[zaloguj się]
[pdf]

POPIOŁ (388) sb m

popioł, [popieł].

Pierwsze o jasne; -ół (26), -oł (2); -ół : oł Mącz (5:2); w pozostałych formach drugie o jasne (w tym w SienLek 1 r. błędne znakowanie); popieł z tekstu nieoznaczającego é.

Fleksja
sg pl
N popiół
G popiołu popioł(o)w
D popiołowi
A popiół popioły
I popiołem popioły
L popiele
V popiele

sg N popiół (92). ◊ G popiołu (70). ◊ D popiołowi (4). ◊ A popiół (130). ◊ I popiołem (39). ◊ L popiele (39). ◊ V popiele (2). ◊ pl G popioł(o)w (3). ◊ A popioły (8). ◊ I popioły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVI – XVIII w.

1. Szara substancja w postaci proszku będąca pozostałością po spaleniu związków pochodzenia organicznego; cinis Mymer1, Vulg, Mącz, PolAnt, Calep; lix Mącz, Calep; ciner Mącz (378): Mymer1 29; Muchy pomagaią na bolenie ocżu y na powieki/ A gdy ie ſpali á popioł z miodem zmieſzawſzy na mieſcze obłyſiałe pomazuie/ thedy włoſy naraſtaią. FalZioł IV 29a; Popioł bywa kładzion w miaſto hałunu ku farbowaniu ſukna. FalZioł IV 52b; Z wody y z Popiołu bywa vdziałan ług ktorim głowy myią. FalZioł IV 52c; Auicenna powiada: iż popioł wſzelki ma mocz wycierać y wyſuſzać FalZioł IV 52d; Maſc na ſwierzb: [...] Wezmi garzſć popiołu/ garzſć ſoli/ oliwy cżterzy łyſzki/ ocztu mało czo więczey/ ſiarki garzſć/ orzechow włoſkich za poł groſza. Ty wſzitki rzecży vpalić FalZioł V 108v, I 7b, 152c [2 r.], 156a, II 3a [5 r.], 19a (41); RejRozpr F4; I rzekł Pan do Moizeſſá y Aaroná: Nábierzćie pełne ręce popiołu z piecá/ á niechay Moizeſz przed Fáráonem rzući go ku niebu. Leop Ex 9/8, Ex 9/10, Lev 1/16, 3.Reg 13/5, Dan 14/13, 2.Mach 4/41; BibRadz Num 4/13; Micheaſz tedy odmieniwſzy twarz/ poſypał ſie popiołem zekrwáwiony BielKron 85v, 29v, 33v, 38 [2 r.], 111v; Mącz 53d, 196b; Albo nápal okrągłych ślimakow/ á on popioł z miodem zmieſzay/ pomázuyże tym piegi SienLek 79, 25v, 47, 76v, 77v, 79 (16); RejPos 270v; Dániel potym przywiodł ná to krolá/ ná co y oni popi przyzwolili/ iż koſcioł zámknął ſam y zápieczętował poſypawſzy popiołem około ołtarzá onego/ o czym popi nie wiedzieli. RejZwierc 202v; Komiz kobyle mleko/ iáko oni zową/ To tym ſobie [Tatarzyn] záleye potráwę ſurową. Azać tám nie połmiſki zać tám nie przyſmáki/ Iáko pies ie s popyołu otrząſáiąc fláki. RejZwierc 243; BielSpr 45 [2 r.]; BudBib Lev 1/16, Num 4/13, 4.Esdr 2/9; Oczko 4v, 11; Szoſtą plagą rzućił garść popiołu Moyżeſz przed Pharáonem/ y vcżyniły ſię wrzody ćięſzkie ná mieyſcách ſkrytych po ludziách y bydle SkarŻyw 480; ZawJeft 28; Subcineritius – Chlieb w popielie pieczoni. Calep [1015]a, 195a, b, 411a, 609b; GostGosp 124; GórnTroas 13.

popioł czego [= z czego] (25): Popioł gnoiu wieprzowego z ciepłem winem zmieſzany/ biegunkę zaſtanawia FalZioł IV 4a; Popioł Laſicze zpaloney zekrwią iey/ na trąd wielki Elephanciją pomaga. FalZioł IV 12b; Popioł Zaby w garnczu żywo ſpaloney z miodem zmieſzawſzi albo zſmołą miękką, na łyſey głowie włoſy rodzi. FalZioł IV 15c, I 8a, III 18d, IV 5c, 10b, 12d (20); Brodá ieſli poráſtáć niechce [...] popioł korzenia Leliowego z wodą zmieſzawſzy/ onym ługiem brodę pomaczay kilká kroć. SienLek 47v; Niektorzy od gliſth dawáią pić w czymkolwiek popioł álbo proch ſpalonego rogu Ieleniego SienLek 103v, 48, 79, 126v.

