[zaloguj się]
[pdf]

PROCH (1520) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N proch prochy
G prochu proch(o)w
D prochowi, prochu
A proch prochy
I prochem prochy, prochåmi
L prochu proch(a)ch, proch(o)ch
V prochu
inne sg N a. A - proch

sg N proch (353). ◊ G prochu (248). ◊ D prochowi (6), prochu (1) BialKaz. ◊ A proch (578). ◊ N a. A proch (3). ◊ I prochem (179); -em (7), -ém (1) SienLek, -(e)m (171). ◊ L prochu (32). ◊ [V prochu.] ◊ pl N prochy (17). ◊ G proch(o)w (22). ◊ A prochy (67). ◊ I prochy (11), prochåmi (1) Mącz. ◊ L proch(a)ch (1) ActReg, proch(o)ch (1) FalZioł.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Sypka substancja złożona z drobniutkich cząsteczek; kurz, pył, popiół; pulvis Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Cn; humus, terra Vulg, PolAnt; strigmentum Mącz, Cn; cinis, quisquiliae PolAnt; arena Calag (1384): TarDuch C2v; Naprzód wząć [!] cżiſtą pſzeniczę á wypłokać ią barzo dobrze iżby w niey niebyło żadnego prochu/ to ieſt plew FalZioł III 42a, I 70c; gdyż wſzitka iego [wiatru] gruboſć zwłaſzcża prochu, w vſtach j w gardle zoſtawa na wilgotnoſci ſliny. GlabGad Cv, H3v; LibMal 1544/89; RejWiz 72; I rzekł Pan do Moizeſſá y Aaroná: Nábierzćie pełne ręce popiołu z pieca/ á niechay Moizeſz przed Fáráonem rzući go ku niebu. I niechay ſie ſtánie proch po wſſyſtkiey źłemi [!] Egyptſkiey Leop Ex 9/9, 2.Reg 15/32; RejZwierz 140; WyprKr 99; BibRadz 3.Reg 18/38; BielKron 34v; Balatro, Błoto/ álbo/ próch który do trzewika/ álbo/ bótów przyſtaye. Mącz 23a, 331b [3 r.]; GórnDworz Dd2v; RejPos 228; gdzie im [Rzymianom] bárzo ná przekáźie wſzyſthko było/ od Słońca y od zbroie bláſk/ od wiátru proch BielSpr 44, 16v, 44 [2 r.]; BudBib 3.Reg 20/39, Iob 7/5; Calag 462a; [Mojżesz] ſam ręką ſwoią onego ćielcá obálił/ y ſłukł go/ y ſkruſzył/ y ſpalił/ y proch wwodę wrzućił SkarŻyw 491, 480; Calep 875b, 876a; GórnTroas 12; WujNT Act 22/23; [nárządźże im [ptakom] w izbie komorkę kędy przy kąćie/ álbo ſkrzynię wielką/ to ieſt dla prochu/ ieno ſtrzeż żeby proch do nich niedochodził/ gdy będą vmiátáć. CygMyśl F].

proch czego [= spalony z czego] (6): [Ezechiasz] wężá miedzyánego ſpalił/ [...] á proch iego wſypał w rzekę Cedron. BielKron 88v; Y obrocą ſię rzeki iego [Edomu] w ſmołę/ á proch iego wśiárkę/ y będzie ziemiá iego ſmołą goráiącą. BudBib Is 34/9, 4.Reg 23/4, 6, I 217b marg, 4.Reg 23/12.

proch z czego (1): Strigmentum, Proch z grzebłá/ y wſzeláka zemkniona oskrobána nieczyſtość Mącz 421a.

proch czyj [= z nóg czyich] (1): [Uczniowie strzepnięciem prochu z nóg] maią niéwiernem i inſzem okazować/ iſz okrom ich zbawięniá/ nieżądaią nierzkąc czego inſzego ale téſz ani prochu ich MurzNT 43v.

W połączeniach szeregowych (5): Zpuſtoſzy [Pan] máiętnośći twoie [Tyrze]/ [...] á kámienie twoie/ y drzewá twoie/ y proch twoy/ do wody wrzucą. Leop Ez 26/12; BielKron 274v; KTo Oczy chore ma/ Muśi ſye ſtrzedz od rzeczy ſłonych [...]. Od mocnego pićia/ od ſłońcá/ od wiátru/ od prochu/ od dymu SienLek 63; KlonWor 67; Twym [królu Stefanie Batory] przykładem wytrwáne y smutne Hyády/ Y głód/ y bezſen/ y proch/ y błotá/ y láſy SzarzRyt C3.

W porównaniach (58):

Jako comparandum (53): WróbŻołt 1/4, B2; iż [wiatry] wzburzyły obłoki ták iż ptacy iáko proch ſpowietrza lećieli RejPs 115v, 150v; LubPs Bv, M2; Zelżoná ieſt niepomáłu mátká wáſſá [tj. Babilon]/ y porownáná z prochem/ ktora was porodziłá Leop Ier 50/12, Ps 1/4, Is 17/13; BibRadz Is 5/24, 41/2; A coż tedy ty o ſobie rozumieć możeſz nędzny cżłowiecże/ ktoryś ieſt iáko proch á błoto/ á nie inácżey iáko lichy robacżek przed ocżymá iego RejPos 106v; tedyby tho wſzythko [bogactwa doczesne] za błoto á zá proch miáło być v nas rozumiano. RejPos 299, 160v, 166, 185v, 260, 264, 266v, 309v; RejZwierc 66v, 69, 263; Oto narodowie iáko kroplá w wiedrze/ y iáko proch ná ſzalách ſą pocżytáni BudBib Is 40/15, Is 29/5; Ale dziś rodzicy ni ocż ſię więcey nie ſtáráią/ iedno áby bogáto dzieći zoſtáwili [...]. Co potym iáko proch od wiátru v potomkow ich ginie. SkarŻyw 143; Nie tákieć ſzcżęśćie będźie niepobożnych ludźi/ ále iáko proch ktory wicher z źiemie wzbudźi ArtKanc P20v; Nie day mi ginąć: iákoż wzgárdźiſzli ty/ Będę iáko proch/ od wichrow vbity. GrabowSet I2, Bv, Tv; Duſzá moiá rowno z prochem złożoná ieſt LatHar 612, 141; [BielKron 1551 237v; A ſtégo wſzyſtkiégo kto nie widźi iako ſrodze mężoboiſtwo ma być káráno? Ale v nas brat náſz iako proch pod nogą MurzNT 19 (Linde)]. Cf »jako proch leżeć«, »jako proch rozlecieć się«, »jako proch rozproszyć (się)«, »jako w proch rosypować«, »jako proch zetrzeć«, »(z)stać się jako proch«, »by prochu«.

Jako tertium comparationis (5): A yam yeſſcże ſnadź tym wyęcey ich tłumy roſpraſſał/ Práwyem ye yáko wicher proch po zyemi roznaſſal LubPs E2; Iáko w dziurkach v rzeſſothá zoſthawa proch: ták niedoſtátek cżłowiecży w myſli iego. Leop Eccli 27/5; OrzQuin G2; Iáko gwałtowny wicher niezgoniony Proch po powietrzu nieśie: ták y ony [mych prześladowców] Anyoł niech pędźi. KochPs 48, 25.

W charakterystycznych połączeniach: proch oskrobany, (u)piłowany (2); dla prochu [= przeciwko kurzowi]; proch z ziemie brać [= wzniecać kurz], ciskać; na proch przychodzić.

Zwroty: »jako proch leżeć« [szyk zmienny] (7): gdyż Pan wáſz ták możny ieſt/ iż to wizytko iáko proch leży pod nogámi iego RejAp 115, BB7, 20, 200v; RejPos 162v, 166; RejZwierc 197v.

»w prochu leżeć« (1): Niniwczycy [...] y wory ná ſię kłádli/ y w popiele y w prochu leżeli/ áby tym więtſzą żáłośćią y ſmutkiem nápełnić ſercá ſwoie mogli SkarKaz 120b.

»proch nog [czyich] lizać« = korzyć się (1): ná oblicża do ziemie [królowie] kłániáć ći ſię będą/ á proch nog twoich lizáć będą [pulverem pedum tuorum lingent] BudBib Is 49/23.

»proch w oku mieć« (1): Y nie trzeba páźdzyorká áni prochu w oku Mieć/ á z reyeſtru ſtąpáć á nie mylić kroku. RejWiz 2.

»miotać proch« = iactare pulverem PolAnt (2): BibRadz 2.Reg 14/13; A będą miotháć proch ná głowy ſwoie RejAp 151v.

»w proch (się) obracać (a. obrocić)« = in pulverem resolvere, pulverescere Mącz; dispulverare Calep (3): Pulveresco, Prochnieyę/ w proch ſie obrácam. Mącz 331b, 401c; RejZwierc 170v; Dispulvero – w proch obracąm. Calep 332a.

»proch ocierać (a. otrzeć)« = pulverem abstergere PolAnt; pulverem extergere Vulg [szyk zmienny] (3): A (on) [prorok] wnet otárł proch [amovit pileum] z ocżu ſwych/ y poznał go krol Izráelſki że ieſt z prorokow. BudBib 3.Reg 20/42; BudNT Luc 10/11; Y proch ktory przylnął do nas z miáſtá wáſzego/ oćieramy ná was. WujNT Luc 10/11.

»omiatać proch [około kogo]« (1): Kárdynali ſtoiąc około Papieża ſiedzącego ná ſwym máieſtaćie/ omiatáią liśiemi ogony proch około iego zwierzchu y ſpodku. BielKron 216v.

bibl. »otrząsać (a. otrząsnąć, a. otrząść) proch z nog; otrząśnienie prochu z nog« = excutere pulverem pedum a. de pedibus Vulg [szyk zmienny] (7;1): [Jezus posłał uczniów, aby nauczali i uzdrawiali] Nie mſzcżąc ſię wzgárdy ſwey y prześládowánia [...] oprocż oświádcżániem ſię przećiwko nim przez otrząśnienie prochu z nog ſwoich CzechEp 21; gdy [apostołowie] od niewdźięcżnych odchodząc/ proch z nog ſwoich otrząſáli. NiemObr 14; [Jezus] Proch z nog otrząſáć każe ná wzgárdzićiele Ewángeliey. WujNT 40, Matth 10/14, s. 43, Mar 6/11, Luc 9/5, Aa 13/51.

»otrząsnąć się z prochu« [szyk zmienny] (2): y zoſtáwiwſzy w goſpodzie towarzyſze ſwoie/ ledwie ſię z prochu otrząſnąwſzy/ bieżał [św. Bonifacjusz] tám gdzie mordowano ſługi Chryſtuſowe. SkarŻyw 440; KochSz B.

»prochem posypać« (1): Więc ie [fraszki] ná párgáminie nadobnie piſano/ A niektóré y złotym prochem poſypano. KochFr 79.

»posyp(ow)ać głowę(-y) prochem; sypać proch na głowy« = mittere pulverem super capita Vulg; ferre a. imponere cinerem a. imponere terram super caput PolAnt [szyk zmienny] (6;2): A Iozue roſtárgawſſy ná ſobie odzienie ſwe/ padł ná twarz ſwą ná źiemi przed Archą Páńſką/ aż do ſámego wiecżorá/ ták ſam iáko y wſſyſtcy ſtárſſy ludu Iſráelſkiego: y ſypali proch ná głowy ſwoie. Leop Ios 7/6; Thedy Thámár poſypáłá głowę ſwą prochem/ á rozdárłá ná ſobie pſtrą ſuknią/ y włożywſzy ręce ná głowę ſwą ſzłá krzycząc. BibRadz 2.Reg 13/19, 1.Mach 4/39, 11/71; BudBib Iudith 9/1; [św. Antoni] vyrzał miedzy chory Angielſkimi/ w Prorockim y Apoſtolſkim pocżćie/ duſzę Páwłá ponieśioną w niebo: y padwſzy ná ziemię/ prochem głowę poſypuiąc/ płákał: [...] SkarŻyw 52, 502; WujNT Apoc 18/19.

»proszyć prochem« (1): y miotał kámieńmi przećiw niemv [Szymehy przeciw Dawidowi]/ y ſypał piaſkiem (marg) Wł. y proſzył prochem. (–) [iactabat pulverem]. BudBib 2.Reg 16/13.

»prochem przypaść, przypadły (a. opadły)« = coopertus pulvere, pulvereus, pulverulentus Mącz (5:3): proporce wieſzáią. Alić po máłey chwili obálił ſie kámień/ Proporzec prochem przypadł/ iuż nie znáć nic ná nim. RejWiz 22, 58v; RejZwierz 90v; Zbroie zárdzewiáły: Drzewá prochem przypádły/ Tarcze popleśniáły. KochZg A3v; Pulvereus et pulverulentus Z prochu/ pełny prochu/ prochem opádli. Mącz 331b, 279b; A to napewnieyſzy [znak przyścia Pańskiego]/ kiedy iuż racżył mieć rozeſłáć iáwnie á iáſnie prawdę Ewányeliey ſwoiey y wſzytkę wolą ſwoię/ po wſzytkiemu ſwiátu/ kthora byłá iáko prochem przypádłá/ á zátłumiona leżáłá dla grzechow náſzych. RejPos 260; RejZwierc 172.

