Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POWOROSZYĆ]

Następne hasło: POWOZIĆ »

POWOZ (3) sb m

Pierwsze o jasne; -óz, -oz-.

Fleksja

	sg	pl
N	powóz	powozy
G	powozu	powozów
A	powóz	powozy
I	powoz(e)m	powozami

sg N powóz (1). ◊ [G powozu. ◊ A powóz. ◊ I powoz(e)m. ◊ pl [N powozy.] ◊ G powozów (2). ◊ [A powozy. ◊ I powozami.]

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (błędnie zamiast: powożenie) – XVIII w.

Znaczenia

1. Powinność dostarczania środków transportu panującym i ich przedstawicielom, zamieniana niekiedy na czynsz pieniężny; też udział w tym transporcie (2)
2. [Wóz, środek transportu]
3. Lemiesz u pługa (1)

1. Powinność dostarczania środków transportu panującym i ich przedstawicielom, zamieniana niekiedy na czynsz pieniężny; też udział w tym transporcie; vectura JanPrzyw (2): [Osiadł kmieć Jaczko na granicy litewskiej na tejże dziedzinie, który z rolej, za roboty wszystki i za powóz płaci [...] mc. 5/0 LustrLub 62; Na przyjazd IKM do Radomya powinni powóz 2 niedziele cały LustrSand 208, 96; W której kmieci osiadłych jest 7, którzy także wszytko dają jako w Manikowczach okrom pohławczyzny alias zboża dannego, od którego są wolni dla częstych powozów. LustrRus I 191; LustrWpol II 4, 6; z których tych włók powinni sołtys i leman posługę czynić zamkowi powozem według starego obyczaju. LustrMalb II 122, II 126.]

[powoz czego: Item ciż też winni powóz drew do ożnice [!]. LustrKrak I 184.

powoz około czego: między św. Michałem, a św. Marcinem [...] przypadają tam pilne roboty i powozy około narybiania, łowienia, przysadzania ryb etc. OrdynWiej 1574 nr 42.

powoz z czym: LustrKrak I 138, 173, 184, 220, II 27, 44; LustrLub 59, 60; LustrSand 211, 212; LustrRus I 60; powóz winni ze zbożem raz w rok uczynić do Bydgoszczy LustrWpol I 253, II 4.]

[Z określeniem odległości, na jaką należało przewieźć ładunek lub ludzi: a nie robią kmiećmi, tylko posługi czynią do zamku, to co im rozkażą, to jest powozy na 3 mile LustrKrak II 44; To powoźne urosło było na nie za nieboszczyków pp. Thenczinskich stąd, że mieli powóz daleki LustrRus I 75, I 79, 124; LustrWpol II 31; a gdy się trafią powozy na dalszą drogę, tedy ze dwu łanów na jeden wóz poddani sprzęgać się mają, wszakże na dalszą drogę niźli do Krakowa nie będą powinni. OrdynWiej 1576 nr 49, 1576 nr 49.

Z określeniem miejsca dostarczenia ładunku lub ludzi: Item powinni roboty do dwora na każdy dzień i powóz do Sącza. LustrKrak I 173, I 138, 173, 184, 220, II 27, 44; LustrLub 59, 60; LustrSand 208, 211, 212; LustrWpol I 253, II 4; A kmieć przerzeczony [...] powozów żadnych czynić nie ma, tylko do młyna. InwSzlachKal 1590 nr 52.]

W połączeniach szeregowych (2): SarnStat 350, 892; [Gdyżeſcie wy ſtráćili/ to ieſt/ pánowie obciążliwymi robotami/ nieznośnymi podathkámi/ niemożnymi powozámi/ nieſpráwiedliwymi woynámi: [...]/ lud moy GilPos 214v].

W charakterystycznych połączeniach: powoz około łowienia, około narybiania, około przysadzania ryb; powoz drewna; powoz z popiołem, ze zbożem; powoz częsty, niemożny; powoz daleki, na dalszą drogę, na [ile] mil; powoz odprawować, (u)czynić; za powoz płacić; do powozu wezwany.

Zwroty: »czynić [kogo] wolnym od powozu« (2): NAd to czynimy wolné/ y ná wieki wyſwobodzamy wſzyſtki y káżdé zoſobná/ wſzyſtkich náſzych obywátelów kmiećie/ od wſzyſtkiéy płacéy/ podatków/ wyćiągánia/ powozów [Absolvimus ... vecturis JanPrzyw 15]/ robót któré Podwodą zową/ vćiſków/ obćiążenia zboża/ oſpów SarnStat 350 [idem] 892.

[»odkupować powoz«: W której kmieci robotnych jest 11, którzy czynszu doroczniego dają starego po gr 12, nowego, odkupując powóz, który czynieli z popiołem do komiąg LustrRus I 60, 79.]

[Wyrażenie: »powoz solny, po sol«: Item powozu solnego [kmiecie] płacą coloni 15 per gr 1/9 LustrKrak II 25; Powinien też z inszemi szołtysy posługę czynić powozy po sól do Wieliczki i insze posługi LustrKrak II 27.]

[Szeregi: »podwoda albo (i) powoz«: wójtowie do podwód i powozów przez starostę wezwani już sine ulla contradictione rzeczy i potrzeby nasze własne na miejsce oznaczone odwieźć będą powinni. OrdynWiej 1576 nr 50, 1576 nr 50.

»powoz i posługa konna«: Item ci kmiecie pługiem nie robią, tylko powóz powinni i posługę konną LustrKrak I 175.

»powoz albo przewoz«: Item powozy albo przewozy, we trzech, albo we czterech, a najdalej w pięciu milach każdy poddany na łanie siedząc od miejsca swego, gdzie mieszka, wozem swoim bez sprzężaju będzie winien odprawować OrdynWiej 1576 nr 49.]

2. [Wóz, środek transportu [czyj z czym]: Powozy czyje z zbożami i inszemi rzeczami ktoby śmiał zabrać, jako o złodziejstwo karan ma być. UstWojsk 1525 344.]

3. Lemiesz u pługa (1): Vomer et dentale, idem, Item dentale Rádlny powós. Mącz 82a; [Dentale, ein pflugeiſen. Kroy/ powos. Volck 159].

Synonimy: 1. podwoda; 3. lemiesz.

Cf PRZEWOZ, WOZ