popioł z czego [w tym: uczynić, uczyniony z czego (10)] (70): Cżynią też popioł s ſkorek baniowych/ ktori proch goij rany na cżłonku taiemnym męſkim. FalZioł I 40a; Popioł z cżeluſci wieprowych [!] vzdrawia wrzody ſzerzącze ſie. FalZioł IV 3d; Swieży mocż pſi/ kroſty każde goij/ Takież y popioł z łayna zmieſzany/ na toż pomaga. FalZioł IV 6d; Popioł z nietoperza, wzrok naprawia y bielmo ſpądza. FalZioł IV 27c, I 34c, 53c, 108c, 134c, 137b (25); Mącz 368d; Też wprochniáłe zęby/ ſyṕ popioł/ z palonych źiemnych gliſt/ rychleyći wypádną SienLek 77v; Sadzel iákiżkolwiek ná męſkim członku rodzáynym/ popiołem zbánie ſuchey vpaliwſzy poſypuy/ bárzo pomocno. SienLek 118v; Popiół s kośći bydłá młodégo/ iáko iágnięcych/ koźlęcych/ ćielęcych/ gdy go ná ránę wſzeláką ſypie/ choćia iednégo s tych/ czyśćie ſye pod nim goi. SienLek 146v; Kiedy kogo Małpá vkąśi/ popiołu z drew z miodem námiéſzay á przyłóż SienLek 153, 38v, 47v, 68, 70, 71 (25); Kędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych naylepſzy popioł GostGosp 124. Cf »napalić popiołu«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny lub zwierzęcia (11): Popioł kretowy dobryſypać [!] na fiſtuły. Bo wſzytkę zagniłoſć wycżyſcia y goij FalZioł IV 14c; Lug. z popiołu dębowego/ ieſt barzo dobri na lekarzſtwa ludziom y bydłu FalZioł IV 52d; Wezmi ziele ſzańtę/ boże drzewko/ chmiel/ mak/ popioł ieſionowy, warz ty rzecży w wodzie/ á wymyy ranę kielko razow tą wodą FalZioł V 75, I 34c, 127d, V 74v, 75, 111v; Ku rozganiániu [guzów] ták czyń: weźmi popiołu winnégo ktory z rożdżek palą/ bobków koźich y owczych/ wſzytkiégo zárowno/ vtłukſzy weſpołek miáłko/ roſtwórz mlékiem z romanowégo źiela á ná guz przyłóż SienLek 128v, 46v, 121v.

W porównaniach (12): RejPs 216v; On dáie śnieg iák báwełnę práwie w właſney białośći/ A mgłę iák popioł roſtrząſa tu w ciemney obfitośći [Vulg Ps 147/16]. LubPs ff3 [przekład tego samego tekstu: RejPs, KochPs, LatHar]; Wáſze powieſći ſą podobne popiołowi/ á ćiáłá wáſze ſą podobne ćiáłom gliniánym. BibRadz Iob 13/12; choć wodá źimna [...] kiedy śiárką śmierdźi/ á z niey dym y zapách táki ſye kurzy. [...] śkłu zlanému/ iákoby z trochą popiołu zmiéſzánému podobna [...] w meaćie ſwym z którégo wychodźi/ źimną być niemoże Oczko 10v; KochPs 213; LatHar 383. Cf »jako popioł się rozlecieć«, »zetrzeć jak popioł«, »jako w popiele zagrzebiony«.

W charakterystycznych połączeniach: popioł ((s)palonej(-ego, -ych)) gębki morskiej, gnoju, jaskołek, jeża, kopru, korzenia lelijowego, kopyta, łasice, małża, muła, nasienia, niedźwiadkow, purpury, rogu jeleniego, ryby, skory (2), żaby (2); popioł z ((s)palonej(-ego, -ych)) banie suchej, z czeluści, z drew, z drzew (drzewka) (2), z gałęzi, z glist, z głąbow, z głowy (głow) (5), z gnoju, z jastkołek, z jądrek, z jęczmienia, z kopyt(a) (4), z korzenia, z kości (3), z łajna (łajen) (7), z łasice (łasiczki) (2), z mięsa, z myszy (2), z nietoperza, z ogona (ogonow) (3), z oczu, z podeszw, z pokrzyw, z poleju, z rogu (rogow) (3), z sierci, ze skorek (4), ze skorup (2), ze skory (2), z włos(ow) (3), z zębow, z żołci; popioł dębowy, jesionowy (3), kapustny, kocenkowy, piołynowy, winny, zajęczy; popioł ciepły, gorący; popioł jest posypan; otrząsać z popiołu; popioł kurzyć, sypać (2); popiołem miotać, posypać (się) (2), zasypo(wa)ć (3); na popiele udziałać; w popiele piec, (u)pieczony (2).