»prochem przytrzęsować« (1): [pokój] Zawiſné zbroie prochem w kąćiéch przytrzęſuie. GosłCast 9.

»na proch rozbijać« (1): Dispulvero, Rozcieram/ ná proch rozbiyam/ roſtłukam. Mącz 331b.

»(ro)zetrzećna proch, w proch; starty na proch« = in pulverem conterere Mącz, PolAnt; in pulverem resolvere Mącz; comminuere in pulverem PolAnt, contritus Calep [szyk zmienny] (6:1;2): Theſz lyſkauycza zwartuye wmyeſzek ſkoczywſzy czokoluye tam naydzye to ſpalywſzy wproch zetrze złota any myeſzka nyeſzkazywſzy PatKaz III 102; [Laponowie] Ryby wędzą álbo ſuſzą ná wielkim mroźie/ ſtárſzy ná proch rybę miáſto chlebá iedzą BielKron 294v, 63; Radicem in pulverem conterere, Korzeń ná proch rozetrzeć. Mącz 450d, 401c; BudBib 4.Reg 23/6, 15; SkarŻyw 179; Contritus – Starty naproch, podruſgany. Calep 251b.

»jako proch rozlecieć się« (2): gdyż ſnadź lepiey było ábyś [Panie] był tákiego káżdego muchą ábo iakim chrobakiem ſtworzył/ iżby ſie był iáko proch po wietrze rozleciał/ niżli go záſię maſz ożywić á wzbudzić RejPos 163v, 345.

»jako proch rozproszyć (się) (a. rozpraszać), rozproszony« = effundi sicut humus PolAnt [szyk zmienny] (3:2): iz też żydowie mieli być rozproſzeni iako proch y zaſlepieni WróbŻołt L5; Przedſiem ia wymię twoie roſpraſſał ie [nieprzyjaciół] iáko proch po wiátru RejPs 26; Y ći ktorzy zdradliwą máyą o mnye rádę/ Nyech ſpráwy ich yáko proch wiátr márnye roſproſſy LubPs I2v; BudBib Soph 1/17; SkarŻyw 56.

»jako w proch rosypować« (1): Coż też ty chceſz rzec ku temu nędzny bogacżu/ [...] ktory práwie iáko w błoto á w proch roſypuieſz ty odrobiny ſwoie RejPos 185v.

[»prochu roztrząść«: Cresc 1571 482 cf »sienny proch«.]

»spalić, spalon na proch« = in pulverem resolvere Mącz [szyk zmienny] (3:1): Thym obiczaiem ſpalila ſſową na proch y ſſypala na obu dwv mowyacz. [...] LibMal 1544/85v; Mącz 401c; Był ten wąż [miedziany] długo chowan w pocżćiwośći v Zydow/ [...] ále potym zá krola Ezechiaſzá był ſpalon ná proch/ ſtrzegąc ſie báłwochwálſtwa. BielKron 42, 34v.

»na proch tłuc, potłuczony, słuczenie na proch« [szyk zmienny] (1:1:1): Przeto z tego odpuſzcżoná będzie niepráwość domowi Iakobowemu [...]/ gdy położy wſſyſtki kámienie ołtarzowe iáko kámienie pothłucżone ná proch [sicut lapides cineris allisos] Leop Is 27/9; Pulveratio, Słuczenie ná proch. Mącz 331b, 331b.

bibl. »proch z nog wybijać; wybić proch nog; wybicie prochu« = excutere pulverem pedum PolAnt [szyk zmienny] (2;2;1): A to im roſkazáwſzy/ przykazuie teſz [Jezus uczniom] aby przeciwko niewdzięcznym niepoczynali nic niebraterſkiego/ [...] ale żeby tilko wybiciem prochu/ ich złość oświádczyli MurzNT 43v, Matth 10/14; wychodząc z domu ábo z miáſthá onego/ wybiićie proch nog wáſzych. BibRadz Matth 10/14; Czemu proch z nóg Kápłanom wybijáć kazano. OrzQuin G2 marg, G2.

»proch (wy)sypać« = pulverem iactare Vulg; proicere pulverem PolAnt [szyk zmienny] (4): Leop Act 22/23; á ieſli [dom zajęty przez trąd jest] kámienny/ tedy wykowáć w koło/ á proch wyſypáć przed miáſto ná mieyſce niecżyſte BielKron 37; BudBib 4.Reg 23/6, I 217b marg.

»wytrząsać proch« (1): A gdy vſchnie: thedy wycieray miedzy rękoma onę glinę á wytrząſay proch, á tak wyciągnie ſię ona zmaza. FalZioł V 118.

»proch wzburzyć« (1): Staub erregen. Proch wzburzyć. Excitare pulverem. Calag 463a.

»jako proch zetrzeć« (1): abowiem tobie [Boże] wolno nieynaczey iedno iako proch nas zetrzec z oblicznoſci twoiey. RejPs 159.

»(z)stać się jako proch« = fieri tamquam pulvis Vulg (4): WróbŻołt 34/5, L6; Nie ták złośnikom ſię powiedźie/ nie ták: ále (sſtáną ſię) iáko proch/ ktory wiátr rozmiáta LatHar 738; SkarKaz 82b.

Wyrażenia: »by prochu« = bardzo dużo (1): IEden pániey powiedział/ by nie iádłá grochu/ Boć ſie w ogon ponęći gołębi by prochu. RejFig Aa4.

»kurzawa z prochu« (1): Albo dymu nyeznáyąc/ á widząc kurzáwę z prochu/ álbo párę z mokrádlni/ mnimałby/ ále omylnye/ iż tám ogyeń. KromRozm III B8.

»lekki proch« (1): Odſtąpiſzli mnie/ wnet/ rowien lekkiemu Prochowi będę GrabowSet Tv.

»proch miałki« (1): Będzie też iáko proch miałki [pulvis tenuis] zgráiá cudzych [= wrogów] twoich BudBib Is 29/5.

»prochem opierszały [= przyprószony]« (1): Semitritus, Nápoły podeptány álbo prochem opierſzáły. Mącz 382a.

[»sienny proch« = nasiona i plewki z siana: Ná tákowey źiemi [przy zakładaniu łąki] [...] náśienia wyki náśiać/ álbo śiennego prochu roztrząść Cresc 1571 482.]

»na proch skruszony« (1): Y wnetże pięćdzieśiąt báłwanow ſrebrnych y złotych ná proch ſkruſzone/ y ſtárte zoſtały. SkarŻyw 179.

Szeregi: »proch, (a) błoto« [szyk 3:3] (6): mocarze ziemſcj leżą iáko proch á iáko błoto pod nogámi iego. RejAp BB7; iżeś tego pewien ieſt/ iż on krol/ przed ktorego mocą wſzyſcy krolowie iáko proch á iáko błoto leżą pod nogámi iego/ ieſt pewnym opiekálnikiem twoim RejPos 162v, 185v, 299, 309v; LatHar 112. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»proch i (abo) dym« = pulvis et fumus Vulg [szyk 2:1] (3): Y záleią ie [żywioły miasto Babilon] niepogodámi ſwemi y gniewem ſwoim/ wzruſzy ſię proch y dym áż ku niebu/ á będą nád nimi wſzytcy okolicznie płákáć. BibRadz 4.Esdr 15/43[44]; Leop 4.Esdr 15/44; RejPos 264.

»proch a pajęczyna« (1): Abowiem nie może być dom żaden thák pięknie fundowány/ álbo vpſtrzony/ áby s cżáſem ſwym pocżyrnieć prochem á páięcżyną przypáść nie miał RejZwierc 172.

»nie paździorko ani proch« (1): RejWiz 2 cf »proch w oku mieć«.

»proch a perzyny« (1): Abowiem ty wſzytki ine mocy/ ieſli przy nich nie będzie mocy Páńſkiey/ są tho iáko proch á iáko perzyny co ſnádnie od wiátru po ſtronach mogą być roznieſiony. RejZwierc 263.

»proch albo piasek« (2): Słońce też ieſt ná przekáźie kiedy przećiw tobie świeći/ bo wzrok przeráża ſwoim błyſkániem/ iáko y wiátr prochem álbo piaſkiem. BielSpr 16v; BudBib I 284b marg.

»proch a (abo) plewy« (2): ale będą [grzesznicy] odrzuceni od oblicza bożego tak lekce iako proch (abo plewy) ktore wiatr barzo richło rozwiewa/ od ziemie WróbŻołt B2; RejPos 345.

»proch i popioł« [szyk 1:1] (2): Spráwi to Pan/ iż miáſto dżdżá ſpádnie proch y popioł [pulverem et terram] ná twoię źiemię BibRadz Deut 28/24; SkarKaz 120b.

»proch i rdza« (1): A ná zbroiách gdźi ś [!] we ćmie proch y rdzá ſię lęże RybGęśli B2.

»proch a robaczek« (1): ktory [prosty człowiek] iáko proch á iáko robaczek leży przed nogámi iego RejZwierc 197v.

»proch a (i) śmiecie« [szyk 1:1] (2): iż thy trudne nábycia náſze ſą iáko proch á márne ſmiecie ná drodze leżące/ kthore ledá wicher porwáć y roznieść może RejZwierc 66v; SkarKaz 83a.

»proch a źdźbło (a. ździebłko)« (2): ktory [nędzny człowiek] iáko proch á iáko ździebłko przełomione leży przed nogámi twemi [Panie] RejPos 166, 266v.

Przen (108):
Zwroty: »w proch obrocić (a. obracać) (się), (by(wa)ć) obrocon(y)« = zniszczyć, zniszczeć, być zniszczonym fizycznie; in pulverem deducere Vulg (11:3): Iedennáſtégo dnia gory ij wſſytky págorki ij pádoly w proch będą obrotzony ij położony OpecŻyw 193v; WróbŻołt 7/6; LubPs B6; Leop Is 41/15; BibRadz Is 25/12; Gdyż on [Bóg] kiedy chce wſzytki krole á wſzytki mocarze ſwiátá tego/ może w proch á w niwecż obroćić/ w ocemgnieniu ſwoim. RejPos 63v, 107, [219]; przez ktorą [śmierć] iuſz cále bywa zepſowan y wproch obrocon on zły cżłowiek z złośćiámi ſwymi GrzegŚm 37; RejZwierc 170v; Tedy krzyknął Márcyan [do św. Juliana]: O cżárowniku ták mocne ſą cżáry twoie/ iżeś nam Bogi náſze wproch obroćił? SkarŻyw 179, 21; Iam doznał/ y káżdy dźiéń ludźie doznawáią/ Iż z trzaſkiem wielkie rzeczy w proch ſie obracáią. GórnTroas 23; Y zaż w proch obróconé mury ten [Ulisses] poſtáwi GórnTroas 51.

»w proch pokruszyć« = zniszczyć fizycznie (1): thy [Boże] będźieſz łámał gory/ a obroćiſz ię w drobne ſkiby/ a pagorki w proch pokruſzyſz [sicut quisquilias pones]. BibRadz Is 41/15.

»położyć w prochu usta swe« = nie buntować się (1): Dobrze mężowi gdy nieśie iárzmo w młodośći ſwoiey. [...] Położy w prochu vſtá ſwe [Ponet in pulvere os suum] BudBib Thren 3/29.

»w proch pość« = zostać zniszczonym fizycznie (1): Oné mury boſkiémi ſtáwiáné rękámi/ W proch poſzły/ y zginęły poſpołu y známi. GórnTroas 36.

»w proch ro(z)sypać się« = zostać zniszczonym fizycznie (2): Ci co ná puſſcżach żywą przed yego możnoſcyą/ Vpadną/ á ſnadź ſie w proch roſypą z lekkoſcyą. LubPs Q4; SkarŻyw 20.

»wyskrobać proch [czego skąd]« (1): wyſkrobię też proch [detraham pulverem] iego [Tyru] zniego/ á wyſypę iy ná ſuchą ſkáłę. BudBib Ez 26/4.

»[co] zagrześć w proch« = zniweczyć (1): Niechayżeć nieprzyiaćiel przeſláduie duſzę moię/ á niechay poima y podepce ná źiemi żywot moj/ á chwałę moię niechay zágrzebie w proch [in pulverem collocet]. BibRadz Ps 7/6.

»proch na wiatr siać, zbierać« = trudzić się bezskutecznie (1:1): Proch ná wiátr zbiera/ kto ſię krom miłośći y iednośći Chrześćiáńſkiey w dobrych vcżynkach bogáći SkarJedn 367; WysKaz 41.

