Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POŚPIESZYĆ

Następne hasło: 1. POŚPIEWAĆ »

POŚPIESZYĆ SIĘ (60)vb pf

sie (41), się (19).

-ſ-, -s- (37), -ś- (23).

o oraz e jasne.

Fleksja

inf	pośpieszyć się

praet
	sg		pl
1	m	pośpieszyłem się, -em, -m się pośpieszył, pośpiesz(e)łem się	m pers	pośpieszyliśmy się
2	m	-ś się pośpieszył	m pers
3	m	pośpieszył się	m pers	pośpieszyli się
	f	pośpieszyła się	m an
	n	pośpieszyło się	subst

imperativus
	sg	pl
1		pośpieszmy się
2	pośpiesz się
3	niech się pośpieszy

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym się pośpieszył	m pers	bysmy się pośpieszyli
1	f	bym się pośpieszyła	m an
3	m	by się pośpieszył	m pers

inf pośpieszyć się (4). ◊ fut 1 sg pośpieszę się (1). ◊ 3 sg pośpieszy się (1). ◊ 1 pl pośpiesz(e)my się (1). ◊ 3 pl pośpieszą się (2). ◊ praet 1 sg m pośpieszyłem się, -em, -m się pośpieszył (3), pośpiesz(e)łem się (1) ActReg. ◊ 2 sg m -ś się pośpieszył (1). ◊ 3 sg m pośpieszył się (12). f pośpieszyła się (4). n pośpieszyło się (1). ◊ 1 pl m pers pośpieszyliśmy się (1). ◊ 3 pl m pers pośpieszyli się (8). ◊ imp 2 sg pośpiesz się (10). ◊ 3 sg niech się pośpieszy (1). ◊ 1 pl pośpieszmy się (2). ◊ con 1 sg m bym się pośpieszył (1). f bym się pośpieszyła (1). ◊ 3 sg m by się pośpieszył (3). ◊ 1 pl m pers bysmy się pośpieszyli (1). ◊ part praet act pośpieszywszy się (1).

Sł stp notuje, Cn, Linde brak.

Znaczenia

1. Pójść, pojechać, udać się szybko, szybko zebrać się do drogi (33)
- Przen (4)
  - a) Umrzeć (3)
2. Zrobić coś szybko a. natychmiast (24)
3. Zwrócić się (3)
- a. Zajrzeć (1)

1. Pójść, pojechać, udać się szybko, szybko zebrać się do drogi; festinare HistAl, Vulg, PolAnt (33): BierEz E3v; Poſpieſz ſie żebyś przed źimą przyſſedł. Leop 2.Tim 4/21, 3.Reg 22/9; BibRadz 2.Par 35/21; ONożći iuż Vcżeń moy do mnie idzie/ cżemuśći ſie bárzo ráno poſpieſzył pewnie dziś ma wolą zemną wiele mowić. CzechRozm 40v; y poſpieſzyłá ſie niewiáſtá oná/ y przybiegſzy powiedziáłá mężowi ſwemu CzechRozm 134; iednak nic nie mieszkaiac pospieszełemsię przecię y przyiechałem nad Krakow doSzłomnik prawi etegodnia [!] gdy tez woiskoArcyxiązęcia IM Maximiliana pod Krakowem się stawieło ActReg 13.

pośpieszyć się do kogo (7): BierEz C4v; iż po niedługim cżáſie do ciebie z wielkoſcią walecżnych ludzi ſie poſpieſzemy/ á bárzo richło przyciągniemy. HistAl C8; RejWiz 170; Y pośpieſzył ſię Abráhám do namiotu do Sáry BudBib Gen 18/6; Idźże iuż z Pánem Bogiem w pokoiu/ á iákoś rzekł/ do mnie ſie záś przed wiecżorem pośpieſz. CzechRozm 21, 40v; Niektorego dniá gdy mu oznaymiono/ że nieprzyiaciele ná grunt iego náſzli/ przypaſawſzy broń poſpieſzył ſie do nich. Phil E4.

