Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RUPTURA]

Następne hasło: RURAK »

RURA (45) sb f

a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	rura	rury
G	rury	rur
D		ruråm
A	rurę	rury
I	rurą	rurami
L		rurach

sg N rura (10). ◊ G rury (5). ◊ A rurę (3). ◊ I rurą (3). ◊ pl N rury (10). ◊ G rur (6). ◊ [D ruråm.] ◊ A rury (5). ◊ I rurami (2). ◊ L rurach (1); [-ach], -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Przedmiot podłużny, walcowaty, pusty w środku (45)
- Przen (5)
- a. Urządzenie do prowadzenia wody, rynna, rura wodociągowa (23)
- b. Część fontanny, z której tryska woda (4)
- c. Piszczałka, fujarka (3)
- d. Rurka używana do destylacji alkoholu (1)
- e. Lufa (1)
- f. anat. (1)
  - α. [Cewka moczowa]
  - β. [Kość goleniowa]
  - γ. Kanał w nosie (1)
- g. Tuleja będąca częścią świecznika (1)

Przedmiot podłużny, walcowaty, pusty w środku; fistula BartBydg, Mącz, Cn (45): Benedyktus Anágninus [...] kazał ſie zákráść chłopcu pod łoże iego [papieża Celestyna] [...]/ á w nocy wołáć: ieſli Celeſtyne nie ſpuśćiſz Papieſtwá Benedyktowi/ zbáwion nie będzyeſz/ boś go nie godzyen. Chłopiec ták vcżynił iáko mu roſkazano. Piſzą drudzy iż rurą przytknąwſzy do vchá mowił. BielKron 185; Fistulosus, Wydrożony/ Wywiercióny/ Czczy/ To yeſt/ Co wiele rur/ y dziur w ſobie ma Dźiuráwy. Mącz 129a, 129a; Stollę záſypác [!] dobrze źiemią zá ſobą przetknąwſzy ią dęthemi drzewcy álbo rurámi długiemi/ przes ktore tám Ogień ma doyść roſpaloną kulką álbo przes proch BielSpr 65.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy materiału (1): Cuspides apud Varronem, pro tribulis fictilibus, Miáſto rur gliniánych. Mącz 75.

Przen (5):

rura czego (2): Sákramentá ſą iáko rury łáſki y zaſługi Páná Chriſtuſowey. WujJud Nn3, 232 marg.

W porównaniach (5): OrzQuin N3; Abowiem onę moc ktora z Męki Páná Chriſtuſowey pochodźi/ to ieſt łáſkę [...] przez Sákrámenty iákoby przez rury iákie ku ſobie przywodźimy/ y przywłaſzcżamy [...] inacżey zbáwienia doſtáć niemożemy. WujJud 232, 232 marg, Nn3; A iákoż ſię tu w modlitwie nie kocháć/ z ktorey ták wiele dobrego ná nas ſię zlewa/ y przez nię iáko przez rurę duchowną [...] zdroie łáſki Bożey rozmáitey/ do ſerc náſzych płyną? LatHar [+9]; [z kąd [tj. z Kościoła] cżerpáne bywáią wſzyſtki zbáwienia y świątobliwości náſzéy świątośći: przez ktore też iákoby przez nieiákie rury niebieſkie/ wylewa śie ná nas od Páná Bogá oná wilgotności y świątobliwości roſá KuczbKat 384; GilPos 165v].

Szereg: »kanał albo rura« (1): vſtáwiczną [duchowną ofiarę] w Kośćiele Bożym mamy: przez którą/ iáko przez kánał iáki/ álbo przez rurę iáką/ przywłaſzczamy ſobie duchem [...] y ſercem ſkruſzónym dobrodźieyſtwo ono krzyżowéy Ofiáry. OrzQuin N3.

a. Urządzenie do prowadzenia wody, rynna, rura wodociągowa; aquaeductus Vulg, Modrz, Calag; canalis Calag, Cn; hydraulos, incile Mącz; sifus, tubulus Cn (23): Canale, est fistula vel lignum ducens aquam, rynna, rura BartBydg 22; Castellum etiam accipitur pro laxiore derivaculo in aquae ductibus, ex quo aqua per fistulas varie distribuitur, Mieyce ná które wodá z rzek/ albo ynich zrzódł ſcieka/ á z onąd záſię rurámi wody miáſtu dodawa. Mącz 40b; Hydraulos, Rurá/ rinná álbo też rynſztok którym wodá ſcieka Mącz 160b, 50b, 109c, 128d, 160b [2 r.], 167d, 210d, 276c; ModrzBaz 35; Calag 228b; Tubus – Rura do przywiedzienia wodi. Calep 1091b; (nagł) Porządek około gáſzenia. (–) [...] Iedni áby bieżeli z śiekierámi/ drudzy z hákámi/ trzeći z drábinámi/ drudzy z śikawkámi/ z wiádry/ z cebry. A kędy rury niemáſz/ woźiwodowie wſzyſcy GostGosp 144; SkarKaz 611a [2 r.]; [W zamku rury i skrzynia do wody. LustrWpol I 44].