»zetrzeć wproch, na proch« = zniszczyć; comminuere in pulverem PolAnt [szyk zmienny] (4:1): przyydzye [...] panna ktora mocz twoyą [Szatanie] zlomy a glouą twoyą podlozy poth nogą ſwoyą y zethrze yą w proch. PatKaz II 55v; BibRadz Deut 9/21; Niech nieprzyiaćiel górę ma nádemną/ Niech mię w proch zetrze/ y moię cześć zemną. KochPs 9, 16; Przetoż ćię Pan Bog wyrzući Z pośrodká ludu ſwoiego/ Stárwſzy ćie ná proch/ wywroći Y dom twoy z gruntu ſámego. SzarzRyt A4.

»zrownać z prochem« (1): LubPs F2 cf »proch śmierci«.

Wyrażenia: »drobny proch« (1): widząc też náſze nędzne wycieránie tych plugáwych ocżu náſzych/ s tego drobnego prochu á s tych drobnych páździorek ieden v drugiego/ á pátrzącz z dáleká práwie ſie poſmyewaſz s tych nędznych robacżkow ſwoich RejPos 172v.

»proch nikczemny« (1): iż teraz patrzam ná thę okruthną moc y bogácztwo ſwoie/ á po máłey chwili w proch ſie nikcżemny obroćić muſzą. RejZwierc 170v.

»proch z nog« (1): Pan w burzliwośći y w wychrze [!] drogi iego/ á mgły ſą prochem z nog iego. Leop Nah 1/3.

»w proch rzucony« (1): Snam ćię [Panie] opuśćił/ przetom cżłek zelżony? Odſtąpiłem ćię/ więcem w proch rzucony? GrabowSet B.

»proch śmierci« (1): Zrownałeś s prochem śmyerći moc cyáłá moyego. LubPs F2.

»wyderanie [czego] z prochu« (1): RejPos 172v cf »drobny proch«.

Szeregi: »proch a paździorka« (1): RejPos 172v cf »drobny proch«.

»proch i pleśń« (1): Ieden [Mikołaj Monwid] ſie tylko miedzy náſzymi Sármátſkimi Pány ználazł/ ktory ten ſkarb [tj. dzieło Modrzewskiego] á ten drogi kámyk pod łáwą leżący/ obacżył/ á z prochu y pleśni otárł. ModrzBazBud π6v.

»w proch a (abo) wniwecz« (3): et gloriam meam in puluerem deducat. Niechay przeſladuie nieprzijaciel duſzę moię/ niechći vchwyći y podepce na źiemię żywot moj/ á chwałę moię w proch (abo wniwecż) niechay obroći. WróbŻołt 7/6; RejPos 63v, 107.

a) Coś marnego, nic nieznaczącego (zwykle o człowieku wobec Boga) (50): RejZwierz 90v; BielKron 82; GrzegŚm 2, 3, 50; Proch w świećie człowiek RybGęśli D2; [Co ty rozumieſz/ Cżłowiecże prochu/ o iego Spráwiedliwoſci HerbOdpow Q4v].

proch czyj, czego [w tym: G sb i pron (4), pron poss (2)] (6): [Gotfred przy wyborze na króla Jerozolimy powiedział:] poſługę y tytuł kroleſtwá wezmę/ ále korony nie wezmę/ ábowiem náſz odkupiciel thu ćirniową nośił/ á iabych miał (proch iego będąc) złotą nośić/ Boże tego nie day. BielKron 178v; [Syn Boży] zmiłośći ku ludziom/ iadł y pił y towárzyſzył prawdziwie známi prochem ſwoim. SkarŻyw 285; SkarKaz 160b. Cf »proch nog«.

W połączeniach szeregowych (8): Pámiętayże tedy nędzny cżłowiecże coś ieſt á iáko cie piſmo zowie/ zeſchłą trawą/ ździebłkiem co im wicher kręći/ popiołem/ prochem/ błotem/ gliną/ á nákoniec drzewem s korzenia wykręconym/ ktorego żadny znák nie zoſtánie. RejPos 163; O moy miły Pánie/ nie rownaſz to przyiażń/ iż ty to nędzne błoto á ten nędzny proch á márną glinę zowieſz być przyiacielem ſwoim. RejPos Ooo3v, 198v, 201, 316v; A my nie będąc iedno prochem y źiemią y ſámą nikczemnośćią/ czyniem ſię rownemi wſzytkim y nawyżſzym/ á nikomu vſtąpić niechcemy. SkarKaz 84a, )(4, 160b.

W przeciwstawieniu: »proch ... duch« (1): á wroći ſie proch do zyemie ſkąd wyſzedł/ á duch wroći ſie do Boga ktory gi dał. BielKron 82.

W porównaniu (1): BielKron 387 cf »proch albo wiechtek«.

Przysłowie [bibl.]: KrowObr 225; Abowiemeś thy ieſt proch/ y wproch ſię obroćiſz. BibRadz Gen 3/19; BielKron 2; HistRzym 122v; GrzegŚm 1; áby tá źiemiá (ktorąś obćiązony ieſt/ ktorey rzecżono: procheś y w proch ſię rozſypieſz) w nieśmiertelność nie ſkázytelnośći obroćić ſię mogłá. SkarŻyw 2, 263. [Ogółem 7 r.]
Wyrażenia: »nędzny, ni(k)czemny, mizerny proch« [szyk 4:1] (2:2:1): LubPs X4v; [Jagiełło posądzony o czary odpowiedział:] iż to nie ſą żadne cżáry/ ále ſie ták rozumiem być nicżemnym prochem y wzgárdzonym przed oblicżnośćią Bożą BielKron 387; RejPos 329v; Nędznym ia proch/ o Pánie GrabowSet F; Y mnie policz w tę liczbę [zbawionych] Oycze miłośierny/ A day bym y tu baczył/ iżem proch mizerny SzarzRyt B2v.

»proch nog (a. podnożka, a. starty nogą), przed nogami, pod nogą(-ami), stop« (3:2:2:1): Napirwey ſobie vważay coś ieſt/ á iáko cie piſmo zowie/ iż prochem/ błotem/ á nikcżemnym źdzyebłkiem przełomionym przed nogámi Páńſkiemi. RejPos 198v, 171, 201; SkarŻyw 286; Pámiętay Pánie/ żem proch/ ſtárty nogą GrabowSet I2; Przyimi od podnożká nog twoich/ odpoddánego [!] y naliżſzego kmiećiá twego/ od prochu ſtop twoich/ ten pokłon. SkarKaz 160b, 85b; SzarzRyt B3v.

»smrodliwy proch« (2): Ciáło náſze w ſmrodliwy proch w ſpruchniáłość oblecżone W zeſchłą á iuż práwie w wątłą ſkorę ieſt ociągnione. LubPs hh6; OrzQuin G3.

»ślepy proch« (1): ślepym/ ſmrodliwym/ prochem y ćieniem/ ſtan Swiecki bes ſtanu Duchownégo ieſt OrzQuin G3.

Szeregi: »proch a (i) błoto« (7): RejAp 46; Pátrzayże coś ty ieſt á ieſliś kiedy był tátiey [!] łáſki godzyen/ boś proch ieſt á błoto RejPos [105]v, 3v, [292]v; SkarŻyw 2; á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ mnie lichotę/ mnie proch y błoto/ ku temu przywieść/ żebym przećiw ták wielkiemu y ták dobrotliwemu pánu miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74; ArtKanc Q19v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»proch a (i) cień« (2): Rzekł Abráám/ gdyżem pocżął s Pánem moim gádáć/ będąc proch á cień. BielKron 12; OrzQuin G3.

»proch a glina« (1): O wſzechmogący miły Pánie/ [...] á ná iákieyże tu ieſt piecży v ciebie ten nikcżemny proch á tá márna gliná RejPos 329v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»proch a nędza« (1): Záwżdy Pan s thákowemi co ſie go boią/ miłośćiwie ſie obchodzi yáko ociec s ſyny/ znáiąc żeſmy proch á nędzá. LubPs X4v marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»proch a (i) popioł« (4): Abráhám tedy odpowiedźiał mowiąc/ Teraz oto śmiem beſpiecznie mowić z Pánem moim/ choćiażem proch á popioł [pulvis et cinis]. BibRadz Gen 18/27 [zawsze przekład tego samego tekstu]; RejPos 228; GrzegŚm 1; SkarKaz 160b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»proch, (a) prochno (a. spruchniałość)« (2): LubPs hh6; Drugie przypátruy ſie/ od kogo tego [pożytków doczesnych] ſzukaſz/ od kogo tego nábywaſz/ iż tákież od tákiegoż prochu á od tákiegoż prochná iákoś y ſam. RejPos 319v.

»sługa i proch« (1): on Pan y Bog: tyś ſługá y proch pod nogą iego SkarŻyw 286.

»proch a (jako) śmieci« (2): A ták ty káżdy nędzny cżłowiecże/ nie mnimay áby ſpráwy twoie miáły iść z iákiey mocy twey/ ábo z mocy ſwiátá tego/ wſzytkoć to ieſt proch á ſmieći przed możnoſcią ſwiętą Páná tego RejPos 280v, 171. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»proch albo wiechtek« (1): [Jagiełło powiedział:] ále ſie ták rozumiem być nicżemnym prochem [...]/ iáko ten proch albo wiechtek ktory zárzucam odemnie. BielKron 387.

»proch i ziemia« [szyk 3:1] (4): Przeczże ſię thedy pyſzni źiemiá y proch? gdyż cżłowiek vmárły robakom/ wężom/ y beſtyam będźie dźiedźictwem BibRadz Eccli 10/11; Bo wſzytko co ná świećie ieſt/ ábo ieſt pychá żywotá/ ábo żądość ocżu/ ábo żądość ćiáłá/ [...] á dla tego ma cżłowiek pamiętáć że proch ieſt y źiemiá/ á w ziemię ſie obroći. HistRzym 122v; Iam proch/ iam źiemiá/ iużem wolny BiałKat 33; SkarŻyw [236]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

α) Marność, znikomość [czyj] (1):

W połączeniu szeregowym (1): Zebych prawie ty oczy ná źiemię/ z ktoreyem wźięty ieſt/ ſpuśćił/ ábych poznał żem źiemiá y w nię ſię obrocę. ábych vmiał poznáć proch ſwoy y niedoſtátki ſwoie y ſzpetność ſwoię SkarKaz 353a.

b) Skaza na opinii, podejrzenie popełnienia haniebnego czynu (2):
Wyrażenie: »zły proch« (2): Iakom ia ſwą ſlawę miała A w takiey ſtraży chowała A ſnam tego ſtrzegła panie By y zły proch nie padł na nię RejJóz G7v; RejZwierc 46; [wſzyścy by ſnadź rácżey gárdłá dáli/ niżliby Krolá onego/ ták im wdźięcżnego/ miał z iákiey ſtrony y zły proch zálećieć. WerReguła 57].
c) Złe nawyki, złe wpływy; grzech (6): Y cżemuż wżdy nie oddaliſz odemnie moich złośći/ Ktore tym więcey duſzy mey dodáią tych teſknośći/ Gdyż oto widzę iż teraz tu w prochu vſnąć muſzę LubPs hh6v.
Zwroty: »proch otrząsnąć; otrząsnąć się z prochu« (1;1): LatHar 394; [ludzie chcący się modlić] máią ſię ná wzor Páná ſwego iáko nawięcey mogą kryć y odwodźić/ áby proch ktorego miedzy ludźmi nábiorą/ otrząſnąć mogli. SkarKaz 609a.

»proch otrzeć (a. ocierać)« (2): [św. Antoni z Padwy] chcąc proch/ ktorego ſię duſzá z obcowánia z ludźmi nábráć mogłá/ otrzeć y łzámi pokuty opłákáć: tám ſię ná rozmyślániu y cżytániu piſmá/ y opátrowániu przyſzłych potrzeb przypráwuiąc/ záchorzał SkarŻyw 546; SkarKaz 638b.

»prochem przykurzyć się« (1): ktory ſię iákimkolwiek po niedawney zwłaſzcżá á przyſtoynie przedtym odpráwioney ſpowiedźi/ prochem grzechow powſzednich przykurzył. LatHar 111.