Przysłowie: RejRozpr K2; RejWiz 74; (nagł) Ian Ocieſki/ Kánclerz Koronny (–) Iż ten pan ná wſzem godzyen/ Poſpolitey Rzecży/ Chociay gruſzkę w popiele/ ma przedſię ná piecży. RejZwierz 58v; Exactus in suo negotio. Pilen tego co náń włożono/ ſpráwny/ Niezábaczi gruſzki w popiele/ yako w przipowieśći bywa mowiono. Mącz 6a, 444b; RejZwierc 111v, 274; [Choćia on częſto wſkurzy koniem rowne pole/ Przećię on ſwoiey gruſzki nie záſpi w popiele. ZbylPRozm E3v]. [Ogółem 7 r.]
Zwroty: »w popioł iść (a. pojść)« = (s)palić się [szyk zmienny] (2): KochPieś 40; Y zaż w proch obróconé mury ten poſtáwi/ A to co w popiół poſzło/ wſkrzéśi/ y nápráwi? GórnTroas 51.

»napalić (a. upalić) popiołu [z czego]; popioł [z czego] palić (a. upalić); popioł [z czego] napalony, upalony, użżony« [szyk zmienny] (10;3;3:1:1): Też napal popiołu z iądrek ktore bywaią w iagodach á then popioł zmieſzay z ocztem/ gdyby kto miał iaką ranę w zadku/ tym pomazać FalZioł I 156a, IV 38a, V 81; Niektorzy popioł s konſkich kopyt palą á z Winem álbo spiwem piją/ [...] w biodrach y wſłábiznach/ bolu vśmierza SienLek 106v; Weźmi łáyná ćielęcégo/ á vpal popioł s niego/ tłucz korzenié lelijowé s nim á s trochą miodu/ tymże ſadzele ná goleni okłáday. SienLek 121; ZLé kroſty léczy popioł z łáśiczki vpalony/ á krwią łáśiczą rozmącony SienLek 129v, 121, 123v, 124, 130v, 132 (15).

»w popioł obrocić (a. obracać ) (się), obrocony« = (s)palić (się), (z)niszczyć, zniszczeć; in cinerem redigere PolAnt, Vulg; in cinerem abire a. vertere Mącz; cinefacere Calep [szyk zmienny] (15:2): GlabGad H3v; MurzHist M; BibRadz 2.Petr 2/6; [panowie wrocławscy] przed nim [Henrykiem Probusem] klękáli proſząc/ ácż nic innego áby iedno z Leſthkiem cżarnym iákokolwiek przyiaćielſko náłożył. Ale twárdy kámień ſerce iego było/ nie chćiał/ wolał iż ſie iego kſięſtwo w popioł obroćiło BielKron 364v, 396v; Mącz 104b, 486a; pámiętay cżłowiecże żeś popioł y w popioł ſie obroćić maſz RejZwierc 48; MycPrz I [D], II B3; KochPs 110; tákim ćię Inflanty W tym czáśie oglądáły/ y Moſkiewſkié kąty: Gdźieś Derptowi w nos kurzył/ Kierepeć wywróćił/ Liczbę nieprzeliczną wśi w popiół obróćił KochJez A3v, B2v; Doświádczył Sokoł Gryffá/ iákiéy ieſt dźiélnośći/ Bo ieſcze do tych czáſow opłakuie kośći Swégo rycérſtwá/ któré mężnie poráżoné/ A ná koniec y w popiół ktemu obroconé. PudłFr 43; Calep 195b; WujNT 2.Petr 2/6; SarnStat 863.

»jako popioł się rozlecieć« (1): Niech ſie nie chłubi nikt bogáctwem/ bo tho wſzytko plewy/ kto tego niepomiernie vżywa/ [...] tedy ſie to prętko iáko dym álbo popioł przed dom wyſypány rozleći kiedy gi wicher roſpłoſzy. RejZwierc 145.

»spalić (a. palić, a. napalić) na popioł; napalić (a. upalić) popiołu; spalony na, w popioł« [szyk zmienny] (11;9;1:1): Wodka ku vmywaniu brody po goleniu/ albo po Lazni. Wezmi podrożniku/ a ſpal gi na popioł/ potym z tego popiołu vcżyń kałkus czoby nie był barzo ſilny FalZioł II 19a, I 156a, II 3a, V 76, 109, 116v; Cremata in cinerem purgamenta, W popioł ſą ſpalone. Mącz 68a; vpal s koźiey ſkory popiołu/ á z oleiem go lniánym zmieſzay/ przywińże ná otręt bótowy. SienLek 124, 47v, 57v, 82, 105, 122v (14); Popioł kiedy leśnymi drwy palą/ máią go oſobliwie zbieráć/ y chowáć go rządnie/ [...] chmieliny y mákowinę też palić ná popioły/ bo ſą potrzebne. GostGosp 124.

