[zaloguj się]
[pdf]

PRZA (67) sb f

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N przå prz(e)
G prze, przy, prz(e)j
D przy
A przą, przę prze
I przą
L przy, prze, prz(e)j przach

sg N przå (10). ◊ G prze (17), przy (1), prz(e)j (1) UstPraw; prze : przy Diar (1:1). ◊ D przy (1). ◊ A przą (12), przę (4) BierEz (2), Mącz (2). ◊ I przą (4). ◊ L przy (7), [prze, prz(e)j]. ◊ pl N prz(e) (3). ◊ A prze (6); -e (1), -(e) (5). ◊ L przach (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

1. Konflikt, spór; lis Mącz, PolAnt; causa PolAnt, Modrz; iudicium PolAnt; controversia Mącz (43): ROzſądź mię o Boże moy á vcżyń rozeznánie/ W tey przy ktora mi cżyni ták ſrogye treſtánie/ [...] Wyrwiſz mię z rąk cżłowieká złego á ſchytrzáłego. LubPs L4v; [AktaSynod I 333].

prza czyja z kim (1): Ieſlim gárdził rozſądkiem niewolniká mego y niewolnice moiey w ich przy zemną [dum litigarent mecum]. BudBib Iob 31/13. Cf Zwrot.

prza czyja [w tym: G pron (1), pron poss (2)] (3): Ima pſá zá vſzy mijáiąc/ kto ſię wſtępuie we przą nieſwoię. BudBib Prov 26/17, Ps 118/154. Cf prza czyja z kim.

Fraza: »prza się stoczyła [miedzy kim]« (1): MetrKor 26/62 cf »prza a roznica«.

»prza się wszczęła« (1): cum quaedam ut solet controversia esset orta, Gdy ſie nieyáka prza yákoż ſie to poſpolicie tráfia wſzczęłá. Mącz 399a.

Zwrot: »rozsędzić miedzy przą a przą; [rozjąć przą [czyją z kim]]« (1): Gdy ktorey rzecży nie będzieſz vmiał rozſędzić miedzy krwią a krwią [tj. o zabójstwo]/ miedzj przą á przą/ [...] BudBib Deut 17/8; [A przethoż niechay Pan będźie ſędźią/ á rozezna miedzy mną á miedzy tobą [...]/ á rozdeymie tę przą moię [iudicet causam meam] z tobą BibRadz 1.Reg 24/16 (Linde)].
Szereg: »prza a roznica« (1): A ſthey przye a roznycze ktora ſzye yeſt ſtoczila myendzy ymy przed namy proſzily ſha naſz [...] abyſz my ym dworw naſchego poſprziely a dozwolyly MetrKor 26/62.

»prze i swary« (1): Lecz do Praw vrzędu záwżdy potrzebá [...]. Bo nie mogłyby ſię nigdy przé [!] y ſwary kończyć ſámym piſánym práwem/ ieſliby do nich ſędźia przyſádzony nie był. SkarKazSej 697b.

a. Różnica zdań, poglądów, polemika, dyskusja (15): Gośćie gdy to wyſłucháli/ Táko tę przę ſą zeználi: Iż Xánt w tym wſzytkim pobłądził/ Co wżdy Ezop dobrze zrządził. BierEz Dv; ForCnR C4; [Bo te wſzytkie mieſcá [w Piśmie Św.]/ ktore oni przećiw nam przywodzą/ ábo nic zgołá do tey prze nie należą/ abo ſą źle przełożone/ ábo od Heretikow pofałſzowane. BudArt L3; Pirwsza [przyczyna mego milczenia]/ iż cżłowiekowi ſtátecżnemu/ á zwłaſzcżá Chriſtiáninowi/ niegodźi ſie w żadney przy ſkwápnym być BudUrzęd [1], [1]v; BielKron 1597 800 (Linde)].

prza z kim (3): [O to nam z Przećiwniki náſzymi náwięcey idźie/ kto ieſt ſyn Boży. (marg) Prza náſza z przedwiecżniki ktora ieſt. (–) BudArt T7.] Cf »mieć przą«, »wieść przą«.

prza o czym (1): [sama to Prza náſzá ninieyſza/ ktorą mamy o Vrzędzie/ [...] iawnie pokáżuie [!]. BudUrzęd **3]. Cf »mieć przą«.

prza czyja (2): BierEz Dv; ázaż nie ſłuſzniey było [księdzu kanonikowi] y nas Bogu [...] zoſtáwić y przą ſwoię ktorą przećiw nam zácżął nań włożyć CzechEp 100; [BudArt T7; BudUrzęd **3].