Wyrażenie: »proch grzechu(-ow)« (2): Powſtańże/ powſtań/ duſzo moiá/ otrząśni ſię z prochu ktoregokolwiek grzechu twego LatHar 394, 111.
Szereg: »proch i błoto« (1): A iż w błoćie chodźim/ á zmázáć ſię częſto muśim: ná to mamy naświętſze Sákrámenty náſze/ á zwłaſzczá pokutną ſpowiedź: ábyſmy ſię częſto chędożyli/ y proch ten y błoto ſerc náſzych oćieráli. SkarKaz 638b.
d) Drobna niedoskonałość (1):

W przeciwstawieniu: »bierzmno ... proch« (1): ſpytay oká twego niemáſz li w nim bierzmná/ przećiwko prochu temu/ ktory w Pánie [tj. królu] gániſz BiałKaz K2v.

e) Pohańbienie, poniżenie (9):
Zwroty: »podnieść (a. wznieść), pobudzić, wydźwignąć, wynosić z prochu« = wywyższyć, nadać godność [szyk zmienny] (2:1:1:1): LubPs hh2v; To mowi Pan Bog/ podnioſłem cię s prochu/ á tyś chodził drogámi Hieroboám/ y przypráwiłeś o grzechy wielkie lud Izráelſki. BielKron 83v; SkarŻyw 398; Ktory tho ná wyſokośći mięſzka [...]. Wydźwiguiąc z prochu niedoſtátniego: Tákże y z gnoiu cżłowieká nędznego. By go między Kśiążęty poſádźił ArtKanc T19; RybGęśli D3v.

»z prochu powstać« (1): Iop opowiedział: Iż wiemći ia iż ſtworzyciel moy żyw ieſt/ á ia pewnie s prochu ſwego powſtáć mam RejPos 128.

»usieść w prochu« (1): [Bóg nałożył jarzmo na człowieka] Pocżąwſzy od tego ktory ſiedzi ná ſtolicy z wielmożnośćią áſz do tego ktory zniżony vſiadł ná ziemi w prochu [ad humiliatum, in terra et cinere]. BudBib Eccli 40/3.

Wyrażenie: »uniżon w prochu« (1): Quoniam humiliata eſt in puluere anima noſtra [...]. Boć oto vniżon ieſt barzo w prochu żywoth naſz WróbŻołt 43/25.
α) Człowiek poniżony (1): Proſzę/ chćiey pomnieć ná to/ żeś mnie iáko złoto Vlepił: zaż proch záſię chceſz zemnie mieć oto? GrabowSet B.
f) Zapomnienie, niepamięć (3):

[W przeciwstawieniu: »proch ... jasność, światło«: Skrzydlastej sławie podać mężne ich [rzymskich przodków Litwy] dzielności Chce i z prochu wydźwignąć ku godnej jasności. StryjPocząt 57, 37.]

Zwroty: »prochem w kącie leżeć« (1): W.M. ſam iáko właſny y rodzony Sieſtrzeniec iego [Andrzeja Patrycego Nideckiego]/ [...] niezániechaſz/ áby ſecreta ingenii iego mole pſowáć/ álbo prochem w kąćie leżąc/ zágnić miáły KochCzJan A2v.

»z prochu otrzeć, [cudzić]« = przywrócić zapomniane księgi czytelnikowi [szyk zmienny] (2): on [Luter] wam kſyężey kſyęgi piſmá ſwyętego z prochu/ ktorym były od wyela lat przypáły/ otárł KromRozm I L; ModrzBazBud π6v; [Kthórzyby [godni pasterze] nie kowánych bótów/ áni deliy kołniérzowátych/ áni ſtrożów świeckich/ ále áby miáſto kóni Biblią cudźili z prochu; á lud ſobie poruczony vczyli wedle Bogá żyć. BiałKat 160v.].

[Wyrażenie: »ciemne prochy« = niewiedza, zapomnienie: ten porządek postępków ich [książąt litewskich] z ciemnych prochów na pierwsze światło wydany Waszej Oświeconej Książęcej Mości [...] przed oczy kładę StryjPocząt 37.]
g) Nędzny ślad [czego] (1): iż táki káżdy ma być wykręcon iáko drzewo zyelone bywa wykręcono/ ták iż iedno proch zoſtánie oney márney pychy twoiey. RejPos 162v.
a. Pojedyncza drobna cząsteczka unosząca się w powietrzu (5): Pátrzże gdy mocne wiátry prochy wzgorę wznoſzą/ A iż ie tám pod niebo wyſoko wynioſą RejWiz 151; Wſzytkoć to ſą ty prochy/ co z zyemie powſtáią/ Zwłaſzcżá kiedy ich wiátry ſpołu nie zbijáią. RejWiz 151v, 151 v, 154; Atomus – Rzecz nieiaką ktora niemoze bic rozdzeloną, Proch wsłoncu. Calep 110b.

W połączeniu z przymiotnikiem odrzeczownikowym (1): A kiedy ſie ſiárkowe prochy w to [tj. w prochy spadające z nieba] wmieſzáią/ To iuż ocżymá widziſz iż ſie zápaláią. RejWiz 151; Niekthorzy ſobie kicháczkę czynią ſypąc w nos proch pieprzowy/ álbo ćiemierzyczny SienLek 72.

b. Opiłki, trociny; scobs Mącz, Calep; crusta, limatura, psegma, r amen tum Mącz (11): Centrosa scobs, Opiłki/ álbo ten proch który pádá z żelaza gdy ye ſloſárze piłuyą álbo piłkámi trą. Mącz 47c; Ramenta arborum, Troćiny/ proch któri páda pod piłę gdy drzewo trą Mącz 345c, 69c, 193d, 373c; [á ieſli chceſz áby [piłułki] purgowáły/ tedy wziąć Iwy/ Miodu/ Zywice á prochu miedźiánégo/ który pod nakowálną bywa/ gdy kuią miédź z ogniá UrzędowHerb 87a].

proch od czego [= wytworzony przez co] (1): Scobs – Proch od piełi. Calep 955b.

Wyrażenia: »skrobany proch« (1): Złotho ma włoſnoſć w ſobie taką iż ſercze y duchy ſerdecżne potwierdza, [...] á nawięczey ſkrobany proch albo theż piłkhą piłowany FalZioł III 34b.

»proch z trosk [= opiłków]« (1): potym nápal prochu álbo perzyn s pápieru/ y z rogu ieleniego/ oboygá ták wiele ile maſz prochu z ſtroſk [!] SienLek 111.

»proch (u)piłowany« (2): FalZioł III 34b; ktory też [św. Grzegorz] poſłał był do Konſtántyny Ceſárzowey trochę prochu z tego łáncuchá [który czynił cuda] vpiłowánego/ zá wielkie reliquiae y zá dar oſobny. WujNT 508.

Szeregi: »proch a ośmieciny« (1): Psegma idem fere quod flos aeris, ψη̃γμα. Aliqui accipiunt, Miáſto prochu á oſmiećin złotá. Mącz 328c.

»proch albo troski« (1): ſtłucz kthému łáyno pśié białé ſuché y proch álbo troſki kowálſkié SienLek 184v.

c. [Miał węglowy:
Szereg: »proch albo motłoch«: Hutny pan, albo gwarek maią iednostainie kosze, albo miarę mieć, iako nasze hutty maią, a węglarze dobre węgle do rosztow, a nie proch albo motłoch suć OrdunekGórn 40.]
d. Talk (1):
Zwrot: »prochem posypować się« (1): Ceroma, Máść z oleyku á z ziemie którym ſie zápáſnicy zwykli naćierać/ potym ſie też zwykli nieyákiem prochem poſypowáć/ który Aphe zową. Mącz 49c.
e. Ziemia, gleba (56): Wilk z báránkiem ſpołu ſie będą páſli/ á Lew y Woł będą ieſć plewy/ á wężowy [lege: wężowi] proch chleb iego Leop Is 65/25, Iob 38/38; PLeban kiedy dziecię krzćił/ chciał mu ocży mázáć/ Plunął ná dłoń/ á bábie kazáł prochu podáć. RejFig Dd7; Ciáło moie przyobleczone ieſt robaki y plugáſtwem z prochu BibRadz Iob 7/5, Is 65/25, 2.Mach 4/41; Ieſzcże odroście [drzewo] á látorośl iego nie vſtánie. Choć ſię ſtárzeie w ziemi korzeń iego/ á w prochu obumrze karcż iego. BudBib Iob 14/8.

proch czego (9): Y obrocą ſie ſtrumienie iey [ziemi edomskiej] w ſmołę/ á proch iey w ſiárkę Leop Is 34/9; BibRadz Prov 8/26. Cf »proch ziemie«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (2): Iednák ma ſwoię chłubę y wiek poślednieyſzy. Który w Teleyſkim prochu ſławnych zapáſników Nie zámilczał KochMuza 27; JanNKarGórn G4.

W połączeniach szeregowych (2): BibRadz Prov 8/26; A ćiáło iáko/ ktore w tákiey zgubie y prochu y nieczći zoſtáie z bydłem y z ſzkápámi rowno? Y to wſzkrzeſzone y ożywione y duſzy przywrocone będźie ná on oſtátni dźień SkarKaz 384b.

W porównaniu (1): Ktorą iednoſć ktorzy káżą/ rychło iáko proch z źiemie záginą. OrzList f3.

W porównaniach ze względu na nieprzeliczoną ilość (6): Abowiem tyś mię vcżynił Krolem nád ludem twoim mnogim/ kthory ták niezliczony ieſt/ iáko proch ziemie. Leop 2.Par 1/9; Dwoie potomſtwo Abrámowe w piśmiech ſię przipomina/ iedno wedle ćiáłá ktore ieſt prochowi źiemie przyrownáne BibRadz I 7c marg, Gen 13/16, Eccli 44/21; BudBib Eccli 44/21; y będzie plemię twoie iáko proch ziemſki/ rozmnożon będzieſz ná wſchod y zachod/ y południe/ y pułnocy SkarŻyw 347.

Zwrot: »proch żrzeć« (1): Płáźić ſię będźieſz nápierſiách twoich/ á proch żrzeć będzieſz [pulverem comedes] po wſzytki dni żywotá twego. BibRadz Gen 3/14.
Wyrażenia: »uproszony prochem« (1): Vpruoſſony Troiáńſkięm prochem Meryon. JanNKarGórn G4.

»proch ziemie, na ziemi, ziemski, z ziemie« = pulvis terrae Vulg, PolAnt (7:5:2:1): Ná piſmye [Jezus] nam nic nye zoſtáwił: Raz tylko tćimy iż piſał/ y to w prochu ná źyemi KromRozm II b4v; Wyćiągnąwſſy Aaron rękę/ trzymáiąc wniey liaſkę/ vderzył proch źiemie/ y ſtáły ſie wſſy/ ták w ludziech iáko w bydle. Leop Ex 8/17, Ex 8/16, 17, 2.Par 1/9; OrzList f3; Tedy pan Bog ſtworzył był cżłowieká z prochu ziemie BibRadz Gen 2/7, I 7c marg, Gen 13/16 [2 r.], Eccli 44/21; Rzekł potym Pan Bog do Moiżeſzá áby mowił Aaronowi/ iżby podnioſł rozgę á vderzył w proch ná zyemi. BielKron 29v; GrzegŚm 23; BudBib Eccli 44/21; SkarŻyw 347.

Szereg: »ziemia i proch« (1): napije ſie źiemiá krwie ich [Edomitów]/ y proch [terra ... et humus] ich thukiem tłuſtych rzecży Leop Is 34/7.
Przen (2): Proch chleb twoy/ to ieſt/ ciáło náſze z zyemie ſtworzone BielKron 2v.

W przeciwstawieniu: »ziemski proch ... niebo« (1): By me ſerce vmiáło we wſzem miárę chowáć/ A źiemſki proch wzgárdźiwſzy Niebá vpátrowáć. RybGęśli C4.

Wyrażenie: »ziemski proch« (1): RybGęśli C4 cf W przeciwstawieniu.
α. Miejsce spoczynku zwłok, szczątków ludzkich (25): BiałKat 103v; Z téy [cnoty] ony zacné męże y dźiś ieſcze znamy. Których kośći iuż dawno w prochu nieznáć: ále Sławá kwitnie KochFrag 51.
Zwroty: peryfr. »do prochu lecieć« = umierać (1): Y tu vmieráć ćiáło ich/ ktorego ſię wſtydzili/ y pſowáć ſię w nierządney chući/ á do ziemie y prochu lećieć pocżęło. SkarŻyw 261.

peryfr. »leżeć, odpoczywać, spać, leżący w prochu« = być martwym; super terram iacere a. requiescere, dormire in terra pulveris PolAnt [szyk zmienny] (7:3:2:1): Poſdrawyam was wſſitky duſſe wyerne ktorich cyala tu ij wſſαdi odpocziwayᾳ wprochu. BierRaj 21; BibRadz Iob 20/11; Bogáty y vbogi ſpołu będą leżeć w prochu/ á robacży ie okryią. GrzegŚm 1; iáko ſłowo y moc Kryſtuſowá nie do żywych iákich duſz należy/ ále do vmárłych ludźi/ y do leżących w prochu. GrzegŚm 8, 8, 11, 13; A mnodzy ktorzy ſpią wziemi (á w) prochu ocucą ſię BudBib Dan 12/2, Iob 21/26; CzechRozm 124v; KochPs 110; SkarŻyw 52; bo tho wiem iż odpocżywáią w prochu źiemie y w ręku BOżych/ máiąc też żywot ſwoy z Chriſtuſem/ ktorzy w wierze práwey pomárli CzechEp 82.