»popiołem stanąć« = spłonąć (1): Pała Dárdanów páłac/ y popiołem ſtánie/ Wnet/ wnet co żrzéć Gréckiému ogniowi nie sſtánie. GórnTroas 9.

»zetrzeć jak popioł« (1): Ziy, ziy cny Krolu, długo tu ſczęśliwie. Wſzechmocny Boze, iego nieprzyiázne, Zetrzy iák popioł, y ich śiły mozne. KlonKr F4.

Wyrażenia: »(jako) w popiele zagrzebiony; jako popiołem natrzęsiony, przypadły« = zapomniany (4;1:1): piſmo Ianá ſwiętego tych zákrytych táiemnic Páńſkich/ ácż przez wiele ſet lath práwie iáko popiołem nátrzęſione leżáło/ á wſzákoż pobudził Pan ludzi pobożne RejAp AA3v, 2v; RejPos 300v; oto maſz ich groby/ ich herby/ ſławne dzielnośći ich/ á roſtropne ſpráwy ich/ ktore nigdy áni zniſzcżeć/ áni vmrzeć nie mogą. A tyś ſwych ſpraw ktoreć miáły wiecżną pámięć vcżynić w popiele zagrzebionych odbieżał RejZwierc 161; Bo to iáwnie zeznáć muśimy/ iż przynioſł Pan do nas iáſne vpominánie ſwoie y náwiedzenie ſwoie/ tho ieſt Ewányelią ſwoię ſwiętą/ kthora byłá v nas z dawná práwie iáko popiołem przypádłá. RejZwierc 258v, 194.

»popioł rzeżewny [= rozżarzony]« (1): A gdźieby mrówki záwadzáły/ ták ié roſpędźiſz: Náſyṕ tłuczonéy śiárki miedzy nié [...] álbo popiółu rzeżewnégo/ miedzy nie náſyṕ. SienLek 159v.

Szeregi: »popioł a błoto« (1): wżdy przedſię ieſt w nas táka ſlepotá/ iż nie tylko do ſtá lat/ ále onego wiecżnego żywotá ſwego/ y onych tákich roſkoſzy/ przećiwko ktorym popioł á błoto ſą roſkoſzy ſwiátá tego/ odſtępuiemy á odbiegamy dla tego krociuchnego á bárzo omylnego żywotá nędznego náſzego. RejPos 315v.

»ogień, (a) popioł« (2): S tey náuki Alchimiey iednák wiele rzemioſł inſzych powſtáło ſwiátu potrzebnych/ iáko ieſt śkło/ ktore z ogniá niezágáſzonego á s popiołu ſpráwuią. BielKron 26v; KlonWor 82.

»perzyny albo popioł« (1): [ogień] drwa twarde á mocne obracza w węgle trwałe y długo ciepło dawaiące/ ale ſłomę albo plewy hnet w perzyny obracza albo w popioł. GlabGad H3v.

»proch, (a, albo, i) popioł« = pulvis et terra PolAnt [szyk 4:2] (6): FalZioł I 8a, 137c; MurzHist M; Spráwi to Pan/ iż miáſto dżdżá ſpádnie proch y popioł ná twoię źiemię BibRadz Deut 28/24; Iáko ich wiele znam ktorzy ſie tym [alchemią] paráią/ to náprzycżynią Teſtow/ prochow/ popiołu/ Sándáraki/ purpuryſy/ Auripigmentum/ Hydrágirium/ tho ſą wſzytko fárby iáko máśći. BielKron 26; SienLek 103v.

»ziemia albo popioł« (2): GrzegRóżn E; to co wodniſtégo ſye náydowáło [w drzewie włożonym na ogień]/ piſzcząc wypływa: áż źiemiá/ álbo popiół/ krés oſtátniéy ſkázy/ rozdźiał ónych żywiół ná oko nam poda Oczko 5v.

W przen (1): Páśie popioł/ ſerce zwiedzione náchyla go (áby) nie zbáwił duſze ſwey BudBib Is 44/20.
Przen (20):

W przeciwstawieniu: bibl. Is 61/3: »ochędostwo ... popioł (a. przyproszenie popiołu)« (2): RejPos 293; á iżbym wywołał rok vbłágánia Páńſkiego/ y dzień zemſzcżenia Bogá náſzego/ á poćieſzyłbym tych ktorzy z żáłośći wzdycháią: á iżbym dał tym ktorzy w Syonie płácżą ochędoſtwo miáſto popiołu. CzechRozm 119.

