Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PONUROŚĆ

Następne hasło: PONURZAĆ »

PONURY (24) ai

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	ponury	f	N	ponurå	n	N	ponuré
	G			G	ponur(e		G	ponur(e)go
	A	ponury		A	ponurą		A	ponur(e)
	I	ponurym		I	ponurą		I

pl
N	m pers	ponurzy
N	subst	ponur(e)

sg m N ponury (8). ◊ A ponury (1). ◊ I ponurym (2). ◊ f N ponurå (3). ◊ G ponur(e)j (1). ◊ A ponurą (2). ◊ I ponurą (1). ◊ n N ponuré (1). ◊ G ponur(e)go (1). ◊ A ponur(e) (1). ◊ pl N m pers ponurzy (1). subst ponur(e) (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Przygnębiony, posępny, smutny; patrzący w ziemię (o sposobie bycia i wyglądzie człowieka) (23)
- Przen (4)
  - a) Pozbawiony radości (3)
  - b) Zły, podstępny (1)
- a. W funkcji rzeczownika (osoba dialogu) (3)
2. Przytłumiony, przygaszony, tlący się (1)

1. Przygnębiony, posępny, smutny; patrzący w ziemię (o sposobie bycia i wyglądzie człowieka); deiectus (in humum) vultus, obstipus, obstipo capite status (23): BielKom E5v; RejZwierz 68; Abowiem chłop ponury podobien ku świni. RejZwierc 239v, 104; [u Turków] czoło záwſze ponuré/ twarz zapálczywa/ oczy ſrogie/ wygolona ſczeká OrzJan 19.

W połączeniach szeregowych (2): GórnDworz L15v; Melánkolik czarny/ iákoby śiny/ ſkryty/ ponury/ milczący/ zámyślóny Oczko 34.

W przeciwstawieniach: »ponury ... wesoły (2), jasny, luby, miły, przyjemny, twarzy wesołej, wspaniły« (7): BielKom E5; Abowiem weſoła myſl rádá wdzyęcżność cżyni/ A ponurą poſtáwę oddaymy ią świni. RejWiz 44; piękność/ ieſt twarz przyiemna/ luba/ weſoła/ á ktora prágnie przyſtoiności: á ſkaradość záſię twarz ponura/ przykra/ ſmętna/ mierziona/ á ktora chćiwa ieſt na nieprzyſtoieńſtwo. GórnDworz Ll5v; Abowiem to ieſt nadobny przymiot káżdego poććiwego cżłowieká/ gdzye ſą ſłowá iáſne á nie ponure RejZwierc 83v, 86v, 104; Mógłbym tákich śiłá wſpomnieć [...] co ſie wiáry krześćiánſkiey odprzyśięgli: iáko nigdy twarzy weſołej/ ále záwſze ponurzy/ y bárzo ſmętni OrzJan 35.

W charakterystycznych połączeniach: ponure(-a, -y) czoło (2), myśl, oczy, postawa (3), słowa, twarz (2).

Szeregi: »ponury a nędzny« (1): zeznay mi to káżdy/ iáko y then ponury á nędzny/ y ten niepomiernie á wſzetecżnie weſoły żywot/ ieſli to dobrym álbo wdzięcżnym żywotem zwáć może. RejZwierc 104.

»pochmurny i ponury« (1): Záwſze ma twarz pochmurną/ y ponure cżoło/ Sumnienie bárzo płoche: nie vfa nikomu KlonWor 37.

»ponury i (a) smętny« [szyk 1:1] (2): Nie mnimayże áby tu Pan tego od ciebie potrzebował/ ábyś záwżdy ſmętney á ponurey poſtáwy vżywał RejZwierc 139v; OrzJan 35.

»ponury a zaćmiony« (1): Ponure oczy á vmyſł záćmiony/ S poſmiechem záwżdy idą ná wſze ſtrony. RejZwierc 212v.

Przen (4):

a) Pozbawiony radości (3): Zywot ponury zły. RejZwierc 102 marg, 103v marg, Bbb3.

b) Zły, podstępny (1):

Szereg: »ponury ani chytrze pokryty« (1): [jeśli serce człowiecze] nadobnemi cnothámi będzie ozdobiono/ iuż ieſt wielki znák iż tám nie máſz nie ponurego áni chytrze pokrytego/ iedno ſláchetna ſzcżyrość á ná wſzem prawdziwy vmyſł ſtanu poććiwego. RejZwierc 104.

a. W funkcji rzeczownika (osoba dialogu) (3):

W przeciwstawieniu: »wspaniły ... ponury« (3): APOPHTEGMATA krotſze. [...] Vkłádny s pyſznym/ swowolny s tym co w grozie. Wſpaniły s ponurym RejZwierc B3v, 232 [2 r.].

2. Przytłumiony, przygaszony, tlący się (1):

Szereg: »ponury a zamilkły« (1): [siarka] kruſzcóm á kámięniowi przymiéſzána [...] ponurym á bárzo zámilkłym ogniem tym dłużéj ſye pálić będźie Oczko 6v.

Synonimy: 1. niewesoły, pochmurny, smutny, zasępiony, zasępisty.

DDJ