a.
O czynnościach intelektualnych (18):
thák też ieſt potrzebno krolowi wzrok ſerdecżny mieć oſtry/ iż tho co nań zależy widzieć/ ma roſthropnie rozeznawáć. HistAl G3;
Wſzákże ty rzecży [o bogach pogańskich] mądry cżłowiek v ſiebie roſtropnie záchowa (marg) Roſtropnie rozumieć. (–)/ iáko ku náuce godne/ ále nie iáko Bogu przyiemne BielKron 25;
Też áby to w ſobie y vważył y roſtropnie rozmiárkował/ cżego ſie bać á cżego ſie nie bać/ cżemu ſie ſłuſznie rádowáć á cżym ſie też nie názbyt cieſzyć/ przypátrzywſzy ſie odmiennośći fortuny. RejZwierc 21,
146.Zwroty: »roztropnie rozmyślać (
a. rozmyślić się)« [
szyk zmienny] (
2):
Bo ſnadź nawiętſzy rozum/ gdy kto przyſzłe rzecży/ Rozmyſláiąc roſtropnie/ záwżdy ma ná pyecży. RejZwierz 127;
Ale kto ſie ná to roſtropnie rozmyſli/ á wſzytko ſobie rozważy/ tedy to ſnádnie ſam v ſiebie ználeść y rozeznáć może RejZwierc 162v.»roztropnie (sobie) uważać (a. uważyć, a. rozważać, a. rozważyć), rozważny, uważany« [szyk zmienny] (6:2:1): Bo vważ iedno ſobie roſtropnie ſwięte ſłowá iego RejPos 88; A ták bácżnemu á roſtropnie rozważnemu cżłowiekowi pilnie trzebá obacżáć/ y co od kogo bierze/ y co też prze kogo cżyni RejZwierc 99v, 21v, 23v, 30v, 38v, 84v, 106v, 149.
Wyrażenie: »roztropnie umiarkowany« (1): A wſzákże y tá wſpaniłość á ſerce wynioſłe ma być roſtropnie vmiárkowáne RejZwierc 149v.
Szereg: »mądrze a roztropnie« (1): Tákże też rzecż tę maſz v ſiebie z podobieńſtwá tego ráchowáć y onę mądrze á roſtropnie ſzácowáć. CzechRozm 206.
b.
O czynnościach konkretnych (63):
Tedy Iudáſs nápirwéy náń ręce rzucil/ ij zawolál gloſem: Iḿcieżgo/ a roſtropnie wiedzcie Iezuſa milégo OpecŻyw 106;
RejJóz E5;
A ták niechay twe dzyatki/ roſtropnie ſie rządzą BielKom B4v;
RejWiz 11,
124v;
BibRadz I 138c marg;
SienLek 116v,
176;
RejPos 312;
iákiego też żywotá [człowiek poczciwy] ma vżywáć/ y iáko ma wſzem dobry być/ y iáko á gdzye ma roſthropnie dobrodzieyſtwy ſwemi ſzáfowáć. RejZwierc B,
Bv,
29v,
77,
83,
93v (
14);
PaprPan A3,
Q3;
Dał mię tobie Oćiec twoy zá Miſtrzá właſnego/ Abym ćię z młodu ćiągnął do wſzego dobrego: Zebyś vmiał rycerſkie ſztuki wypráwowáć/ A między rozumnymi roſtropnie wotowáć [verbis posses orator haberi] ModrzBaz 14v;
A oſobliwie vmiał fundámenty y korzenie cnot y wyſtępkow ludzkich odkryć y vważyć/ ſkąd co pochodziło/ ku vwiárowániu złego/ y náśládowániu dobrego: roſtropnie tego vżywáiąc. SkarŻyw 332;
NiemObr 26;
GórnRozm G;
Pánno cżternaſtego roku Iozephowi/ z ſkrytey rády Bożey/ roſtropnie [= w wyniku przemyślanej i słusznej decyzji] pośl⟨u⟩biona/ modl ſię zá námi. LatHar 501;
KlonKr A2v,
E3.W połączeniach szeregowych (2): Ale rozważny cżłowiek ieſli ſie vda ná Rycerſki żywot/ tedy wſzytko rozmyſlnie/ roſtropnie/ trzeźwie/ w káżdey rzecży bacżeniem y vważeniem/ około ſiebie ſpráwuie. RejZwierc 144v, 144v.
W charakterystycznych połączeniach: roztropnie obchodzić [= unikać], obchodzić się, przebaczać, rozkazować, rozsądzić (2), rządzić (się) (4), szafować (6), używać (8), wotować, zabiegać.
Przysłowie: Cokolwiek cżyniſz/ roſtropnie cżyń/ á pátrz koncá RejWiz kt.
Zwroty: »roztropnie (sobie) poczynać (
a. począć)« =
prudenter se gerere PolAnt;
adhibere cautionem,
agere caute Calag (
8):
Owa Dawid we wſzytkich ſpráwách ſwych/ roſtropnie ſobie pocżynał/ przeto iż był Pan przy nim. BibRadz 1.Reg 18/14,
1.Reg 18/5;
BielKron 54v,
244;
GórnDworz L4;
MycPrz II Av;
Calag 212b;
CzechEp 298.»roztropnie postępować« (1): Z nowu oto wſzech ſwoich niewcżáſow wetował/ Gdy ták ná wſzem roſtropnie z dziećmi poſtępował. HistLan F2.
»roztropnie sprawować (się)« = intelligere PolAnt (6): RejJóz L7; Przeto proſzę corko ma roſtropnie ſie ſpráwuy/ Przećiw káżdey pokuſie mocno ſie záſtáwuy. BielKom C7; Nie vchylayże ſie od niego/ áni ná práwo áni ná lewo/ iżbyś ſie roſtropnie ſpráwował gdźie kolwiek poydźieſz. BibRadz Ios 1/7, Ios 1/8, Ps 101/2; RejZwierc 144v.