pośpieszyć się k(u) komu, ku czemu (3): niemieſzkayącz tam nycz przeprowadzyl ſſye przes rzeke Tvrlye, y poſtąpyl daley od Tvrlye rzeky czteri dny yasdj chczącz syę pospyeſchicz kv onemv rokv ſlozonemv od was LibLeg 11/84; LubPs P5v; Onoſz idzie Philokierd, poſpieſzę ſię kniemu CiekPotr 40.

pośpieszyć się z kim (1): On rzekł/ [...] A tedy potrzeby zábierz/ A zemną ſie rychley pośpieſz: Ezop w tey rzecży niemieſzkał/ Ze wſzem Xántá náſládował. BierEz D3v.

pośpieszyć się dokąd (8): Eżop ná targ ſie pośpieſzył/ Kur y gęśi koſz nákupił BierEz C4v, I2v; Y záś nákazano thákże iáko y pierwey Woiewodzie nawyſzſſemu/ áby ſie ku rzece Draw przodkiem z cżęśćią ludu poſpieſzył BielKron 306, 124; Mącz 75a; Potym gdy tám porządnie wſzytko odpráwili/ Rániucżko ſie ná Ratuſz s trzaſkiem poſpieſzyli. HistLan F; BudBib Gen 18/6; Lecż dłużey nie gadáiąc/ do Dom ſie poſpieſzmy PaxLiz C4.

Zwroty: »dalej się pośpieszyć« (1): Potym łowcy przybieżeli/ Drwoſzcżepá ſą zopytáli: Ieſliby gdzie liſzkę widział/ Aby im iey ſlad powiedział. Drwoſzcżep niewiem vſty migał: A ná liſzkę pálcem ſkazał. Tego łowcy nie bacżyli/ A dáley ſie pośpieſzyli. BierEz H4v.

»pośpieszyć się w drogę« (1): Poſłáni byli z Miáſtá Kártágineńſkiego dwáy Młodzieńcy/ ktorym imię Phileni było/ ći ſie poſpieſzyli w drogę. Phil C3.

»z kwapienim się pośpieszyć« (1): Dzieciątko w iaſlkách leży/ s kwapienijm ſie poſpieſſmy/ wſſytcy mu chwálę daymy OpecŻyw 21.

»precz się pośpieszyć« = wyjechać (1): A wten cżás mor pánował w Niemcech/ przeto ſie precż poſpieſzyli BielKron 206v.

»pośpieszyć się rychło (a. (tym) rychlej)« [szyk zmienny] (4): BierEz D3v; RejWiz 170; Poſpieſzyłem ſie tym rychley do ćiebie/ ábyſmy dłużey z ſobą rozmawiáć dziś mogli CzechRozm 40v; StryjKron 285.

Przen (4):

pośpieszyć się ku czemu (1): Tedy ſłońcę [!] ſtánęło w pośrzodniebá/ áni ſie poſpieſzyło ku záchodowi iákoby zá cáły dźień. BibRadz Ios 10/13.

a) Umrzeć (3): Gdy ſię tedy oné dni wſzytkié wypełniły/ A rzeczy do zbáwienia iuż ſpráwioné były. Czás téż przyſzedł do Oycá/ áby ſię pośpieſzył/ A rzeſzą téż niebieſką ſwym przyſzćiem poćieſzył SiebRozmyśl K2v.

Zwrot: peryfr. »pośpieszyć się na on świat, z tego świata [za kim]« = umrzeć wkrótce po kim (1:1): niewiem cżego by ieſzcże inego mnie/ prze cię vcżynić nie doſtawáło/ chybá tego ábym ſie poſpieſzyłá ná on ſwiát zá tobą GórnDworz Y7; potym ſię rychło poſpieſzył s tego Swiátá zá oycem Troinátą StryjKron 285.