Fraza: »[o co] prza idzie, [jest]« [w tym: ze zdaniem przydawkowym: jeśli ‘czy’ (2)] [szyk zmienny] (5): Bo gdźieby to było/ iż by mi iedno tylko świádectwo piſmá ś. [...] prawdźiwie pokazane było: ktoreby tey rzecży o ktorą prza idźie/ ſłużyło: [...] pewnieby tego I.M. X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ doznał/ żebym ná nim przeſtał. CzechEp 139; A nie idźie pewnie o to prza/ ieſli Papież przyznawa/ ábo nie/ tę zwierzchność: ále oto/ ieſli ieſt Antichriſtem [...] ábo nie. CzechEp 384, 110, 328; o to ſię z przećiwniki ſpieráć nie będźiemy/ iż Chriſtus pan vcżynki zacne/ y Boſkie cżynił: ále o to wſzytká prza: ieſli to ſam z śiebie/ y mocą ſwoią właſną cżynił. NiemObr 106; [GilPos 169 (Linde); ŁaszczPogrom 7].
Zwroty: »mieć [z kim] przą« [w tym: o kim, o czym (1)] (2): Bo niewiem ábyś y W.M. ſam [...] mogł to pochwalić: gdy kto/ máiąc z kim przą/ á ieſzcże o Bogu y o rzecżách/ ku chwale iego y zbáwieniu należących/ tego z ktorym ma przą/ [...] gniewliwie y popędliwie [...] przezywa. CzechEpPOrz *3v.

»przę rozeznać« (1): A dobrze iż ći ſłucháią: Ktorzy mą prze rozeznáią. Iać niewiem ábych winien był/ Iżech ięzykow nákupił: A iedno mię poſłucháć chćiey/ Powiemći dowod rzecży tey. BierEz Dv.

»przą rozwadzać« (1): áby ſámo Boſkie piſmo [...]/ było rozeznawcą [...] ktoryby przą rozwadzał/ á iżby zátym wyrok ſwoy wydał przy ktorymby ſentencye były zgodnieyſze z ſłowem Bożym. CzechEp 134.

»[z kim] wieść przą« (1): y nie tuſzę/ [...] żeby ná to zezwolili/ ná co zezwalał Grzegorz Biſkup/ Nyſzeńſki/ [...] odrzućiwſzy/ y ſwoy y tych z ktorymi wiodł przą/ zwycżay CzechEp 134.

[»wysłuchać przej«: Pan Bog Wſzechmogący [...]/ Wysłuchawſzy przey z obu ſtron/ miedzy Cżłowiekiem á Cżártem: Każe cżytáć głoſem [...] Sentencyą ſwoię PostępekPrCzart 34.]

Szereg: »sprawa i prza« (1): Owſzem iáko dźiećiom w ſzkołách mowią. Dic textum, ták ſobie záwżdy w káżdey ſpráwie y przy: kázáć text ſłowá Bożego cżytáć CzechEp 137.
b. Sprawa sądowa, proces, spór sądowy; przedmiot rozprawy, sporu sądowego, sprawa do osądzenia; przypadek prawny (17): Vſtáwiliſmy iż piſárze od zápiſánia przey ná ieden pozew nie máią bráć iedno groſz. UstPraw C2v; Controversia, Prza/ różnicá wſpieránie ná práwie. Mącz 489a; Y roſkazałem ſędziam [...]. Nie znayćie oſob ná ſądzie/ iáko máłego ták wielkiego wysłuchaćie/ [...] á przą ktora ná was trudna odnośćie do mnie BudBib Deut 1/17.

prza czyja [w tym: G pron (2), pron poss (1)] (3): BudBib Thren 3/36; Posłowie [...] żądáli/ áby iych prze cudzoźiemcom [...] ku rozſądzeniu były zlecone. ModrzBaz 75; dáleko bárźiey on [ojciec] miłuie ſyny/ niżli Sędźia tych/ co ſię prże deń ze ſwą prżą prżywiodą. GórnRozm F4.