»z prochu się ocucić, [kogo] wzbudzić, wzbudzony« = wskrzesić, wstać z martwych [szyk zmienny] (2:1:1): BielKron 467v; BiałKat 96; GrzegŚm 8 marg; Ten ſą ſtworzył wſzyſtko zniſzcżego/ záchowywa mocą ſwoią wſzyſtki rzecży ſtworzone/ ożywi nas y w zbudźi z ſprochu [!]/ kiedy będźie racżył. BiałKaz E2v.

»zakryć [kogo] w prochu« = uśmiercić (1): Zákriy ie [niepobożnych] poſpołu w prochu [Absconde eos in pulvere simul]/ á oblicza ich zámkni w dole. BibRadz Iob 40/8.

Wyrażenia: peryfr. »mieszkający w prochu« = zmarły (1): Słowá Ezáiaſzowe ty ſą/ Ocucżćie śię á weſelćie śię wy mieſzkáiący w prochu GrzegŚm 14.

»w prochu pogrzebiony« (1): On [św. Paweł Pustelnik] w prochu pogrzebionym leżąc/ wſtánie wielkiey chwále SkarŻyw 52.

»w prochu porzucony« (1): á ćiáło w prochu y źiemi porzucone/ wroćić ſię duſzy y z nim [Chrystusem] złączyć muśi SkarKaz 208a.

»prochem przytrzęsiony« = pochowany (1): á práwiem ſie ſtał iáko martwy ktory iuż bywa y prochem przytrzęſiony. RejPs 32.

»proch ziemie« (2): Wiele z tych ktorzy teraz w prochu źiemie záſnąwſzy odpocżywáią/ powſtáną iedni ku żywotowi wiecżnemu: á drudzy ku wiecżney háńbie y zelżywośći. CzechRozm 124v; CzechEp 82.

Szereg: »ziemia, (i, a) proch« = terra, pulvis, terra pulveris PolAnt [szyk 4:3] (7): BielKron 467v; ſtáł śię Pan Chryſtus z martwywſtániem ſwym/ naſzą poćiechą: iż to śmiertelné ćiáło náſzé z prochu y z źieme [!] ma być w zbudzoné. BiałKat 96; BudBib Iob 14/8, Dan 12/2; SkarŻyw 261; Bo tyło ná duſzy ieſt zapłátá/ á ćiáło/ ktore to co duſzá kazáłá wykonywáło/ bez nagrody y karánia w źiemi y prochu zoſtáie. SkarKaz 3b, 208a.
f. Proszek leczniczy lub kosmetyczny, też używany dla celów kultowych; diapasma Mącz (963): á tego prochu w chuſthę zawiązawſzy maſz cżęſtho woniać FalZioł I 61c; ty prochy ſpołem zmieſzawſzy przyłoż na członek taiemny vniewiaſth gdy gim opuchnie wnet ſie ſklęſnie pod tym prochem FalZioł I 93d; á ten proch zmieſzać zmydłem/ á tem pomazować liſzaie y inſze niecżyſthoſci nie przyrodzone z ciała ſpądza. FalZioł III 41c; A gdyby kto był ranion: wezmi tego prochu tak wiele Czo złoty zaważy á day ranszemu wypić z winem FalZioł V 111, I 2b, 9b, 10a [2 r.], b, c (109); RejKup p6v; Auripigmentum, Arſeſnik [!]/ Proch y fárbá którey málarze vżywáyą. Mącz 21 c, 297a, 404b; Weźmi rog ieleni ſpal ij ná proch: ktemu weźmi tłuczonego Waynſztynu/ tych prochow wźiąwſzy ná płát ſukienny/ wyćieray á wodą wypłokuy. SienLek 78v; ſpal płatek ſzárłathu s páwim pierzym/ kożdégo zá rowno/ ten proch zmieſzay z miodem á pomázuy SienLek 135; Kup w Aptecé prochu co ij lichawką zową SienLek 166v, 47, 55, 58v [2 r.], 75, 85v (32); zálécáią wſzyſcy/ do thák głów ſłábych/ á deſcenſóm podległych/ proch/ który palą z głów trupich Oczko 16v, 16v.

proch czego [= z czego] (199): Też bylicza w proch obroczona a z mieſzana s prochem koſci ſłoniowey [...]/ y ſprochem rogu ieleniego/ y ſprochem orzecha muſzkatowego [...]/ tedy paniam niepłodnym pło⟨d sprawuie⟩ mocznie FalZioł I 9b; Proch tego ziela [wołowego języka] wilgotnoſć z dziąſł wyciſka y zęby vmocznia FalZioł I 18b; albo namaż pierſi dichawicżne maſcią dialteą przymieſzawſzy kniey prochu korzenia koſaćczowego. FalZioł I 58d; Też proch korzenia gorycżkowego zmieſzany ſprochem cżarnej heleny/ á tego we złe rany plynącze wpuſzcżać/ wyſuſza ie y mocznie goij. FalZioł I 59a; Wezmi prochu kwiatkow albo liſtkow lewandulowych kwiatkow rozmarinowych naſienia bazilijey yteż cżarnuſzki/ [...] ti wſzitki rzecży warz w wodzie ſzałwijowey FalZioł I 75d; wątrobę też mozeſz namazać przymieſzawſzy kniemu [sokowi rojownikowemu] trochę prochu cżirwonych ſandalow FalZioł I 130c; Też proch tego Reuponticum z miodem cżyſtym zmieſzany/ kto by miał chrobaki w żywocie/ zabiia ie. FalZioł III 11b; Proch pięthki iey [dzikiej kozy] ſpaloney wſypany w bolącżki ktore zową fiſtuły/ vzdrawia ie y goij. FalZioł IV 9a; Proch kreta ſpalonego/ z białkiem zmieſzawſzy/ przykładać na trąd/ ieſth barzo dobre lekarzſtwo. FalZioł IV 14b; Też na to/ ſol z przeſnym miodem á z kobyley mięthki prochem zmieſzawſzy, pomazuy ranki y kroſthy cżłonku taiemnego. FalZioł V 87v, I 2b, 7c, d [2 r.], 8a, 9b [2 r.] (191); Dęmbowey Iemioły proch/ w pićiu brány/ odgania ſtrzekánie z Boku/ y pokarm ſurowy wypądza. SienLek 87v; álbo máćierzą duſzkę z Winem vwierćiáną piy/ zmieſzawſzy s prochem okrągłego kokornaku SienLek 90v; Suchégo łáyná świniégo proch/ ránam dobrze ſłuży SienLek 146v, 85v, 103v, 106v, 140, 151.

proch z czego [w tym: (u)czynić, uczyniony (42), udziałać z czego (1)] (161): Też proch zbylicze y proch s ſzanty ieſt dobri na zołzi y na gruzły ktore bywaią za vſzima y około ſtolcza FalZioł I 9c; albo vcżyniwſzy proch ſthego naſienia [piotruszczanego] przyłożywſzi knim łamikamienia/ á ſtego vcżyń s czukrem Trogiją FalZioł I 98c; Też gdy s ſkory thego drzewa vcżyniſz proch á vwárziſz gi w occie/ tedy płokanie vſt tym ocztem ciepło boleſć zębową oddala. FalZioł I 108d; Proch z liſtu Dębowego rany ſtula. FalZioł I [1152]a; Też na fiſtułę ieſt dobri proch s khorzenia wężownikowego FalZioł I 126c; Proch ſtey żywicze w iaycoch ieſć/ wraczania broni FalZioł III 30b; Theż proch z Kadzidła zmieſzany z ſlodkiem winem, á w vcho ciepło wpuſzcżone/ bolenie vſzne vſmierza. FalZioł III 33a; Proch też z głowy pſiey ſpaloney na ranę vkąſzenia pſa pomaga FalZioł IV 6c, I 7c, 10a, b, 13a [2 r.], 17a (110); Albo ſtłuczy dzban od octu A nádziáłay s niego prochu SienLek 49; Proch też z korzenia Kopytnikowego/ gdy go kto drágmę ná każdy dźień przez rok bierze/ pozbędźie wielkiey niemocy. SienLek 60; Weźmi lipoſoku Arábſkiego/ [...] wſyṕże w to prochu z łáyná wołowego/ á to rozmázawſzy ná chuſtkę ogorzelinę ná noc obłoż SienLek 80; Wielkać ieſt ná iad moc wrákoch Gdy snich vczyniſz táki proch SienLek 154v, 54v, 55v, 58, 58v [2 r.], 62v [2 r.] (51). Cf też »napalić prochu«, »utłuc proch«, »proch zetrzeć«.

proch na co [w tym: dobry na co (5)] (7): Proch barzo dobri na odięde ſmrodu z dziąſl y z zębow. FalZioł V 111, V 91, 100v, 114, 115; Miętczány proch/ ná wſzeláki iad. SienLek 156v marg, 146v.

proch k(u) czemu [w tym: dobry k(u) czemu (2)] (4): Prochy ku ſtanowieniu krwie FalZioł III 30d, V 97, 99v; Wyczyśćiwſzy ránę/ goyże lepák. A kthemu to proch dobry: [...] SienLek 146.

proch (na)przeciw (a. przeciwny) czemu [w tym: dobry (na)przeciw czemu (3)] (6): Proch barzo dobri przeciw wielkiemu zatwardzeniu żywota. FalZioł V 104; Proch barzo dobri: naprzeciw cieczeniu głowy. FalZioł V 104, V 111v, 112; Ieſt téż proch temu iádowi [od ugryzienia wściekłego psa] przećiwny/ ktory ták czynić: [...] SienLek 152v, 152v marg.

proch czemu (1): Proch głowam káſzlącym. Oczko [42]v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy oznaczającej materiał (najczęściej roślinę), z którego powstał proch (79): Też proch kokornakow zmiodem zmieſzany ieſt dobri na roſpadliny vſt y też komu dziąſła gniją FalZioł I 10d; Też proch koriandrow s ſokiem babcżanym zmieſzany á z wodką babcżaną/ gdy ſie go napije kielo razow ten ktory ma biegunkę/ zaſtanawia ią. FalZioł I 28b; Też proch kąkolow w polewkach iedzony/ Emoroidy otwiera y gliſty zabija FalZioł I 61c; Proch ruciany z piretrowym prochem w nos wpuſzcżony/ flegmę wywodzi z głowy, y mozg wycżyſcia FalZioł I 117d; Też proch koperwaſerow w vcho vpuſzcżony/ chrobaki vmarza FalZioł III 40a, I 1c, 7b, 9d [3 r.], 10a, c (64); Gdy ktho ſurowy pokarm w żołądku czuie: weźmi prochu iemiołowego á z winem go piy. SienLek 97v; A wſzákoż komu nogi puchną warz śiárkę s śiennym prochem á tym nogi vmyway. SienLek 120, 85v, 90v, 98v, 105v [2 r.], 127v (15).

W połączeniach szeregowych (5): Acżkolwiek rozmagite naprzeciwko tey niemoczy, To ieſt zbytniemu płynieniu rzecży prżyrodzonych: ſą lekarzſtwa. Iako to lektwarze, konfecty/ trociſzki/ ſyropy/ prochy/ kliſteri/ wonie/ kurzenia/ macżania/ plaſtri/ maſci. FalZioł V 28, V 103; Iáko ich wiele znam ktorzy ſie tym [alchemią] paráią/ to náprzycżynią Teſtow/ prochow/ popiołu/ Sándáraki/ Purpuryſy/ Auripigmentum/ Hydrágirium BielKron 26, 264; y ieſliby ſye im [chorym] do mdłośći zánośiło/ miéć Morſelle w gárści/ [...] álbo Conſeruę/ z tych którą co ſercu ſłużą/ á ochłodźić mogą: przy tym wódki/ prochy/ perfumy/ y coby iedno od mdłośći dobré Oczko 28v.

W porównaniu: Tákże poććiwy cżłowiek/ gdy ktory ſzkodliwy w ſobie przypadek bacży/ [...] wcżás mu w ſobie gwałth potrzebá vcżynić/ á wcżás ſie z nim łámáć/ á roſtropnym vważeniem rzecży przyſzłych á bacżną powſcięgliwoſcią iáko gryzącemi prochy záſypowáć RejZwierc 76v.

W charakterystycznych połączeniach: proch biały, czysty, doświadczony (4), namoczony (2), pospolity, przykry, rozpuszczony (3), szlachetny, utłoczony, uwarzony, włożony (2), wpuszczony (6), wstrzykniony (2), wyborny, zmieszany (33); prochu dawać (2), (na)przyczynić (3), przyłożyć (4), przymieszać (a. zmieszać) (9), wciągnąć, wdmuchnąć, woniać, wpuścić (a. wpuszczać) (3), wsiąknąć (2), wziąć (43); z prochu uczynić (uczyniony) (17); proch dawać (9), jeść (7), (na)sypać (a. przysypać, a. wsypać) (38), (przy)warzyć (3), przywinąć, rozmącić (2), (roz)mieszać (a. zmieszać) (60), rozmoczyć, rozpuścić, roztworzyć, uczynić (11), usmażyć, ususzyć, włożyć (6), wpuścić, wstrzyknąć (4), wydymać, wyskrobać, zalecać; prochem naparzyć się, pomaz(ow)ać (a. umazan być) (3), wyczyścić; pod prochem sklęsnąć się; z prochem stłuc, uczynić, warzyć (a. uwarzony) (3), zmieszać (a. zmieszany) (33).

