Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWORY

Następne hasło: PRZEWOZIĆ »

PRZEWOZ (50) sb m

e jasne; -óz, -oz-.

Fleksja

	sg	pl
N	przewóz	przewozy
G	przewozu	przewoz(o)w
A	przewóz	przewozy
I	przewoz(e)m
L	przewozie	przewozi(e)ch

sg N przewóz (11). ◊ G przewozu (19). ◊ A przewóz (5). ◊ I przewoz(e)m (1). ◊ L przewozie (4). ◊ pl N przewozy (3). ◊ G przewoz(o)w (3). ◊ A przewozy (3). ◊ L przewozi(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Transport, przejazd przez wodę (19)
- a. Przewiezienie (przewożenie) (w nawiązaniu do „przewieźć, przewozić”) (9)
- b. Przedosta(wa)nie się (wpław lub środkiem transportu) (w nawiązaniu do „przewieźć się, przewozić się”) (10)
  - Przen: Przejście z życia do śmierci, dostanie się do nieba (5)
2. [Podróż]
3. Miejsce przeprawy przez wodę, przystań (19)
- Przen (2)
4. Środek transportu do przeprawy przez wodę (6)
5. Opłata pobierana przez przewoźnika za przewiezienie przez wodę (1)
6. Opłata mytna od wozu (5)

1. Transport, przejazd przez wodę; commeatus, traiectio, traiectus, transmissio, transvectio, vectura, velatura Cn (19):

a. Przewiezienie (przewożenie) (w nawiązaniu do „przewieźć, przewozić”) (9): A przewoſzy wolne bycz maya przeſz zadney zaplathy MetrKor 34/134; Opátrzmy ſobie okręt ná brzegu y zmowmy przewoz SkarŻyw 134; KlonFlis C3, C3v.

przewoz na czym [= przez jaką rzekę] (1): Bárthoſz Miniſter burgeńſkie Kſiążę [...] vtonął ná przewoźie w nocy ná Dunáiu BielKron 413v.

Zwrot: »przewoz (za)płacić; od przewozu płacić, zapłata« (2;1:1): BierEz Q2; pieniądze do śiebie wziąwſzy/ y imi przewoz zapłáćiwſzy/ z onym zakonnikiem táiemnie morzem poiáchał. SkarŻyw 134; bo idąc [przez most] do domu Napozniéy/ od przewozu nie płácę nikomu. KochFrag 41; Portorium – Ząpłata od przewozu. Calep 824b.

b. Przedosta(wa)nie się (wpław lub środkiem transportu) (w nawiązaniu do „przewieźć się, przewozić się”) (10): Wzyąto to ymyą marya oth morza [...] dla przeuozu bo yako morzem moze uyele przeyechacz tak przeſz maryą ſyn bozy przyſzedl na then ſzwyath PatKaz III 25v; SkarKazSej 683b.

przewoz czyj (1): gdy gdzie mieli ciągnąć/ dwá łodź iednę nieśli/ [...] W tych ſię Batách woźili/ á Konie w pław wiedli (marg) Przemyſlne ſtárey Litwy przewozy. (–) StryjKron 250.

Wyrażenia: »przewoz morski« (1): Franciſcus Cardinał Weneckiey Armaty Hetman/ co miał Turkom przewozu morſkiego bronić/ ſam práwie ich przewiozł w ſwoichże okrętách/ batách/ Gálerach StryjKron 602 marg.

»spokojny przewoz« (1): Morſkie ſrogoſći przez ćię záwżdy bywáią vſkromiony áby czyniły ſpokoine przewozy RejPs 153.

Przen: Przejście z życia do śmierci, dostanie się do nieba (5): Pilnie ſie trzebá vcżyć cżłowiekowi cnemu. Iáko iuż ma do końcá przez to morze płynąć [...]. Bo by to ſzpetny przewoz minąwſzy głębiny/ Do końcá przepłynąwſzy łápáć ſie ſzeliny. RejZwierc 120v.

przewoz czyj (1): A on ſtáry przewoźnik cżekáiąc ſie ſmieie. Kthory v portu ſthrzeże v piekłá ſámego [...]. Lecż chceſzli go oſzukáć á rozumem ſchodzić/ Iżeć by nic w przewozie twym nie mogł záſzkodzić. Spráwuyże ſie gwiazdámi á pátrz pilnie w niebo RejZwierc 120v.

Wyrażenia: »przewoz szczęśliwy« (1): We chrzćie/ Pháráoná ſmoká piekielnego vtapiamy: y po tey wodźie do inney wieczney kráiny przewoz ſzczęśliwy mamy. SkarKaz 516b.

»po wodzie [dokąd] przewoz« (1): SkarKaz 516b cf »przewoz szczęśliwy«.

»przewoz zbawienny« (1): Wſtąp w tę Lodkę Piotrá wielkiego/ [...] ktorey ſamey żadne nawáłnośći pogrążyć ná tym morzu przewozu zbáwiennego niemogły SkarJedn 386.

»zły przewoz« (1): Miey ſie rádzęć ná piecży byś portu nie minął/ Byś ſie dáley odgrzebſzy głębiey nie ochynął. Bo tám bárzo zły przewoz y łodzia ſie chwieie/ A on ſtáry przewoźnik cżekáiąc ſie ſmieie. RejZwierc 120v.

2. [Podróż [skąd dokąd]: Vyrżyſz żeby ták daleki przewos ze Franciey á bo z Wiedniá do Polſki/ nic iego [króla] przyrodzeniu okrutnemu abo zepſowánym obyczaiom nie záſzkodźił Sentencja B4v.]