[W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy materiału [rura + określenie, określenie + rura]: GDy wodá ma gdźie być przywodzoná/ [...] potrzebá przypráwnego nacżynia/ iáko ſą ſkrzynie/ rury ołowne/ miedźiane/ drzewiáne/ álbo teże y gliniáne Cresc 1571 30; Spiżáne też rury máią ſwoie rzemieſłniki. Cresc 1571 31; Hanu albo rury mosiądzowej do nowej skrzyni [wodnej] w zamku, za 6 funtów mosiądzu po gr. 6 Wawel 1582/451.]

Wyrażenia: [»rury miesckie, ku potrzebie miesckiej«: Ten czynsz ogrodny KJ[M] miastu dać raczył ad beneplacitum, aby zbudowali rury ku potrzebie miesckiej LustrMaz II 70; Mieszczanie ci płacą czynszu z młyniku Dluskiego ... fl. 1 gr 18 przeto, iż tam z tego młyniku wzięli do rur miesckich wodę LustrWpol I 232.]

»rura wodna« = salientes Mącz, Calep; aquae ductus, fistula Mącz; diabetes, sipho Calep [szyk 5:1] (6): Sipho sive siphon, Cewká álbo rurká z miedźi y z żeláza álbo z yney máteriey v wodnych rur którą wodá wycieka Mącz 395d, 365b; [Włodimirz] przyiáchał do Kijowá [...]. Przyprowádził też z ſobą [...] Naſtaſiuſá Protopopá [...]/ ktory mu ono był przes ſtrzáłę Rury wodne zepſowáć porádził StryjKron 140; Salientes – Ruri wodnę item ſykawka item kurek. Calep 940a, 317b, 984a.

[Szereg: »rura abo żłob«: Tedy Holofernes/ gdy chodzil około miáſtá nálazł áno z ſtudnice kthora byłá przed miáſtem ćiekłá wodá rurámi ábo żłoby od południá do miáſtá [aquaeductum illorum a parte australi extra civitatem dirigeret]/ y kazał porąbáć rury one co niemi wodá ćiekłá Leop Iudith 7/6 (Linde).]

b. Część fontanny, z której tryska woda (4): RejWiz 39; BielKron 331 [2 r.]; [Rurá ſzpetna piękną wodę puſzcza. SkarKaz 216a (Linde)].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy materiału (1): Przyſzedł nád piękne źrzodlo pod drzewem Figowym/ A ono opráwione dziwnym kſtałtem nowym. Skrzyniá około niego piękna mármurowa/ A rurá s pozłoceniem w niey álábáſtrowa. RejWiz 34.

c. Piszczałka, fujarka (3): Fistulo, [...] wydrażam/ Wywierciam/ álbo czinię rury/ piſzczałki. Mącz 129a, 53a; Canna – Rura, trzcina. Calep 158b.

d. Rurka używana do destylacji alkoholu (1): [ludzie czynią próby rozmaite, aby wód cieplicznych własność poznać] bo deſtylluiąc iáko gorzałkę w báni/ áby rury przez beczki ſzły/ częśći ich ſubtylnieyſzé/ á wonią ráczéy/ niż wód máteryéy pokaże Oczko 11.

e. Lufa (1): Dmuchałemći w przód w rurę/ ále nie nábita. WyprPl B2.

f. anat. (1):

α. [Cewka moczowa: ábowiém ieſli wyſzedł [jad] z wiérzchu á śiadł w żyłách álbo w rurách vrynowych/ wnet vryná ſczérnieie/ á będźie śmiérdźiáłá UrzędowHerb 452a, 449a.]

β. [Kość goleniowa; tibia Cn: [Wodnik] Goleniam y Ruram nożnym pánuie. SienHerb 427b.]

γ. Kanał w nosie (1): Cżemu gorączoſć promieniow ſłonecznich [...] kichanie pobudza. (–) Bowiem ono ruri w noſie ku mozgu odtwarzaiąc wilgotnoſci roſpuſzcża j wywodzi, ktore potim [...] onym kichanim wyrzucza. GlabGad B8.

g. Tuleja będąca częścią świecznika (1): Dimyxos – Lichtąrz o dwu rurach. Calep 325b; [lichtarz o 3 rurkach mosiądzowy na ścianę za 4 zł, cztery rury lichtarzowe, długie, na ściany, po półtoremu złotemu – facit fl. 6; cztery rury z aniołkami na ścianę po złotemu i po 3 gr – facit fl. 4 gr 2 InwMieszcz 1571 nr 166, 1562 nr 104, 1581 nr 235; LustrPom 212].

Synonimy: a. kanał, rynna, żłob; c. piszczałka, trzcina.

Cf RURMISTRZ