2. Zrobić coś szybko a. natychmiast; accelerare, festinare Vulg, PolAnt; properare Vulg (24): On [gospodarz] około żytá chodzi/ Z ſynem ſie o żniwo rádzi. Rzekąc/ iutro ſynu miły/ Abyſmy ſie poſpieſzyli: Muśim k temu ſąśiády wźiąć/ Za nam pomogą żytá żąć. BierEz N4v; GliczKsiąż O7; A gdy vyźrzáłá Dawidá Abigáil/ poſpieſzyłá ſie/ y z ſiádłá wneth z Oſlá Leop 1.Reg 25/23, 1.Reg 25/18, 23, Act 22/18; BibRadz Iob 20/2, Is 5/19; A krol Rechowehám pośpieſzywſzy ſię w ſiadl ná woz y vćiekł do Ieruſzalema. BudBib 2.Par 10/18, Ex 34/8, 3.Reg 20/33, I 199d marg, 4.Reg 1/11, 9/13.

pośpieszyć się ku czemu (1): W Tobiem Pánie duffał/ niebędę z háńbion ná wieki: w twey ſpráwiedliwośći wybaw mię. Zkłoń vcho ſwe ku mnie: poſpieſz ſie ku wybáwieniu memu. Leop Ps 30/3.

pośpieszyć się ku komu z czym (1): Rácżże ſie poſpyeſſyć ku mnye z zmiłowánim ſwoim/ Iákoś to obyecáć racżył zaſlubienim twoim LubPs aa6.

cum inf (6): A dla tego poſpyeſſyliſmy ſye wſſyſtkye kápłany ze wſchodu ſlońcá [...] podbić y zyednoćić ſtolicy wáſſey ſwyątoſci. KromRozm III O6; Leop Sap 18/21, 3.Mach 7/8; Myſli moie przywodzą mię ábychći odpowiedźiał/ y dla thegożem ſię poſpieſzył (marg) Iákoby rzekł/ Dwie rzeczy mię przywodzą/ iżem ſię poſpieſzył dać ći odpowiedź [...] (–). BibRadz Iob 20/2; Zacne Kſiążętá przyidą z Egiptu á z Ethiopiey pośpieſzą ſię podnoſić rąk ſwych ku Bogu [Aethiopia currere faciet manus suas Deo]. BibRadz Ps 67/52; ſam záśię Biſkup Antyocheńſki/ onych cżáſow cżłowiek zacny/ y vcżony/ przećiwił ſię w tym Cyrilluſowi/ gániąc iego płochy poſtępek/ iż nie cżekáiąc/ áżby ſię drudzy Biſkupi ziecháli/ poſpieſzył ſię Neſtoryuſzá oſzędźić [!] NiemObr 136.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): przeto [Bóg] poſpieſſył ſie áby go wywiodł z pośrzodku niepráwośći. Leop Sap 4/14.

Zwrot: »pośpieszyć się ku ratunku« (1): BOże wiecznéy mocy/ Twéy żądam pomocy; Chćiéy ſye pośpieſzyć ku rátunku memu KochPs 102.

Szereg: »pośpieszyć się a nie omieszkawać« (1): POſpieſz ſie panie/ á nie omieſzkaway, wybaw mie á nie zatrzimaway TarDuch D2.

3. Zwrócić się [do kogo, do czego] (3): Then ktory chuć ma do rzecży poſpolitey/ do nyey ſie cżáſu ſwego gdy yuż ſie będzye godziło poſpyeſſy. GliczKsiąż O2v; CzechRozm 145.

a. Zajrzeć (1): Bo już ċziń grzechy yakye chczeṡ Iedno ſię do liſtu poſpieṡ Każdą tam rzeċ mianowáno Czo zaċ ma bycz wſſkrzinką dano RejKup t7v.

Synonimy: 1. poranić się, pość, ruszyć się.

Formacje współrdzenne cf ŚPIESZYĆ.