3. Miejsce przeprawy przez wodę, przystań (19): gdi przi rzekach albo vprzewozow tedi karcżmarze albo młynarze vmieią z cżartowſkiey ſprawy przedać wiatr [...] zegluiącim MiechGlab *5v; LibLeg 6/157, 10/58; BielKron 465v; BielSpr 59; SarnStat 1164; Tám przyiechawſzy chłopek do przewozu/ Záwołał wieyſkim głoſem z śiadſzy z wozu KlonFlis C3v; [Na przewozie nic od niego nie wzięli. [Cytat nieskolacjonowany.] SenekaGórn 433 (Linde: błędna lokalizacja)].

przewoz u czego (1): v Towanya przewoſi bili v.K.M. na poli sprzekopſkym czarzem LibLeg 10/71v.

przewoz przez co (2): tám też nie dáleko/ Przewoz Málborſki przez wiſłę poprzeko KlonFlis H. Cf »przewoz przez rzekę«.

przewoz czyj [w tym: G sb (1), [ai poss]] (1): LibLeg 10/71v; [Czynsz z przewozu wójtowskiego. – Wójt z przewozu pro anno dawa do zamku ... mc 2/0/0 LustrSand 218].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [przewoz + przymiotnik (3), przymiotnik + przewoz (1)] (4): ZapWar 1505 nr 2011; abisczie zadnemv niedopusczali thim kozakom glownim przewozicz na przewozie Bialogroczkim LibLeg 10/58; do vſczia Bohv gdzie wpada wniepr y wmorze a zową tho rvſkym przewozem. LibLeg 11/78v; KlonFlis H; [Leop 2.Mach 14/1 (Linde); ale się WM za Wisłą nie odrzekaj bywać dla przewozu warszawskiego, mostem, da Bóg, będziesz WM jeździł. ListyZygmAug 1571/610, 1571/610].

W połączeniu szeregowym (1): Drudzy ſą co przed Ceſárzem przodkiem chodzą [...]/ áby cżynili ſzlák/ thym ktorzy prowádzą Ceſárzá/ tákże y moſty álbo przewozy/ przepłáwy/ przodkiem chodzą nápráwowáć ludźie pieſzy. BielSpr 53.

Zwrot: »na przewozie przewozić, [przewozić się]« [szyk zmienny] (2): Iam roſkazal [...] Lyſti naſze pyſſacz abi zadnego nygdziesz na przewoziech nyeprzewozono przes lyſtv naſchego. LibLeg 10/68, 10/58; [ListyZygmAug 1571/610].

Wyrażenie: »przewoz przez rzekę, [na rzece]« (1): BielKron 431; [Przewozy są 3 na rzece Niestrze, z których jeden najmują za fl. 15, drugi średni za fl. 80, trzeci za fl. 25 LustrRus I 258].

Zestawienie: »wielki przewoz« (1): ieſt też Przewoz przez tę rzekę Don/ zową wielki przewoz bliſko ieźiorá Meotys. BielKron 431.

Szeregi: »most ani przewoz« (1): s Pocżywla idąc do Tauryki [...] przez puſzcżą/ ty rzeki nadchodzą/ Sná/ Sámará/ Aryel/ ná kthorych niemaſz moſtu áni przewozu BielKron 431v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

[»port abo przewoz« : POthym we trzy láthá dowiedział ſie Iudás y oni kthorzy ſnim byli: że Demetrius [...] z gwałtownym mnoſtwem ludzi y okrętow/ przez port (ábo przewoz) Tripolimſki/ ćiągnął ná mieſcá ſpoſobne á potrzebne Leop 2.Mach 14/1 (Linde).]

Przen (2): Ciebie Kochánowſki złoty/ nieopłákánego Nie puśćiem do przewozu y kráiu podźiemnego. KlonŻal ktv.

przewoz u czego (1): Bo ſnać v Acherontá ná przewoźie zmieſzkam/ Niżli mi ſye doſtánie Niebieſką iść śćieſzkam. PudłFr 79.

4. Środek transportu do przeprawy przez wodę; navigium Miech; hypagum, ponto Calep (6): the wſzytkie rzeki przerzecżone przebywaią [Tatarzy Zawolscy] bez żadnego przewozu MiechGlab 26, 23; Calep 494a, 821a.

Wyrażenie: »przewoz rzeczny, przez rzekę« [szyk 1:1] (1:1): Zmyſlili [Litwini]/ y fortelne przez rzeki przewozy/ Lodzie/ Czołny z Zubrowych ſkor dziwnie ſzywáli/ A ſzwy dla prześcia wody/ łoiem náćieráli. StryjKron 250; Bo won czás gdy w tych mieyſcách leśnych puſto ſtało/ Ieſzcze przewozow bárdzo rzecznych nálazł máło StryjKron 250.

5. Opłata pobierana przez przewoźnika za przewiezienie przez wodę; naulum BartBydg, Cn; nigra moneta, plumbei quadrantes, portorium, (quadrans) ratitus, teruncius, vecturae quadrans Cn (1): Naulum, precium quod datur pro navigio, przevosz, quasi navis lucrum BartBydg 96b.

6. Opłata mytna od wozu [w tym: ile (2), po ile (2)] (5): Wmarthinowye od wozv przevozv po czterzi Kwarniky MetrKor 57/115v; Wkropczv przewozv dwa gr MetrKor 57/116v, 59/273v, 274v; vectura, Furlon/ myto zwłaſzczá furmáńskie álbo przewóz. Mącz 477b.

Synonimy: 1. przeprawa; 6. fura, furlon, myto.

Cf POWOZ, PRZEWOŻENIE

ALKa