Zwroty: »w popiele [u kogo] leżeć« = być w pogardzie u kogo (1): Wierę kiedy ſie tá [białogłowa]/ ták ſrodze obchodzi s tymi/ ktorzy ſą iey chęći dobrze godni/ pewnie ći ktorzy nie ſą godni/ w popiele v niey leżeć muſzą GórnDworz Dd3; [SenekaGórn 213 (Linde)].

»przez popioł się odmładzać; z popiołu się rodzić« (1;1): Phoenix, Yediny ptak w Arábiey ták wielki yáko orzeł á czerwone pierze ná ſobie máyący/ ktori (yáko powiedáyą/ gdy ſześć y ſto lat ma/ ſam ſie zápala á z tego ſie zaś popiołu rodźi. Mącz 298c; KlonWor 82.

Szereg: »ogień, popioł« (1): Iák ſię Phoenix przez ogień/ przez popioł odmładza: Ták ſię cżłowiek przez źiemię/ przez prochno odradza KlonWor 82.
a) Rzecz mało warta, znikoma (9): Y potłocżycie a podepcećie bezbożne/ kthorzy będą popiołem pod ſthopą nog wáſſych/ w dzień ktory ia vcżynię/ mowi Pan zaſthępow. Leop Mal 4/3; RejZwierc 48.

W połączeniu szeregowym (1): Pámiętayże tedy nędzny cżłowiecże coś ieſt/ á iáko cie piſmo zowie/ zeſchłą trawą/ ździebłkiem co im wicher kręći/ popiołem/ prochem/ błotem/ gliną/ á nákoniec drzewem s korzenia wykręconym/ ktorego żadny znák nie zoſtánie. RejPos 163.

Szeregi: »popioł, błoto« (1): Wſzechmogący Boże prośim záto/ rácżyſz ſię znáć k ſwemu ſtworzeniu/ Wſzákem ia nic iedno popioł, błoto/ odpuśćże nam náſze zgrzeſzenie ArtKanc S11v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»perzyna i popioł« (1): Przyrownanem błothu/ á zdałem ſie podobien perzynie y popiołowi [et assimilatus sum favillae et cineri]. Leop Iob 30/19.

»proch a (i) popioł« = pulvis et cinis PolAnt (4): Abráhám tedy odpowiedźiał mowiąc/ Teraz oto śmiem beſpiecznie mowić z Pánem moim/ choćiażem proch á popioł. BibRadz Gen 18/27 [przekład tego samego tekstu (3)]; RejPos 228; GrzegŚm 1; Przyimi od podnożká nog twoich/ odpoddánego [!] y naliżſzego kmiećiá twego/ od prochu ſtop twoich/ ten pokłon. Iákoś przyiął od Abráhámá/ ktory ſię prochem y popiołem twoim názwał. SkarKaz 160b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ziemia i popioł« (2): y mowił ſam do śiebie: ſłucháć trzebá Bogá twego Abráhámie [...] on ći dał ſyná tego: on go niech obroći iáko chce: może on tobie innego dáć/ ábo tego wſkrześić: á iáko ia ziemiá y popioł iego/ ſprzećiwiáć ſię woley iego Boſkiey mam? SkarŻyw 286; GrabowSet S2v.

b) Przyziemność (3):

W przeciwstawieniu: »popioł ... niebo« (3): Ale wierz mi ći ſłudzy/ żeć ſie śmieią s ciebye/ Mowiąc/ tu rzecż w popyele/ choć myſl lata w niebie. RejZwierz 124; RejZwierc 232; (nagł) O Stáſiu. (–) TEn wzlećiał w niebo z myślą/ tuſząc/ iż ma wielé/ A nie baczy/ iż zádku odbieżal [!] w popiele. PudłFr 24.

c) Poniżenie (1):

W przeciwstawieniu: »krolestwo ... popioł« (1): Przyiácháłá Helená ná mieyſcá święte/ [...] przyſtąpiłá do gory Golgoty y mowiłá: oto mieyſce bitwy: á gdzieſz ieſt zwyćięſtwo? Iam w kroleſtwie/ á krzyſz Páńſki w popiele: iam w páłacách/ á zwyćięſtwo Chryſtuſowe w śmiećiách. SkarŻyw 398.

d) Ruina, zniszczenie (3): Wy Duchowni á pánowie Co maćie w vorkach y wgłowie Strzeżćie zamkow á koſćiołow By znich nie było popiołow Bo wnich złotá ſrzebrá wiele Nacz ważą nieprzyiáćiele RejRozpr F4.

popioł czego (2): GórnTroas 9; [Turczyn pragnie] áby w té miáſtá/ w té wśi/ w té miaſteczká Sáráceny náſadzał: áby w popiele Króleſtwá tego/ y we krwi twoiéy królował OrzJan 101.

a. Jako symbol pokuty i żałoby (32): RejZwierc 47v; Nieprzyiaćiél pátrząc ćieſzy duſzę ſwoię/ A ſzydząc przysięga przez oſobę moię: A ia/ miáſto chlebá/ ſzczyrym żyw popiołem/ Y łzy żywé piję/ śiedząc zá ſwym ſtołem. KochPs 151; Tráfiło ſię teſz to gábánie Eufrázyey: oná pokuty ſobie przycżyniłá: kámienie w łoſzko kłádąc/ y włośienice popiołem poſypuiąc/ y więcey poſzcżąc SkarŻyw 225.

