Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POSTRZEBRZONY

Następne hasło: POSTRZEC SIĘ »

POSTRZEC (10) vb pf

o jasne; w formach fut e jasne, pozostałe formy z tekstów nie oznaczających é.

Fleksja

inf	postrzec

praet
	sg
3	m	postrzegł

imperativus
	sg
2	postrzeż

conditionalis
	sg
3	m	by postrzegł

inf postrzec [zapis: -dz] (2). ◊ fut 3 sg postrzeże (1). ◊ [1 pl postrzeżem.] ◊ 3 pl postrzegą (1). ◊ praet 3 sg m postrzegł (3). ◊ [imp 2 sg postrzeż.] ◊ con 3 sg m by postrzegł (2). ◊ part praet act postrzegszy (1).

Sł stp brak, Cn s.v. chwytam, łapam, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Zobaczyć, zauważyć (6)
- a. Stwierdzić, skojarzyć, wyciągnąć wnioski (3)
2. Ustrzec, zachować od czegoś, uchronić (2)
3. Dołożyć starań, zwrócić szczególną uwagę (1)
4. Wytrwać (1)

1. Zobaczyć, zauważyć; notare Cn (6): Radby iáko on Ianus miał y w tyle ocży/ Kiedy ná znácżną korzyść ćichucżeńko krocży: Zeby przed ſię y zá ſię pátrzał ná wſze ſtrony Zeby on pierwey poſtrzegł niż był poſtrzeżony. KlonWor 2.

postrzec co (2): Owa ſie ták trefiło/ iż vmyſlnie ſzedł ten do niego [Jarosz Poświątny do Stanisława Lipnickiego]: czo gdy Lipniczki poſtrzegł/ włożywſzy ſobie powroz ná ſzyię/ zákłádał go ná bálkę/ rzkomo ſie chcąc obieśić GórnDworz T6, Cc4v.

a. Stwierdzić, skojarzyć, wyciągnąć wnioski [w tym: czego (2)] (3): KlonKr A4; A Oćiec iuż ná zmyſłách ſzwánkował y w mowie. Co kto rzekł: záwſze mowił/ Ták iest, on zchorzáły: Iáko gdy kto ma pámięć y rozum nie cáły. Mnich Dyálektyk iákiś poſtrzegł tego ſłyſząc: A iż Teſtator bredźi/ w głowie ſobie kryſząc. KlonWor 70.

postrzec kogo w czym (1): A záſię w mnieyſzych á nie ták gwałtownych rzecżach/ gdzie obacżą iż mogą vledz [...]/ zwłaſzcżá/ kiedy w tákowey nieſmiáłośći/ nie ma ich nikt poſtrzedz/ bárzo rádzi zoſtáną przy [...] pokoiu. GórnDworz D6.

2. Ustrzec, zachować od czegoś, uchronić (2):

postrzec kogo (1): BibRadz *3 cf W połączeniu szeregowym; [HistOtton 87 cf Fraza.].

postrzec czego nad kim (1): proſzę/ áby [Bóg] to wſzytko zyśćił/ y potym długo tego poſtrzegł nád W. K. M. pomázáńcem ſwoim etc. BibRadz *3.

postrzec w czym (1): BibRadz *3; [Aliżci i w tym Pan Bóg postrzegł, bo jeden z nich [okrętów] rozbił się w Dalmacji, a drugi niedaleko od Korfu RadzPodróż 13].

W połączeniu szeregowym (1): W cżym áby W.K.M. y nas wſzytkich Pan Bog poſtrzedz/ vchowáć/ y tarcżą obrony ſwoiey dobrotliwey założyć racżył BibRadz *3.

Fraza: »Pan Bog postrzegł (a. postrzec raczył), [Panie Boże postrzeż]« (1): BibRadz *3; [co ſie tycże zábićia oycá mego/ ácż go Pánie Boże poſtrzeż/ tedy ſie to niełátwie sſtáć może. HistOtton 87; RadzPodróż 13].

3. Dołożyć starań, zwrócić szczególną uwagę (1):

Ze zdaniem dopełnieniowym [z zapowiednikiem: tego; żeby, [aby]] (1): Náiedźie Szlachćicá zuchwalecz/ wybierże/ wyłupi wſzyſtek dom/ pieniądze/ ſreberko/ owá co było wſzyſtko weźmie/ tylko tego poſtrżeże/ żeby domu nie okrwáwił. GórnRozm G4v; [ListyZygmAug 1555/304; A tego poſtrzeżem/ żebyſmy rzeczy nie potrzebnych/ á onéy oſobie nienależących nie poſyłáli SenekaGórn 53; Przeto trzebá będzie [...] ná dziśieyſzym Seymie/ zá ſtárániem W.M. moich Miło: Pánow Bráćiey pro finali tego poſtrzedz/ y Conſtitucią to mocnie obwárowáć/ áby te zamki naprzod ſtároświeckie dwá/ były obrocone iuż ná oſádę dwu miaſt WerSposób 9].

[Zwrot: »z pilnością postrzec«: A tak racz TM z pilnością tego kazać postrzec, aby powietrza ci Żydowie krakowscy do Wilna, czego Boże uchowaj, nie zanieśli. ListyZygmAug 1555/304.]

4. Wytrwać [w czym] (1): chocya [Stefan Batory] bel Pan vtzoni ale wtijm niepoſtrzegl PaprUp H.

Synonimy: 1. dojźrzeć, obaczyć, obeźrzeć, ujrzeć; 2. uchować, uchronić; 4. wytrwać, wytrzymać.

Formacje współrdzenne cf STRZEC.

Cf POSTRZEGŁY, POSTRZEŻENIE, POSTRZEŻONY