg; RejZwierz 44v; Niech miedzy wámi ſie zgothuią mężowie ku bitwie/ áby wtárgnęli do Mádyánitow/ á iżby ſie nád nimi pomſćili krzywdy Páńſkiey [ut dent ultionem Domini in Midian]. BibRadz Num 31/3; Doſycieś ſie pomśćił Márcy ſynu moy nád Rzymiány krzywdy ſwoiey BielKron 109v, 199, 303, 395v, 411; Expiare iniurias legatorum, Pomśćić ſie krziwdy ſwych posłów/ Albo nágrodźić krziwdy ym wyrządzone. Mącz 301d; Nostram vicem ultus est ipse per sese, Pomśćił ſie náſzey krziwdy ſam przes ſię. Mącz 493b, 85d, 385c, 501a; OrzQuin N4v; RejAp 94, 126v; GórnDworz Q6v; RejPos 26v, 102; bez wzruſzenia iádowitego gniewu może ſie poććiwy cżłek pomiernie á rozmyſlnie krzywdy ſwey pomśćić/ tákże y krzywdy przyiacielſkiey RejZwierc 76v, 2, 27, 101v, 140; HistHel D; BiałKaz K3v; CzechRozm 237v, 248; ModrzBaz 108v; SkarŻyw 324; CzechEp 10, 18, 26; Zacni królowie Polſcy/ [...] Nieprzijaćiele główné mieczem okróćili/ Y krzywd ſwoich nád niémi znácznie ſye pomśćili. KochProp 7; LatHar 669; A widząc [Mojżesz] niektorego vkrzywdzonego/ obronił go y pomśćił ſię krzywdy onego vtrapionego [vindicavit illum et fecit ultionem ei, qui iniuriam sustinebat] WujNT Act 7/24, s. 233; SarnStat 118; Nie opárł ſię Krol nieprzyiázny nigdy, Choć mocą chciał ſię pomśćić ſwoiey krzywdy. KlonKr Av, D3; KlonWor 10; [Wierz mi żem cżęſto o tym myśliłá cżłowiecże/ Iákobym ſię pomśćiłá zá twą krzywdę z niego ProtJałm 16].

»srodze się pomścić« (2): RejPos 26v; Támżeć ſię oni ſrodze pomśćili krwie brátá ſwego [Et vindicaverunt vindictam sanguinis fratris sui]/ y wroćili ſię do brzegu Iordanu. BudBib 1.Mach 9/42.

[Przen: Powetować sobie [czego]: á iuż nocą do goſpody przyſzedł: w tey miał wcżeſność tákową/ że ſię głodu pierwſzego pomśćił HistFort M7v.]

Synonim: powetować.

Formacje współrdzenne cf MŚCIĆ.

Cf POMSZCZENIE