Fraza: »[o co] prza idzie, jest« (1:1): gdy ná co niemáią Práwá piſánego w Kſyęgach Práwá Máydeburſkiego/ ku rozſtrzygnieniu ſpráwy o ktorą prza ieſt/ [...] vćiekáią ſye do práwá Ceſárſkiego. GroicPorz a4, x3v.
Zwroty: »przę(-ą) (w prawie) (z sobą) mieć« (1): gdy iedná ſtroná [...] naiedźie drugą ſtronę przy ſądźie/ [...] ná then czás gdy przą s ſobą máią/ [...] tedy przepada Winę Woytowi y Przyſyężnikom GroicPorz c3v; [LorichKosz 165v (Linde)].

»przą sędzić (a. [rozsądzić])« [w tym: [miedzy kim]] (1): ij na tym ſtanęło aby ią [sprawę] na wiéce odłożili/ gdi ſám król ze wſzemi pany wſzytki ijneé prze ſędźićz będźie. ForCnR Ev; [A wszakożesmy to też przypisali do nich iż chcemy Tobie poruczyć, aby Ty tę przą miedzy tymi papierniki rozsądził prawem świeckim. ListyPol I ⟨1535⟩/87].

»w(e) przy stać, stojący« = versari in controversia, controversus Mącz [szyk zmienny] (1:1): Controversus, O co ſie yeſzcze práwuyą czego yeſzcze nie rozſądzono w przi á wątpieniu/ ſtoyący. Mącz 488d, 489a.

»wdać się w(e) przę« [w tym: z kim (1)] (2): Litem contestari, Wdáć ſie w przeſtroną [lege: przę z stroną] w práwie/ odpowiedzieć ná żáłobę ták álbo owák. Mącz 195c, 452c.

Szeregi: »pozew ani prza« (1): Dekretem też to mianowano być nie może, gdyż tu ani pozwu żaden nie miał ani przy, ktora się zaczynała, z ktorej by dekret ten urość miał Diar 59.

»prza, prawo« (1): Contestari litem, Wdáć ſie we przę/ wdáć ſie w práwo Mącz 452c.

»prza ani rok« (1): gdyż to [...] dekretem jakiem mianowano [być nie może], bośmy tu żadnej prze ani roku nie mieli Diar 59.

[»rzecz i prza«: To dobrze wiemy, jiż o takowej rzeczy ji prze, jaka to jest nic nie opisano w statuciech polskich. ListyPol I ⟨1535⟩/87.]

»prza a spor« (1): Versari in controversia [...], We przi á w ſporze ſtać. Mącz 489a.

α. Racje, argumenty w sporze sądowym [czyja] (1): Potym przyſzli obá ſtą rzecżą przed krolá ſędziego A rycerz łákomy podpieráiąc prze ſwey vkazał liſt zápiecżętowány piecżęćią rycerzá vmárłego HistRzym 74.
c. O sądzie Boga (3):

prza czyja (1): Bo dzień pomſty (ieſt) Iehowy/ rok oddánia przy Cyiońſkiey [annus retributionum ad iudicandum Sion] (marg) Albo/ práwu Cyonſkiemu. (–) BudBib Is 34/8.

Zwrot: »przą mieć [z kim]« = iudicium est [alicui] PolAnt [szyk zmienny] (2): Huk przyſzedł áż do końcżyn źiemie/ ábowiem Pan przą ma z pogány/ á ſądzi ſię z káżdem ćiáłem BibRadz Ier 25/31, Os 4/1.
2. Skarga sądowa, pozew, powództwo; treść skargi; controversia JanStat (21): Po ktorei deliberacyey [...] ivz ſtrona zadna niebędzie mogla prze ſwey [...] przycziniacz, iedno decretu ſluchacz zoney prze na ktorą deliberovąno. ComCrac 18v; Diar 93.

prza czyja [w tym: pron poss (5), G pron (1)] (6): ComCrac 18v [2 r.]; GroicPorz aa; po którym rozmyślániu Sędźiégo iuż żadna ſtroná nie będźie mogłá Prze ſwéy popráwić álbo rozſzérzyć SarnStat 791, 791, 813.