»roztropnie stanowić (się) (a. postanowić, a. postanowienie czynić), postanowiony« (5:1): [papież Bonifacy IX] doſyć roſtropnie poſtánowienie cżynił/ chocia piſmá nie wiele vmiał. BielKron 187v; ábyś záwżdy miał [...] żywot ſwoy roſtropnie ná wſzem poſtánowiony RejZwierc 136v, 32, 141, 144v; WerKaz 305.
»roztropnie (u)czynić, działać« = agere industrie, prudenter facere Vulg [szyk zmienny] (3:1): Rzekąc/ roſtropnie dziáłayćie/ A tey báśni poſłuchayćie. BierEz Fv; RejWiz kt; Leop 2.Par 32/5; WujNT Luc 16/8.
»roztropnie się zachowywać« (1): O iego [cesarza Juliusza] żywocie doſtátecżniey wypiſuią Swetonius/ Plinius/ Tytus Liwius/ iáko ſie miernie á roſtropnie pocżął był záchowywáć. BielKron 131.
Szeregi: »bacznie a roztropnie« (
1):
Boć to káżdy ſzczeſliwy/ kthory co w iákiey ſpráwie ſwoiey bacznie á roſtropnie poczyna/ á propoſitum ſwe ſłuſznie pokázuie MycPrz II Av.»mądrze i roztropnie« (1): [Józef] cieſielſtwem ſie wielmi mądrze ij roſtropnie obchodzil OpecŻyw 5.
»miernie (a. pod miarą), (a) roztropnie« (2): BielKron 131; Moderate, Adhibita moderatione – Podmiara [!], roztropnie. Calep 668b.
»nadobnie a roztropnie« (2): Iuż záwżdy wſzytko ſporo/ bo iedno drugiego o wſzytko ſie rádzi/ wſzytko ſie nadobnie á roſtropnie ſtánowi/ wſzytkiego ſie á wſzytkiego ſporo przymnaża. RejZwierc 32 [idem] WerKaz 305.
»rządnie a roztropnie« (1): Cauto est opus, ut sobrie, etc. Rządnie á roſtropnie ſie muśy w tę rzecz wdáwáć. Mącz 42a.
»uważnie a roztropnie« (1): Bo gdy w ſwym rozmyſle ſercze cżyſthe wſzytko vważnie á roſtropnie poſtánowi/ iuż ine cżłonki iáko kmiotkowie álbo zagrodnicżkowie to wſzitko ſpráwowáć muſzą co im on woit roſkaże. RejZwierc 141.
W przen (1): Wſzytko rożum a miara roſtropnie ſprawuie RejJóz L7.
α.
O trybie życia: zgodnie z normami społecznymi, obyczajnie (2):
Ná przykład wſzem ktorzy ſwe dzyatki roſtropnie chowáć żądáią. BielKom kt.Szereg: »rozważnie a roztropnie« (1): A ták wielka to ieſt rzecż kto ſwe poććiwe cżáſy á przeminęłe láthá rozważnie á roſthropnie wychowa áż do ſzedziwośći ſwoiey. RejZwierc 143v.
c.
O wypowiedziach: przekonująco, też elegancko, wytwornie (22):
a on ijch pytá piſma o Meſyaſſu mądrze/ ij na ijch pytanié odpowiedá ijm roſtropnie/ tak ijż wſſytcy ſie iego mądroſci dziwowali OpecŻyw 33;
LubPs O3v;
BibRadz Eccli 17/8;
BielKron 80v,
331v,
349 [2 r.];
Bo wielkie podobieńſtwo/ że oni y roſtropniey/ y z mnieyſzym ábo ſnać żadnym ná oſoby bacżeniem/ o Rzecżypoſpolitey rádźić będą: y lepiey w káżdey rzecży przyſtoyność obacżą/ niżli ći/ ktorzi [...] ModrzBaz 97;
SkarŻyw 293;
WujNT Mar 12/34.W połączeniu szeregowym (1): A oni [adwersarze] też niechby mieli tákże wiele [...] oſob/ coby o to porządnie/ roſtropnie/ y ſpokoynie pytáć vmieli y chćieli. PowodPr 47.
W charakterystycznych połączeniach: roztropnie odpowiedać (odpowiedzieć) (3), opowiedać, pokazać, prosić, pytać (2), radzić, rozwodzić, rzecz prowadzić.
Zwrot: »roztropnie mowić (a. rozmawiać, a. wymawiać)« [szyk zmienny] (8): BierEz A3v; PatKaz III 112v; RejPs 56; Gdy s kſiążęty wiecżerzaſz roſtropnie maſz mowić/ Nie day ſie potrawámi ni trunkiem vłowić. BielKom C2; KochSat A4; KwiatKsiąż E3v; á przeto roſtropniey on niż ia mowić o tym może. GórnDworz Kk8; CzechRozm 185v.
Szeregi: »roztropnie i bacznie« (
1):
Prośćie roſtropnie y bácznie. SkarKazSej 660b.»roztropnie, gładce« (1): będzye mogł roſtropnie/ głádce/ pánu to pokazáć iáko wiele pocżćiwego/ y pożytecżnego vrość może iemu/ y poddánym iego/ ze ſpráwiedliwośći/ ze ſzcżodrobliwośći/ z wielkiego ſercá/ z dobroći/ y z inych cnot GórnDworz Ee3.
»mądrze a roztropnie« (1): [dworzanin] niechay mądrze/ á roſthropnie rzecż prowádzi GórnDworz L2.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}