Zwroty: »proch, prochu ([w czym a. z czym]) brać, (a. wziąć) [= zaży(wa)ć]; proch wzięty [z czym]« [szyk zmienny] (3:2;1): Proch zſercza [lwa] w pokarmie biorącz/ quartanę oddala. FalZioł IV 11c; bierz że thego prochu na ſwithaniu albo po ranu wſtawſzy FalZioł V 72v, I 57a, IV 58a; ktoré przez dźień trzeći/ gorączká popada/ máią wpićiu wźiąć drágmę prochu z Centurzyey przed tym niż go popádnie SienLek 141, 105v.

»napalić prochu; proch (na-, s)palony« [w tym: z czego (6)] [szyk zmienny] (3;4): Omywſzy dobrze: palonym prochem z rogu ieleniego poſypuy ielito wyſzłe FalZioł V 29, IV 4c, V 42; nápal prochu s pierza páwiégo SienLek 130v, 78v, 111.

»prochem (na)trzeć (a. nacierać (się), a. pocierać, a. wycierać), natarty« [szyk zmienny] (9:2): ktorym prochem [z nasion róży] gdy będą dziąſla natarte/ bolenie zębow vſmierza j dzięgna wyſuſza FalZioł I [1162]b, I 97b, 101b, III 37d, 38c, IV 57a; A nieinákſſą wonnoſć podawa odzienie twoie iákoby vyięte ſkrzynie ſłoniowych koſći vczynioney/ á nátárte Mirrą/ Caſſią y innemi prochy rozmáyćie woniáiącemi RejPs 68; Mącz 84d; á pothym prochem z ſuchego ſzáłwiowego korzenia/ wyćieray dźiąſłá y zęby. SienLek 76, 55v, 167v.

»pofałszować prochem« (1): Pofałſzowałeś towar/ wodą/ fárbą prochem: Ypomieſzałeś rzecży koſztowne z motłochem. KlonWor 67.

»prochem posyp(ow)ać (a. zasyp(ow)ać), posypan; proch, prochu posyp(ow)ać (a. sypać); proch posypany« [szyk zmienny] (53:1;4:2;1): Też proch ſkorzenia tego ziela [łobody] poſipawſzy na rany ktore pochodzą ſkroſt złych/ wyſuſza ie á potym goij FalZioł I 13a; Kto ma rany na thaiemnym członku męſkim, zaſipuy prochem Haleny: zagoijſz ranę FalZioł III 2c; Tenże proch gdy nim poſypuie kto ſwierzb/ tedy ſuſzy. FalZioł IV 31a; Gdy ſie iuż narodzi niemowiątko, Nathychwiaſt [!] mu pępek obrzezać na trzy palcze od ciała daleko/ á thakże zawięzać zaſypawſzy ono obrzezanie prochem Bolo armeno FalZioł V 34v; Naprzod zęby vmarłego cżłowieka ſpalone/ á na proch ſtarte, á potym ranę tym prochem poſypować/ ieſt rzecż barzo dobra á doſwiadcżona. FalZioł V 88v, I 7c, 8a, 10a, 38b, 40a (41); Albo weźmi liſt bluſzczowy/ á miodem ij pomaż/ poſyṕże nań miáłkiego prochu z ſuchey ruty/ á ná powieki przyłoż/ toć wyſuſza oczy ćiekące SienLek 66, 54v, 69v, 98v, 118, 120 (18); Gdzye widzi [lekarz] iż może leguchnym lekárſtwem co zágoić/ tedy nie ſieka/ nie pali áni przykremi prochy záſypuie RejZwierc 44v, 76v [2 r.].

»prochem potrząść (a. potrząsnąć); prochami natrzęsiony« (2;1): Ten plaſtr maſz tak cżynić/ wziąć chuſtę moczną á przymierzywſzy iżby ranę zaſloniło, pomaż po iedney ſtronie białkiem cienko/ á na ten białek thymi prochy potrzęſni á przyłoż. FalZioł III 31a; III 39d; Mącz 80d.

»prochu, proch pożywać (a. używać); proch (będzie) pożywan(y)« [szyk zmienny] (11:1;5): á tak kto będzie chciał vżywać tego prochu/ ma go wziąć czo złoty zaważy albo y połtora złotego. FalZioł I 63a; Też proch ſtych drożdży w potrawach pożywany/ wyſuſza cżłowieka tłuſtego/ y też ſtolcze cżyni FalZioł III 39b; Ale gdyby ſie zle miał: Thedy pożywać tych lekarzſtw niżey napiſanych/ á nawięczey prochu/ kthori thak cżynią. [...] FalZioł V 95, I 7d, 13a, 74b, 84a, 113b (16); tego prochu w iedzeniu y w pićiu przez cáły rok vżyway SienLek 107.

»prochu, proch przyłożyć [na co]; prochu, proch [na co] przykładać (a. kłaść); proch [na co] przyłożony« [szyk zmienny] (5:4;2:2;1;1): Theż proch Sandalow cżyrwonych zmieſzany zwodką pſinkową/ albo kurzey nogi/ á w tym rozmocżywſzy chuſtę przykładay na bolącze nogi. FalZioł III 11d, I 9c, 10a, 93d [2 r.], 102d, IV 39a, V 107v; á onego prochu [z korzenia bukwicy] w chuſtkę záwiązawſzy/ ná chory ząb kłádą/ á vćicha bol SienLek 77; Prochu z vlá pod pſzczołámi/ y prochu z Nacemrżyą/ [...] weſpoł zmiéſzawſzy/ ná dźiwné mięſo przyłóż. SienLek 158v, 126, 151v, 155; [SienHerb 567a].

»spalić na proch« [szyk zmienny] (7): Naprzod wezmi miodu/ gliſt ziemnych/ ſpal ie w nowym garnczu na proch/ vtrzy ſpołem w proch, á oboyga rowno wezmi/ poſypuy tym na ranę á zgoij ſie. FalZioł V 115, I 142b, V 92; Albo weźmi ſtárą botową podeſzwę/ á ſpal ią ná proch SienLek 69v, 47v, 78v, 152v.

»s(t)łuc (a. potłuc, a. utłuc) na proch, w proch; na proch (s)tłuczony (a. utłuczony); stłuczenie na proch« = in pulverem contundere Vulg [szyk zmienny] (47:1;31;1): Też ſmolnik długi ieſt znamienite lekarſtwo na cżłonki wktorich panuie kurcz/ kiedy ſtłucżeſz ye na proch FalZioł I 10b; Owocz Bobkowego drzewa na proch ſtłucżony/ á pothym na panewcze zagrzany/ á na głowę poſypany, flegmę wyſuſza y mozg potwierdza FalZioł III 16c; Perły thłucżone na miałki proch/ á z czukrem rożanym iedzone poranu/ vweſelaią ſercze. FalZioł V 82, I 2a, 8a, 10d, 12d, 15a (60); y vdziáłaſz rzecż wonną vcżynioną ſpráwą áptekárſką/ zmieſſáną ſpilnośćią/ cżyſthą/ y ku poświęceniu godną. A gdy tho wſſyſtko w drobniuchny proch ſtłucżeſz/ będzież kładł po troſſe ſniego/ przed Przybytkiem ſwiádectwá Leop Ex 30/36; Korzeń kopytnikowy ná proch ſtłukſzy/ dawáią drágmę iednę pić ná káżdy dźień przez cáły rok. SienLek 53; napal wapná z ſkorup ślimakowych/ [...] oſkrob kożdą z oſobná po obu ſtronách/ potłucżże środki ná proch/ nátłuczże ktemu imbieru białégo/ [...] to weſpoł zmieſzawſzy/ ná biélmo poſypuy. SienLek 165v, 69v, 82, 82v, 88, 101 (19).

»ususzyć na proch; na proch wysuszony« (1;1): Theż gdy ie [psie łajno] vſuſzyſz na proch/ á potim wziąwſzy mleka gaſić w nim gorącze kamienie, á wto mleko naſipać tego prochu á wypić/ Ten trunek cżyrwoną niemocz zaſtanawia. FalZioł I 144a, IV 7b.

»utłuc (a. stłuc) proch, natłuc prochu; proch (na)tłuczon(y) (a. utłuczony, a. [z czym] stłuczony)« [w tym: z czego (10) [szyk zmienny] (3:2;7): Wezmi złota cżyſtego [...]/ przyſypże k niemu prochu natłucżonego z cżyrwonych koralow/ prochu z pereł natłucżonego/ [...] FalZioł V 70v, I 63c, V 78v; Zwykli téż ludźie niektorzy/ wśćiekłégo pſá mięſo ſolić/ potym ié ſuſzą/ y od potrzeby chowáią/ bo s tego proch vtłukſzy/ dáią tym pić/ co ié wśćiekły pies vkąśi. SienLek 152; Weźmi Rdeſtu y chabdu ſuchégo/ á nátłucz prochu snich/ [...] á roſtworz octem álbo winem/ onę iuchę koniowi w gárdło léy SienLek 165, 74, 76, 111, 151v, 155, 184v.

»proch, prochu (d(aw)ać) (wy)pić; (dać) napić się prochu; proch dany ku piciu (a. (wy)pity)« [szyk zmienny] (46;4;15): á then prochy wypiy zmiodem albo z młodem winem chceſzli mieć wraczanie FalZioł I 59b; Też korzeń malunowy vſuſzony á potym na proch ſtarty gdi tego prochu daſz wypić [...]/ vcżyniſz wraczanie FalZioł I 88b; Theż proch vcżyniony z Dragantu/ w ciepłey wodzie ku piciu dany/ żyły wnętrzne porwane ſpaią FalZioł III 26c; A gdykolwiek niewiaſtę bole napadną/ za każdym rażem [!] daway thego prochu pić po iedney dragmie z winem białym FalZioł V 33, I 9b, 32b, 38d, 58d, 64d (40); Ieſth theż pewne lekárſtwo ná śliniogorz/ proch z palonego łáyná cżłowieczego/ day pić choremu w czym chceſz. SienLek 81v; Syr wárzony potym vſuſzywſzy/ miáłko vtárty/ onego prochu poł łotá gdy ktho z winem pije/ [...] zaſtánowi biegunkę SienLek 101v; Albo proch Raſtu okrągłego z cukrem w Winie pić/ pomaga bárzo od dycháwice SienLek 85v, 59, 73v, 81v [2 r.], 88v [2 r.], 94v (26).

»proch zetrzeć; natrzeć prochu; proch (u)tarty (a. starty)« [w tym czego (5)] [szyk zmienny] (3;2;4): Potym w noczy [złodzieje] weſzli thaiemnie w dom/ á na roſpalone węgle ſypali proch z tego kamienia tarty FalZioł IV 56b; wezmi [...] gumi arabicum/ kadzidła ſtartego/ [...] zetrzy cżyſcie proch miałki FalZioł V 115v, I 75d, III 34c, V 99, 102v; álbo máćierzą duſzkę z Winem vwierćiáną piy/ [...] tákież nátárſzy prochu álbo náſkrobawſzy z rogu ieleniego niepaląc go. SienLek 90v, 72v, 106.

»zetrzeć (a. utrzeć, a. zwiercieć) na proch, w proch; na proch, w proch (s)tarty (a. utarty); starcie na proch« [szyk zmienny] (78:10;56:1;1): zetrzeć to ziele na proch obwinąć w bawełnę á przyłożić na bolączi ząb/ boleſć oddala FalZioł I 71b; Theż korzenie Pięćperſtczowe na proch ſtarte, átego prochu przikładać na wrzody gnijącze/ goij wyſuſzaiącz. FalZioł I 102d; Sercze iego [sępa] w proch vtarthe, ze krwią przez dzieſięć dni pijącz/ wielką niemocz oddala. FalZioł IV 27a; Przy tym theż kichanie ma być/ pieprzem albo cżiemierzyczą tartą na proch cżyniono FalZioł V 24; Też rog kozłowy/ albo też ieleni ſpalony á na proch miałki ſtarty, zęby cżyſci FalZioł V 80v; wezmi realgar/ arſenik, zetrzy w proch á zmieſzay z ſokiem kapuſtnym FalZioł V 102, I 3d, 5b, 12a, 33c, 39a (114); Też ſuſzona kiernoźia mácherzyná weſpoł y z moczem/ á ná proch ſtárta/ z octem á z miodem/ ma być dawana pić w wielkiey niemocy. SienLek 59; Też Záięcze álbo liśie płucá y wątrobę vſuſzywſzy vtrzeć ná proch/ zdrowo pić dycháwicznym. SienLek 85v, 15v, 47, 47v [3 r.], 58v, 59v [2 r.] (31).