W połączeniach szeregowych (2): Y ś. Báſilius Grecki Doktor/ pokutę Niniwitow/ w pośćie/ w popiele/ y włośienicy czynioną/ Metánoią zowie. WujNT 11; WysKaz 29.

W porównaniach (5): RejPs 148v; Bom práwie iáko popiołu vżywał chlebá ſwego LubPs X3v; BibRadz Ps 102/10; LatHar 167 [2 r.].

Zwroty: »popioł (a. chleb pokropiony popiołem, a. popioł z chlebem) jadać« [szyk zmienny] (3):w piątki chleb pokropiony popiołem iadał/ á wodę pijał OrzRozm M4; LatHar 167 marg [2 r.].

bibl. »w popiele leżeć« [szyk zmienny] (3): Ktemu po wſzytkich kráinách y ná wſzelkim mieyſcu gdźie roſkazánie y dekret Krolewſki przyſzedł/ byłá wielka żáłoſc miedzy żydy/ poſt płácz y nárzekánie/ á wiele ich oblekſzy ſię w wory leżeli w popiele [et cinis sternebatur multis]. BibRadz Esth 4/3; BudBib Esth 4/3; SkarKaz 120b.

»w popiele pokutować« (3): BiałKaz B3; Bo gdyby ſię były w Tyrze y w Sydonie te cudá sſtáły ktore ſie sſtáły miedzy wámi/ dawnoby byli w włośiennicy y w popiele pokutowáli [olim in cilicio et cinere poenitentiam egissent]. WujNT Matth 11/21, s. 47.

»popiołem się (a. głowę, a. włosy) posypać« [szyk zmienny] (4): głowę ſwą poſypáłá popiołem/ á padſſy ná ziemię przez ſiedm´ dni rzewno płakałá HistJóz C; KrowObr 92; Izali to ieſt táki poſt nędzny cżłowiecże/ ábyś ty przez dzień dręcżył ciáło ſwoie/ ábo związał głowę ſwoię/ ábo popiołem poſypał włoſy twoie? RejPos 71; Mordochay [...] rozdárł ſzaty ſwe/ y oblokł ſię w wor poſypáwſzy ſię popiołem [et inductus est sacco, et cinere]/ y wyſzedł w pośrzod miáſtá z wielkim á gorzkiem wołániem. BudBib Esth 4/1.

»siedzieć w popiele« = in cinere sedere Vulg (3): tedy powſtał z ſtolice ſwoiey/ y złożył z ſiebie odźienie ſwoie/ á oblokł ſię w wor y ſiedźiał w popiele [et sedit super cinerem]. BibRadz Ion 3/7; śiedźimy li w popiele z przeſtráchu náſzégo/ płácząc przed Pánem Bogiem zá bluźniérſtwá ſwé/ poſpołu y z Królem ſwym? OrzQuin Z4v; WujNT Luc 10/13.

»wziąć, włożyć, nasuć popiołu na głowę; brać popioł na się« = ferre cinerem super caput PolAnt [szyk zmienny] (1:1:1;1): Márdocheuſz vbrał ſie w żáłobę popiołu náſuł ná głowę/ płákał we drzwiach głoſem [Vulg Esth 4/1]. BielKron 115, 71v; BudBib 2.Reg 13/19; BIerzćie popioły ná ſię ćiáłá poniżone/ Sypćie źiemię ná głowy/ ná pámiątki one/ Ześćie z źiemie ſtworzone/ w proch ſię obroćićie GrabowSet D4.

Szeregi: »popioł i proch« (1): Niniwczycy y bydłu y dźiećiom pośćić trzy dni kazáli/ áby ſię [...] do żáłośći y ſmutku przywodźili. y przetoż y wory ná ſię kłádli/ y w popiele y w prochu leżeli SkarKaz 120b.