W połączeniu szeregowym (1): A gdy też bywa niewieſćie przyſyęgá przyſądzoná [...] ſámá przyſyądz ma. Prza/ odpowiedź żáłobá iey ma być przes Opiekuna. GroicPorz aa.

Zwroty: »przą czynić; prza ma być czyniona« [w tym: przeciwko komu (1)] [szyk zmienny] (3;1): iakie prze maią bicz miedzi ſtronami przimovane abo czinione. ComCrac 21v, 22; tedy niechaj pisarz czcie controversias, [...] bo gdy prokuratorowie cztą, tedy co inego wtaczają, [...] i dopiero znowu prze czynią Diar 93; Sędźióm źiemſkim Król Káźimiérz tu roſkázuie, żeby ſie nie dáli rozćięgáć ſtronóm w długich mowách czyniąc Prze y Odeprze SarnStat 45.

»prze (G) poprawić (a. poprawować), poprawowanie (a. poprawienie)« = controversiam meliorare, melioratio controversiae JanStat [szyk zmienny] (6:3): Po ktorei deliberacyey [...] ivz ſtrona zadna niebędzie mogla prze ſwey popravovacz [...], iedno decretu ſluchacz ComCrac 18v, 18v [2 r.]; Iż to popráwienié Prze ma bydź raz tylko ná roku záwitym/ to ieſt w ten czás/ gdy iuż Sędźia bierze ſobie czás ku rozmyślániu SarnStat 791, 791 [2 r.], 812, 813 [2 r.].

Szeregi: »prza i (a) odeprza« (3): Abowiem szędzia zkazawſſy dovod ſtronie povodovey będzie povinien ſtronie za przą a odeprzą ktorabysie kv [...] takovey ſpravie cziągnęla na viecze przed ſąd odeſlacz ComCrac 16v; SarnStat 45 [2 r.]; [My Rada myaſta Poznanſkyego Przeczethſzi y przeirzawſzy prze y odeprze Zalobey othpowiedz vyrozumyeli y nalyezly ze ſkaſn [...] vczinyona yeſth dobra a vedlie prawa vczinyona ZapWpolActCon 1547 13/176v; ZapWpolActAdv 1550 205/142].

»prza a(l)bo rzecz« = controversia (vel causa) JanStat (3): ComCrac 18v; iż Státutem nowym to ieſt obwárowano/ że przed vczynieniém ſkazánia/ [...] káżda ſtroná może ſwéy Prze/ álbo rzeczy popráwić SarnStat 791 [idem] 813.

»prza i wspor« (1): A przeciwko takovem zapiſom [...] ivz zadne mieyſcze niebędzie zadnemv czlowieku ani procuratorovi ſie przeczivicz, a prze y wsporu przecziwko yemv nieczynicz ComCrac 22.

»prza i żałoba« (1): A gdy by ſię rzecz działá przed niemi o dźiedźictwo/ tedy ſędźia ma nam odkazáć/ przą y żálobą [!] á my z rádámi náſzemi to rozſądźim UstPraw B4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »wedle prze« = ex controversia JanStat (2): po którym rozmyślániu Sędźiégo/ iuż [każda ze stron] [...] tylko Dekretu Sędźiégo będźie ſłucháć wedle Prze/ ná którą Sędźia rozmyśla ſie. SarnStat 791 [idem] 813.
3. Sprawa, problem; causa, iudicium PolAnt (3):

prza czyja [= kogo dotycząca] [w tym: pron poss (1), G sb (1)] (2): oglądam pomſtę twoię nád nimi/ bo tobie odkryłem przą moię [cf Biblia Tysiąclecia: zwierzyłem swą sprawę]. BudBib Ier 20/12, Thren 3/58.

Zwrot: »mieć przą« (1): A do ſtárſzych [Mojżesz] rzekł: pocżekayćie nas tu áſz ſię wroćimy do was: A oto Aharon y chur zwámi ktoby miał prze (marg) Albo ſpráwy. (–) [habuerit causas] niech idzie do nich BudBib Ex 24/14.

Synonimy: 1. spor, wspor; a. dyskurs, dysputowanie, spor; b. proces, rozprawa, spor, sprawa; 2. pozew, pozwanie, skarga, żałoba; 3. sprawa.

LWil