»zgorzeć na proch« (1): Wezmi wapna nie gaſzonego/ zethrzy ie z miodem barzo dobrze mieluchno vtarłſzy/ włoż w mały garniecz á w ſtaw na ogień iżby wyſchło/ nie iżeby zgorzało na proch FalZioł V 101v.

»zsiekać na proch« (1): Sierſć też zaięcżą z ſiekać drobniuchno na proch FalZioł III 30d.

Wyrażenia: »proch aptekarski, z apteki, przyprawiony w aptece« (1:2:2): Wezmi prochu Senes przyprawionego w aptecze czo złoty zaważy/ prochu drugiego z ſoſnki też przyprawionego w aptecze [...] FalZioł V 75, V 99; Delibutus capillus, Prochami z Apteki nátrześiony álbo wodkámi nakropiony włoſek. Mącz 80d; Co to wyſtępuie z puſzcży iáko słupy dymu/ zákurzenie mirry y kádzidłá/ z każdego prochu áptekárſkiego [ex omni pulvere pigmentarii]. BudBib Cant 3/6; [TomZbrudzBrul Cant 3/6].

»proch barzo drobny (a. drobniuchny)« = tenuissimus pulvis Vulg [szyk 5:1] (6): Vcżyń z tego proch barzo drobny á pożyway. FalZioł V 112; Wezmi korzenia Fijołkowego dwie dragmie/ prochu gwozdzikowego drobnego barzo.6. dragm FalZioł V 117v, V 92v, 107v, 112; Leop Ex 30/36.

»gruby proch« (1): Też wezmi cżiemierzycze korzeń/ k temu Apoponacum ſtarłſzy ie na gruby proch FalZioł V 24v.

»gryzący proch« (3): Abowiem káżdy kto obacży iáki wrzod ſzkodliwy ná ciele ſwoim/ á iżby ſie co dáley to więcey ſzyrzyć miał ná ſkázę ciáłá onego/ o wnet temu kędj może zábiega/ á nic ſie nie gniewa ná cyruliká chociay go pali/ ſiecże/ gryzącemi prochy záſypuie RejZwierc 76v, 76v, 85.

»miałki proch« [szyk 26:14] (40): á ono wſzitko naproch barzo miałki ſtłukſzy zmieſzay z wódką rożaną FalZioł I 12d; Skło na miałki proch ſthłuczone/ á ten proch w winie da ć [!] pić kamień w miechierzu łamie FalZioł III 37b, I 10d, 15a, 16c, 108d, III 33b (33); Albo zetrzy kmin co w mielſzy proch/ prześiawſzy przez gęſtą chuſtę/ zgnieć ij z iáręcym woſkiem á przykłáday. SienLek 63v, 40, 59v, 66, 110v, 152, 154v.

»w proch obrocony« (1): Też bylicza w proch obroczona a z mieſzana s prochem koſci ſłoniowey [...]/ á pić ⟨ty⟩ prochy weſpołek poranu/ t⟨edy pa⟩niam niepłodnym płod ⟨sprawuie⟩ mocznie FalZioł I 9b.

»proch subtelny« (1): Wezmi [...] koralow białych/ ſtłucż na proch ſubtelny á zmieſzay z wodką aqua vite FalZioł V 93.

»proch ususzony (a. wysuszony), suchy« [szyk 2:1] (2:1): Też rymę oddala proch iego [kąkolu] w oczcie namocżony á pothym wyſuſzony FalZioł I 61c; á gdy ſuchego prochu wſiąknie w nos/ krew ciekączą zaſtanawia FalZioł IV 5c, V 113v.

[»proch do zębow«: 10 słoików z prochem do zębów fl. 1 gr 6 InwMieszcz 1561 nr 100.]

Zestawienia: [»proch cyperski«: Pilnie to vwierć miáłko/ á przyłóż prochu Cyperſkiego drágmę 1. SienHerb 567a.]

»proch krolewski« = środek przeciw morowemu powietrzu [szyk 2:1] (3): Wypis prochu krolewskiego/ czynią gotowy w aptecze. FalZioł V 73; Cżaſu też zarażenia powietrzem/ tymże obycżaiem tego prochu Saluificantys/ tho ieſt vzdrowiaiączego: maſz pożywać iako prochu Krolewſkiego. FalZioł V 73v, V 73.

Szeregi: »proch albo lekarstwo« (1): Dentifricium, Nieyáki proch álbo lekárſtwo którym zęby byałę [!] czynią. Mącz 82a.

»proch albo perzyny« (1): potym nápal prochu álbo perzyn s pápieru/ y z rogu ieleniego SienLek 111.

»proch albo popioł« [szyk 2:2] (4): Też proch albo popioł kopru ſwoyſkiego/ pobudza emorroidi FalZioł I 7d, I 7c, 137b; Niektorzy od gliſth dawáią pić w czymkolwiek popioł álbo proch ſpalonego rogu Ieleniego SienLek 103v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prochy albo wodki« (1): A iáko mądry Cyrulik záplugáwioney rány nie goi áż ią pirwey gryzącemi prochy álbo wodkámi wycżyśći/ theż ią potym ledá ziołkiem ſnádnie zágoić może. RejZwierc 85.

Przen (3):
Wyrażenie: »prochy [z czego] utłuczone« (1): RejZwierc 104 cf Szereg.
Szereg: »perfumy a prochy« (1): Abowiem niech ſie zdobi kto chce/ cżyni chcze/ y iáko chce/ niech ſie perfumuie iáko chcze/ ieſliże od niego nie będą zálatáwáć perfumy á prochy s cnoty/ z rozumu/ á z vważney poććiwośći vtłucżone wierę Szpikánárdy áni Muſzkum áni Ambrá nic mu nie pomoże. RejZwierc 104.
g. Zwłoki, zwłaszcza w stanie rozkładu, też popiół ze spalonych zwłok (63): Gdy miał [Likurgus] vmrzeć roſkazał ſie po śmierći ſpálić/ á proch do morzá wſypáć BielKron 272v.

proch czego (6): Ty przychędazaſz groby twoie á w ſędy kámienia koſztownego proch ciáłá twego záchowawaſz HistAl I8v; Chćiałbym tákże widźieć proch onego gorącego ſercá Apoſtolſkiego [tj. św. Pawła] ReszList 181, 180, 181 [2 r.], 182.

proch czyj [w tym: G sb i pron (4), pron poss (2)] (5): WróbŻołt 103/29; Leop Ez 26/12; BielKron 464; SkarŻyw 567; Y ná innym mieyſcu tenże ś. [Hieronim] prágnie do Rzymá drogi/ áby proch Apoſtołow SS. Piotrá y Páwłá cáłowáć mogł. SkarKaz 41b. Cf »proch schować«.

W połączeniach szeregowych (3): á kthoby tám [w groby] záſię wnątrz weźrzał/ thám niemáſz iedno ſmrod/ ziemiá/ proch/ á kość zbutniáła. GórnDworz Ee5v; RejPos 228v; KuczbKat 275.

W charakterystycznych połączeniach: proch ciała (2), nog, ręku, serca; proch całować (2), do oczu przykładać.

Zwroty: peryfr. »w proch obrocić (a. obracać), obrocony« = uśmiercić, martwy [szyk zmienny] (4:1): MurzHist M; Rozmyſlże [Boże] proſzę ćię iżeś mię iáko z gliny vlepił/ ázáś mię wproch obroćiſz. GrzegŚm 1; BiałKaz E2v; Odpuść grzechy proſzę/ á cżyń łáſkę zemną/ Poki nie obroćiſz w proch/ ćiáłá moiego GrabowSet B3, E4v.

peryfr. »w proch się obrocić (a. obracać)« = umrzeć, umierać; in pulverem reverti Vulg, PolAnt; in terram reverti PolAnt [szyk zmienny] (20): Ale gdy thy odwrociſz oblicże twe zaſmucżą ſie [zwierzęta]/ á gdy im odeymies żywot vſtaną á w proch ſie ſwoy obroczą. WróbŻołt 103/29; LubPs X6; ábowiem procheś y w proch ſie obroćiſz. KrowObr 225; Tedyć zginie ſpołu wizytko ćiáło/ á człowiek ſie obroći w proch. BibRadz Iob 34/15, Gen 3/19; BielKron 2 [2 r.]; RejPos 228v; pátrzay ná kośći/ iż ty kośći pirwey żywe były/ á iuż teraz martwe/ ſprochniáłe/ y iuż ſie w proch obracáią. RejPosWiecz3 98; GrzegŚm 1, 2, 28; KochPs 156; Dał im [Bóg ludziom] y niemocy y choroby rozmáite/ á śmierć docżeſną/ áby ſię ich ćiáło w proch obroćiło/ ſkąd było wzięte. SkarŻyw 262, 263, 583; PudłFr 59; Sypćie źiemię ná głowy/ ná pámiątki one/ Ześćie z źiemie ſtworzone/ w proch ſię obroćićie GrabowSet D4; SkarKaz 387b, 552b.

peryfr. »w proch rozsyp(ow)ać się, ro(z)sypanie, rozsypany« = umrzeć, umieranie, martwy; fieri terram PolAnt [szyk zmienny] (7:3:1): BibRadz Tob 3/6; iż tego żywothá wiárę/ śmierć wątli/ ktora ieſt roſſypánie w proch/ álbo zepſowánie GrzegŚm 40, 6,43; vyrzałeś zgrzybiáłego ſtárcá/ y ty ſtáre cżłonki/ ktore ſię wnet w proch roſſypią. SkarŻyw 51, 2, 56; Gdzieśćie łzy moie? [...] W proch ſię rozſypę/ ieſli nie przyidźiećie GrabowSet A4; LatHar 202, 668; Tu ćiáło śmiertelne botwieie. Choć ſię w proch rozſypuie: Iednák odpocżywa W nádźiei KlonWor 82.

»proch [czyj] schować« (2): Proch iey [Dydo] pocżćiwie ſchowano zebrawſzy/ iáko v pogan obycżay bywał. BielKron 75v.

peryfr. »prochem, w proch się zstawać« = umrzeć [szyk zmienny] (1:1): Pychá z twoią hárdośćią/ ácżby ſię podnioſłá/ [...] Iednák śmiećiámi będźie/ od onych rzecżoná/ Ktorym/ by cżłek w proch ſię sſtał/ ſpráwá poleconá. GrabowSet D4v; Dźiś kto krolem á iutro vmrze/ y sſtáie ſię prochem. SkarKaz 637b.

Wyrażenia: »proch nikczemny« (3): Rozſypuiemy ſię w proch nikcżemny/ y plugáwą ziemię/ grzechu Adámowego przypłacáiąc. LatHar 668.

»śmierdzący proch« (1): Pomyſlże w czo ſie [człowiek] obroći/ bo w robaki/ w zyemię/ á w ſmierdzący proch. RejPos 228v.

»święty proch« (2): ktoż będźie śmiał tego przeć/ iż Pan Bog przez święte prochy/ przez kości/ y przeż inſze świętych ludźi Reliquie/ tyż cudá dźiwnym obycżáiem ſpráwuie? KuczbKat 275; Groby Męczennikow wſzędy czćimy/ y święty proch do oczu przykłádáiąc/ ieſli możemy cáłuiemy WujNT 385.

Szeregi: »ciała i proch« (1): Z tych słow świętego Ambrożego/ wierny cżytelniku/ bácżyć wiele możeſz. [...] Cżcżenie kośći ich [świętych]/ y moc Boſką wćiáłach y prochu ich/ iſz cudá cżynić mogą. SkarŻyw 567.

»proch a (i) popioł« [szyk 1:1] (2): [Ligurgus] roſkazał aby po ſmierci iego, koſci iego ſpaliwſzy popioł y proch do morza wrzucili BielŻyw 28; MurzHist M.

»proch a (i) ziemia« (2): bo to piſmo mowi o vmárłych wiernych ludźiach y ćiáłach ich [...] vmárłych grzechowi y ś wiátu [!]/ yvmárłym ná żywoćie onym przyrodzonym/ ktorych teras nie máſz nic/ iedno proch á źiemiá. GrzegŚm 51; LatHar 668. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Przen: Człowiek umarły (8): LubPs Hv; Zalić chwałę będzie cżynił proch/ ábo prawdę twą będzie wyznawał? Leop Ps 29/10; KochPs 41.

W przeciwstawieniu: »żywiący ... proch« (1): mowił Kryſtus/ że Abráám/ Izáák/ Iákob/ żywiącymi ſą/ żywiąc Bogu/ choćia ieſzcże prochem ſą. GrzegŚm 45.