»włosien(n)ica i popioł« = cilicium et cinis Vulg [szyk 5:1] (6): BiałKaz B3; á myſmy go z łoſzká zięli y ná ziemi ná włośiennicy y popiele położyli: Y ták miedzy owcámi ſwemi wkoło obtocżony/ w Bogu záſnął w wielką śrzode [!]. SkarŻyw 336, 336 marg; Biádá tobie Korozáimie/ biádá tobie Bethſáido: ábowiem gdyby w Tyrze y Sydonie tákie cudá czynione były iákie ſię w tobie dźiały; dawnoby śiedząc w włośiennicy y w popiele [in cilicio et cinere sedentes] pokutowáli. WujNT Luc 10/13, Matth 11/21, s. 47. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

b. Jako element obrzędów religijnych (44): FalZioł IV 52c; tedyć nic po krwi páná Iezu Kryſtá Syná Bożego/ poniewaſz popioł otzyśćia od nietzyſtośći grzechow? KrowObr 92; Powiedz mi ieſli byli kiedy ták ſproſni pogani/ áby popioł mieli tzynić lekárſtwem zbáwiennym? błogoſláwieńſtwem duſznym [...]? KrowObr 92v, 91v, 92v [2 r.], 100v, 101, Tt3; Nálazł Neemiaſz then ogień/ ktory był Ieremiaſz záchował w wale Iozaſát cżáſu zborzenia Ieruzálem/ popioł y ine ſwiątośći/ ktoremi potym poſługi cżynili kościelne. BielKron 97, 185; GrzegRóżn Ev; W Agendach y we Mſzałách [...] twierdzą. [...] żeby y popioł był zbáwiennym lekárſtwem: ſalutare remedium: A iżby ći wſzyſcy/ ktorzyby ſię im poſypáli [...] wźięliby záraz zdrowie ćieleſne/ y opiekę duſze. CzechEp 84, 84; kośćioł poświącáiąc popiołem ná krzyż od kątá do kątá potrząwſzy Biſkup kurwáturą/ po onym popiele piſze Greckie obiecádło. NiemObr 22.

popioł czego [= z czego] (14): [kościół żydowski] ácz myał rzeczy á obrzędy nyektore ku oczyſcyányu y poſwyącányu ludźi ſlużące/ yáko kreẃ bykow y kozłow/ y popyoł ćyelice: Ale ty rzeczy ku oczyſcyániu ćyáłá tylko ludźye poſwyącáli KromRozm III D7; BibRadz Hebr 9/13; Nie koźlą krwią/ áni popiołem iáłowice żołtey odkupieniſmy BielKron 36, 36 [2 r.], 36v, 37, 37v, 38v (8); ług z popiołu iey [jałowicy] vcżyniony grzechy głádźił tych ktorzy nim pokropieni bywáli. CzechRozm 171v, 210v, 211; WujNT Hebr 9/13.

W połączeniach szeregowych (8): A więc to ieſt Ewánieliey Swiętey vtzyć? ludziom proſtym Popioły/ Bágná/ Ziołá Owſy/ Złoto/ Mirrhę/ Kádzidło/ miáſto Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego/ tzárowáne rozdawáć KrowObr 96v; ty rzetzy kámienie/ wapno/ drwá/ oley/ popioł/ grzechu niemiáły y nie dla nich Syn Boży ſtąpił y vmárł/ y dla thego tych rzetzy niekrzćili/ áni ſwięćili. KrowObr 101v, 80v, 97, 241, 242; Wſzákże zás záras wſzyſtko to plugáwią ſámi opácżną ſwą náuką: [...] gdy ſoli/ wodźie/ swiecy/ popiołowi/ chrzanowi/ kwiećiu/ ogniowi/ iáycam/ ſłoninie/ y inſzym niezlicżonym chwaſtam y báłámuctwam ſwym/ y grzechom odpuſzcżenie/ y ćiáłá y duſze zbáwienie przycżytaią CzechRozm 223; CzechEp 84; [Swiecze popieł palmy Sol vodą ovocz novy kv przeżegnaniv nagotovacz StatNorb 42].

W charakterystycznych połączeniach: popioł czynić lekarstwem zbawiennym, posiać, wysypywać, zmiatać; popioły sypać; popiołowi zbawienie przyczytawać; popioł biały; popioł cielice, jałowice (jałowiczy) (12).

Zwroty: »popioł(y) czarować, poświęcić, zaklinać, żegnać; popioł uczarowany, zaklęty« [w tym: żegnać i poświęcić (1)] (1:1:1:1;1:1): Zeſſli Boże Aniołá twoiego/ z niebá ktoryby żegnał y poſwięćił ty popioły/ áby były lekárſtwem zbáwiennym/ wſzyſtkim imienia twego wzywáiącym KrowObr 92; A ták thy záklęty Popiele/ w imię Swięthey Troycey/ nas od grzechow nietzyſtośći otzyść. KrowObr 92, 92 [2 r.]; CzechEp 362.

