Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PONIEWOLNIE

Następne hasło: [PONIEWOLON] »

PONIEWOLNY (24) ai

Oba o oraz e jasne.

Fleksja

sg
m	N	poniewolny	f	N	poniewolnå	n	N	poniewoln(e)
	G			G	poniewoln(e)j		G
	D	poniewoln(e)mu		D			D
	A	poniewolny, poniewoln(e)go		A	poniewolną		A
	I	poniewolnym		I	poniewolną		I

pl
N	m pers	poniewolni
N	subst	poniewolné
G		poniewolnych
D		poniewolnym
A	m pers	poniewolnych
I	m	poniewolnymi

sg m N poniewolny (2). ◊ D poniewoln(e)mu (2). ◊ A poniewolny (1), [poniewoln(e)go]. ◊ I poniewolnym (2). ◊ f N poniewolnå (1). ◊ G poniewoln(e)j (1). ◊ [A poniewolną.] ◊ I poniewolną (1). ◊ n N poniewoln(e) (7). ◊ pl N m pers poniewolni (1). subst poniewolné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G poniewolnych (1). ◊ D poniewolnym (1). ◊ A m pers poniewolnych (1). ◊ [I m poniewolnymi.]

Sł stp: poniewolne, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Wymuszony, narzucony przemocą (o uczynkach i powinnościach) (15)
2. Nakłoniony do czegoś wbrew chęci, przymuszony (o osobach) (8)
3. [Pozbawiony wolności, uzależniony, zniewolony]
4. Obezwładniający, pozbawiający woli (1)

1. Wymuszony, narzucony przemocą (o uczynkach i powinnościach); necessarius Modrz, Cn; invitus, (necessitate) coactus Cn (15): RejWiz 39; Mącz 9d; Modlitwá poniewolna iáko yeſſh przykra Pánu. RejPos 214 marg; Azali ći bogacże w możnoſciach ſwych nie śćiſkáią was? á ciągną was do poniewolnych ſądow wáſzych/ á bluźnią imię Páńſkie RejPos 243v, 214, 251v; Małżeńſtwo poniewolne/ nie ku dobremu ſię końcowi śćiąga. WerKaz 303 marg; KochFrag 24; Bo inákſze á poniewolne vboſtwo/ błogoſłáwione nie będźie. SkarKaz 638a; [Ktore [panowanie] bywa poniewolne [vi quod fit]/ Nad ono ktore przyiáznią bywa ſpoſobione. TerentMatKęt R7v].

W przeciwstawieniu: »poniewolny ... dobrowolny« (4): wſzákże tho zeznánie/ gdy ſye wſćiąga ku karániu ná gárdle/ ma być nie poniewolne/ nie mękámi wydławione/ ále dobrowolne przed Sądem. GroicPorz y2; Małżeńſtwo ma być dobrowolne á nie poniewolne. WerKaz 302 marg, 280, 302.

W charakterystycznych połączeniach: poniewolne(-a) małżeństwo (4), modlitwa (2), płat, post, słowa, służba, ubostwo, zeznanie.

Wyrażenia: »poniewolna śmierć« (1): [Sokrates] wolał vmrzeć poniewolną ſmiercią/ niżby był miał być w zdrowiu záchowań prze nienawiść ludzką. Phil K4.

»zabicie poniewolne« (1): Iáko gdy kto kogo goni/ á do tákiego iy mieyſcá zápędźi z ktorego by inácżey vść niemogł chybáby zábił goniącego: tákie zábićie zda ſię być poniewolne [huiusmodi homicidium necessarium esse videtur]. ModrzBaz 78v.

2. Nakłoniony do czegoś wbrew chęci, przymuszony (o osobach); invitus HistAl, Modrz, Calag, Cn; nolens Calag; (necessitate) coactus, perinvitus Cn (8): A wſzákże ácżkolwiek poniewolni zebrawſzy lud nie zlicżony vmyſliliſmy ſnim [z Aleksandrem] walcżyć áż do ſmierći HistAl F7; KuczbKat 135; Unwillig. Poniewolny. Invitus. Nolens. Calag 540a; SkarŻyw 212; [Invitum extrudit pater. Poniewolnego wypchnął oćiec. TerentMatKęt P; I tak roście bez wiary Katolik swowolny, wziąwszy chrzest, gdy się nie czuł, głuchy, poniewolny. BogowieFałsz 202].

W przeciwstawieniach: »poniewolny ... chętliwy, posłuszny, powolny, dobrowolny« (2): [masz, człowieku] z ochotą tego cżekáć/ ábyś wdzięcżnieyſzym goſciem był v Páná ſwego/ dobrowolnym niż poniewolnym RejZwierc 170v; Bo to ieſt nie ludzka ále Boża ſpráwá/ nie poniewolnym/ ále y chętliwym y posłuſznym á powolnym roſkázowáć. ModrzBaz 116.

Zwrot: »przymusić poniewolnych« (1): A toć mowię ku pożytkowi wáſzemu/ nie ábym ná was śidło wrzućił (marg) Nie żebych was przymuśił poniewolnych. (–) WujNT 1.Cor 7/35.

Szereg: »poniewolny i przypędzony« (1): Nie godnać rzecż ieſſh mnię poſláć tákowe rzecży Maieſtatowi wáſzemu/ ále poniewolny tho cżynię y przypędzony [sed invitus facio hec et coactus]. HistAl E7.

3. [Pozbawiony wolności, uzależniony, zniewolony: y ſami duchowni/ Opáći/ Biſkupi/ Pánowie/ árenduią/ [...] Arendarzom thák drogo/ ták nieſłuſznie/ iże vbodzy ludkowie oni náięći/ dobrze y z duſze nie bywáią złupieni/ ále ze wſzem bydłem/ cżeládzią/ dziećmi/ żywotem/ ſtátkiem/ thák ſą poniewolnymi/ iże nigdy oná Egipſka cięſzkość thákowa nie byłá nád Zydy. GilPos 30v.

Wyrażenie: »poniewolna wola«:ábyscie Dobrey woley cżłowiecżey niekáźili/ z obłędliwym Lutrem; ktory Niewolnicą [!] y Poniewolną wolą śmiał cżłowiekowi przypiſowáć. HerbOdpow P5.

Szereg: »niewolniczy i poniewolny«: HerbOdpow P5 cf Wyrażenie.]

4. Obezwładniający, pozbawiający woli (1):

Wyrażenie: »poniewolny strach« (1): Lecż też woley ſwobodney nie ma przymuſzony Cżłowiek/ y poniewolnym ſtráchem poruſzony. KlonWor 71.

Synonimy: 1. przymuszony, przyniewolon; 2. przymuszony, przyniewolon; 3. przymuszony, przyniewolon.

Cf NIEPONIEWOLNY, PONIEWOLNE