Zwrot: »w proch się obracać (a. obrocić)« (2): LubPs aa5v; Bo one [białogłowy] ſtáráią ſie záwdy/ áby co naiwięcey ſług miáły/ á iżby wſzytcy [...] w wielkiey miłośći vmieráiącz/ w proch ſie obraczáli GórnDworz Dd2v; LubPs aa5v.
Wyrażenia: »umarły proch« (1): á zaż by vmárły proch mogł wyſláwiáć ćiebie RejPs 43.

»proch ziemie« (1): GrzegŚm 8 cf Szereg.

Szereg: »trupy a proch« (1): Thu ſłyſzyſz kcżemu śię śćiąga ſłowo y moc Kryſtuſowá/ iż do trupow/ á prochu źiemie/ ábowiem mu dał Bog áby ożywiał vmárłe. GrzegŚm 8.
2. Proch strzelniczy, materiał wybuchowy; pulvis Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, JanStat, JanPrzyw, Cn (136): FalZioł V 117; Item kupil za zlothi ruſznyczą y prochu y olowv za 3 1/2 groſcha w Gorze wnyemczach LibMal 1548/141; RejWiz 151v, 188; Siodmego dniá mieſiącá Sierpniá/ zápalił grom wieżę w miáſtecżku Mechlinie [...] w ktorey był proch BielKron 226v; Włoſzy ſwoią ſtrzelbą z łáſki Bożey zadney ſzkody vcżynić nie mogli w obozie/ ieſli przez złe prochy/ álbo thak Bog chćiał/ niewiedzyeć/ choćia dzyał wiele mieli. BielKron 422, 220, 316v, 418, 423v [2 r.], 460; Ieſli dobra ſaletrrá/ będzie s niey proch cżyſty. BielSat N3, C3v, N, Nv, N2v, N3; á prochow ktore w zamku maſz co nalepiey ſtrzeż/ by tám ktho nie chodźił á nie zápalił. BielSpr 64v; á ná prochu wſzyſtká ſtrzelbá zależy y inne wſzyſtki kunſzty Puſzkárſkie. BielSpr 72v; Cżynią też Wieńce ſłomiáne przypráwiwſzy ie ták/ zmieſzáć ſmołę s prochem y mácżáć w tey ſmole wieńce ſłomiáne/ thoż vcżyni y w ſiárce roſpuſzcżoney s prochem zmieſzáne/ á miotáć te wieńce zápaláiąc ie ná idące ku ſzturmu BielSpr 74v, 63, 64v, 65, 72v marg, 73 [5 r.] (21); StryjWjaz B4v; Ieſli proch párkan z gruntu ná ſtronę rozrzući/ Tám ſie káżda do dziury ku ſzturmowi rzući. BielSjem 37, 35, 38, 39 [3 r.]; Wożą prochy do Wołoch/ do Węgier/ łotrowie. BielRozm 21; Armátę zaś ſwą y prochy káżdy táki wypráwiony/ ktoryby nie zá robotniká wypráwiony był/ ále zá ſtrzelcá/ wźiąłby z ſkárbu Krolá Iego M. GrabPospR M4; VotSzl E4.

W połączeniach szeregowych (17): MetrKor 37/4; A każ vkladać na woży. Strzelby/ prochy/ kule/ drzewa RejKup C; Diar 81; Krol Fráncuſki poſłał Schotom dział/ prochow/ y inney ſtrzelby takież pieniędzy ku obronie. BielKron 220v; Ormiánie y inſzy kupcy do nieprzyiaćielſkich źieḿ zbroie/ prochy/ ſzalethry/ żelázo/ s Polſki wywożąc/ przedawáli BielKron 416v, 307, 314v; BielSpr 53v, 64, 74; PanHetman o mowę czynił yprzyczyny dawał inSenatu [...] vkazował potrzeby iakosą prochy, tak pod kule iako dozapału, kule Olowy, Furmany podDziała y insze rzeczy. ActReg 14, 113; A Czáſu woyny będźiemy potrzeby wſzyſtkié koſztem ſwym odpráwowáć/ iáko dźiáłá/ prochy/ puſzkarze/ draby/ y ſtraż wſzeláką. SarnStat 125 [idem 132 2 r.], 125, 132 [2 r.], 142.

W charakterystycznych połączeniach: od prochu się roz trzasnąć; w prochu [co] uwarzyć (2); proch działać (5), (u)czynić (5); w proch przyczyniać; prochem natrzeć, przetrząsać, dziurę uczynić; z prochem zmieszać; proch czysty (2), dobry, ku dobywaniu, prosty, przyprawiony, zły; prochu robienie, sprawa; prochem spalenie [= rana].

Zwroty: »nabi(ja)ć, nabity prochem« [szyk zmienny] (4:1): BielKron 309v; BielSat N3; Szypy ogniſte tymże obycżáiem/ y tym prochem nábijáć BielSpr 74, 74; BielSjem 39; Ták ieſt ten dyabeł [tj. rozpusta] żártki, że z nią żaden pułhak By był nalepſzym prochem nábity, niezrowna. CiekPotr 53.

»(na)sypać (a. podsypać) prochu, proch ([w co a. do czego, a. co [= w co]]); nasypany prochu, prochem« [szyk zmienny] (8:4;2:1): W ten proch co w kulę ſypieſz/ przycżyniay Burſztynu BielSat N2v [idem BielSjem 38], Nv; bo chcą drudzy thak wiele ſypáć prochu iáko kulá żelázna záważy/ ale tho źle bywa/ bo thym obycżáiem ſtárga prędko dźiáło. BielSpr 74v, 63 [2 r.], 65, 73 [2 r.], 74 [3 r.]; BielSjem 37, 38; NAyduią ſie téż tácy ſwowolnicy/ iż w mieśćiéch brony wybiiáią y wyśiékáią/ kłotki odćináią/ prochy w nie náſypawſzy rozſadzáią SarnStat 961; Acz niektore [domy boże] we Fráncyey/ [...] Vgonoći heretycy poburzyli/ y podſypawſzy prochy ſzátáńſką furyą y ſercem obálili. SkarKaz 456b.

»nie psować prożno prochu« (2): Nie ſtráſz s przodku nie pukay/ nie pſuy prożno prochu BielSat N3v [idem] BielSjem 40.

»zapalić proch; [co] z prochy, prochem zapalić« [szyk zmienny] (5;2:1): dziáłá ſprzebijawſzy prochem zápalić/ áby ſie potrzáſkáły BielKron 309v, 316; BielSat N2; BielSpr 63, 65; Gdy ſie k Zamku przybliżał wnet z dział vderzono/ Chłopá [tj. kukłę] s koniem miſternie s prochy zápalono. StryjWjaz C, C3v; Ale tám więcey godzić gdzie prochowe lochy/ Obſzywſzy kule płotnem/ zápali w nich prochy. BielSjem 37 [idem BielSat N2].

»proch [(pod co]) zasadzić (a. (za)sadzać, a. podsadzić)« [szyk zmienny] (13): kopali ſie Thurcy pod báſzthy y wáły prochy záſadzáiąc. BielKron 316v; náſzy Choćimiá dobywáli y kopáli podeń/ chcąc prochy pod mury zaſádźić BielKron 424, 206, 250v, 315v, 316, 316v, 423v; BielSat M4; ieſli iuż prochy podſadźiſz/ przytkni drzewce dęte długie BielSpr 63, 62v; BielSjem 34; KmitaSpit C3v.

Wyrażenia: »beczka prochu« (1): A ták lepiey [...] kulkę żelázną rozpaliwſzy wpuśćić w drzewce áby ſie tám wtocżyłá w becżkę prochu/ zápáli ták proch. BielSpr 63.

»proch leniwy« (1): Drugim obycżáiem proch vcżynić może leniwy/ ktory ſam zapala idąc z nienagłá BielSpr 73v.

»proch miałki« (3): BielSat N3; Race ták dźiáłáć/ nákręć trąbek pápirowych w formie ná to vcżynioney/ záwięzuy ná końcu káżdą/ iżby thylko dźiurecżka máła zoſtáłá/ nábiy ią tęgo ſtypułkiem w formie prochem niesſtánowionym miałkim BielSpr 74; BielSjem 39.

[»młyn do tłuczenia prochu« = urządzenie do miażdżenia rudy i materiałów używanych do produkcji prochu [szyk zmienny]: Na tejże wodzie, na której młyny mianowite, zbudowan jest młyn do tłuczenia prochów LustrMalb I 55, I 191, II 27.]

»proch niesprawny« (3): Vcżyń iákoby piłę/ s płotná ſowitego/ Záwiń wto s tych máteryy/ prochu nieſpráwnego. BielSat N2 [idem BielSjem]; tákież ie [lochy] przetykáć drzewcámi dętemi náſypáne prochu nie ſpráwnego/ coby od iednego lochu do drugiego przechodźilo. BielSpr 65; BielSjem 38.

»proch nieziarniony« (3): Kule Ogniſte ták dźiáłáią/ záwiną w ſurowe płotno [...] prochu proſthego nie źiárnionego BielSpr 73v, 63, 65.

»proch nie(z)stanowiony« [szyk 3:1] (4): BielSat N3; ieſli iuż prochy podſadźiſz/ przytkni drzewce dęte długie náſypáne nieſtánowionego prochu/ tho ieſt nie źiárnionego BielSpr 63, 74; BielSjem 39.

»proch prędki« (2): Nábijayże ie [race] prochem/ ſtypulikiem onym/ W ſwey formie/ prędkim/ miałkim/ á nie ſtánowionym BielSat N3 [idem] BielSjem 39.

»proch rusznicz(n)y, puszeczny, do rusznic, dział« = nitratus pulvis Murm, Mymer1, BartBydg, Cn; pulvis tormentarius Mącz, Cn; pixidarius pulvis JanStat; fulmineus a. nitrosus a. pyrius pulvis Cn [szyk 11:3] (8:3:2:1): Nitratus pulvis. Buchſſenpulver Puſſeczny proch. Murm 124; Mymer1 6v; BartBydg 98; Maſc na ſpalenie prochem ruſznicznym FalZioł V 109v; Mącz 331b; BielSat N3; bo ia znam wiele Mnichow w Klaſztorzech/ ktorzy prochy dobrze cżynią ruſznicżne BielSpr 72v; BielSpr 62v, 72v, 74 [3 r.]; Proch do ruſznic nalepſzy tákowy dziáłayćie BielSjem 39 [idem BielSat N3]; iżeś ty táiemną rádę tobie zwierzoną/ dźiáłá/ zbroie/ prochy do dźiał/ woyſko/ zamki álbo miáſtá náſzé nieprzyiaćiołóm ná zdrádźie wydał. SarnStat 142.

»sprawny proch« (2): Iáko wiele do dziáłá/ ſypáć prochu maćie/ Ieſli ſpráwny proch będzie/ pierwey to obácżćie. BielSat Nv [idem] BielSjem 37.

»proch ku strzelbie« (1): Dam Sáletry z ſwey źiemie/ byśćie ſie ćwicżyły/ A prochy rozmáite ku ſtrzelbie cżyniły. BielSjem 33.

[»tłuczenie prochu«: Na tejże wodzie, na której i ty młyny są, jest młyn do tłuczenia prochu zbudowany [...]. Z tego i po ten czas nie okazano inszego pożytku, jeno tłuczenie prochu do potrzeby zamkowej. LustrMalb II 27. Cf »młyn do tłuczenia prochu«.]

Szeregi: »prochy, arkabuzy« (1): Máiąc wſzego doſtátek prochow/ Arkábuzow/ A wżdy ſie tych nikcżemnych boią Gáłáguzow. BielSat G3v.

»(ani) prochy i (ani) działa« [szyk 1:1] (2): ActReg 51; Nie máſz pieniędzy ná żołnierzá/ ná ſypánie wáłow/ ná dźiáłá y prochy/ ná opátrzenie twierdzey. SkarKazSej 705a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»kule i proch« (1): Máiąc tedy wielkich dźial y ſrzednich doſtátek/ thákże też kul y prochu/ á chceſzli Zamku dobywáć álbo Miaſtá/ [...] BielSpr 75. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»prochy a siarki; siarka z prochem« (1;1): [Turcy] nágotowáli też rozg ſuchych/ ſiárki z prochem BielKron 314v; Potym ſłomámi przekłádáiąc á prochy á ſiárkámi przetrząſáiąc kazał [Hannibal] wołom ná rogi náwięzáć RejZwierc 163. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Przen (3):
Zwrot: »prochy zasadzić« (3): Niechże ſye tym przykłádem karzą wſzyſcy ini Krolowie/ [...] iáko ſye kácerſtwá pod Stolice ich Krolewſkie podſzáncowáły/ y prochy záſádźiły OrzRozm C2v.

Synonimy: 1. kurzawa, perzyna, popioł, pył; b. opiłki, ośmieciny, trociny, troski; c. motłoch; e. ziemia; f. perzyna.

KO