»popiołem posypować, poświącać« [szyk zmienny] (1:1): Zátymże wam bywa otworzono/ y wſzedwſzy do kośćioła/ popiołem ná krzyſz kośćioł poſypuiećie/ Wodę drugą y Sol znowu tzáruiećie. KrowObr 100v; NiemObr 22.

c. Prochy zmarłych (19): zápalili on ſtos drew ſmolny/ y ták wſzytko ćiáło zgorzáło/ popioł potym y koſtki wypałone zebrawſzy w trunie pochowáli/ á to było dokonánie y pogrzeb ſławnego Xiążęćiá Kieyſtutá. StryjKron 467, 411; Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/ Zá krótki czás ták wielka/ iáko máć powſtánie/ [...] Ale y ów z wielkiégo ogniá popiół zmárły/ Dáie ſie znáć/ iż go więc płácą ludźie gárły. GórnTroas 40, 55.

popioł z kogo (2): Cálchás mówi/ náſz wyiazd tym kſztałtem przyśpieie/ Kiedy z Hektorá popiół po morzu rozśieie. Tym chce vbłagáć wody GórnTroas 45, 18.

popioł czyj [w tym: G sb i pron (2), pron poss (2), ai (poss) (5)] (9): BibRadz I 12a marg; Vrna imaginis mortui, Gárniec álbo zban w którym popiół vmárych [!] ſpalonych chowano. Mącz 508d; Achilleſów gdźie popiół pogrzebiono/ Tám pánnę zábić trzebá GórnTroas 29, 38, 46, 47, 63; iuż ten okrutnik nátrząſáć ſie będźie z ołtárzów wźiętych/ y z nas pogrzebionych: á té łupy/ té korzyśći [...] któréſmy my we zdrowiu turkom odięli [...]/ wykorzeni y wyrzući z kośćiámi y z popiołem náſzym. OrzJan 99; WujNT 365.

Wyrażenie: »kości popioł« [w tym: czyich (1)] (2): Y opátrzył to dawno ſyn pieknéy [!] Látony/ Ze moich kośći popiół nie będźie wzgárdzony. KochMuza 25; WujNT 60.
Szeregi: »kości i (a) popioł« [szyk 2:1] (3): Y wrzucono oboie [św. Antoninę i Aleksandra] w on doł/ y ogień bárzo wielki/ [...] gdy tám gorzeli/ y Duchá Pánu Bogu oddáli/ zámiotáć on doł ziemią y kámieniámi [Festus] kazał/ áby/ powiáda/ niewiaſtki Chrześćiáńſkie/ kośći ich y popiołu/ nie zbieráł [!]. SkarŻyw 445; A więc popiół moiégo ma bydź vtopiony Mężá! á kośći płynąć w cudze ſtrony! GórnTroas 46; OrzJan 99.

»popioł i proch« (1): á gdyż [Ligurgus] na ſmierć leżał vmieraiąc roſkazał aby po ſmierci iego, koſci iego ſpaliwszy popioł y proch do morza wrzucili, aby ich Lacedemonſci nie pobrali BielŻyw 28.

2. Potaż, substancja otrzymywana z popiołu drzewnego, stosowana m.in. do wyrobu szkła oraz w farbiarstwie (6): Thego cżáſu Lubcżánie poráźili/ rozbili y pobráli okręthy Holánderſkie v Gdańſká nád Helem/ kthorzy ſobie przeſpiecżnie ſtali ná morzu cżekaiąc wiátru/ nábráwſzy towárow Polſkich/ to ieſt miedźi/ wáńcżoſu/ popiołu/ lnu/ y inych kupi. BielKron 408; Wieźcie z borów do Wiſły burtnicę/ i ławy. Palcie laſy na popioł/ rąbcie na wańſzoſy KochSat A4, A2; GostGosp 167; GostGospSieb +4; Wywiedz ſię iáko wáńcos w tárgu pádnie/ Popioł y klepki/ wſzák ſię dowieſz ſnádnie KlonFlis E2v; [á oſſzobno niemaiją ani mogą, tak chrzeſczianie ijko ij Zidowie krom´ mieſczan dębu ij popiolu kupowacz ku przekazie ich Czechoweij. MetrKor 1582 129/118v, 129/115v].
3. Osad wytrącający się przy topieniu metalu, np. ołowiu, srebra (4): BLaywas ieſth zimny y ſnchy [!] w wthorym ſtopniu/ cżynią gi z ołowu/ á ieſt popioł ołowiany/ Ma mocz wycżyſciaiączą, wyſuſzaiączą wilkoſci/ yteż ocieraiączą. FalZioł III 36c, V 35, 100v.

popioł z czego (1): Laureotis – Popioł ze ſtrzebra na ſczianachzawisłi. Calep 587a.

Synonim: 1., 2. proch.

JR