[zaloguj się]
[pdf]

PISZCZAŁKA (70) sb f

-åł- (59), -ał- (2); -ał- GórnDworz; -åł : -ał- Mącz (8:1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N piszczåłka piszczåłki
G piszczåłki piszczåł(e)k
D piszczåłkóm
A piszczåłkę piszczåłki
I piszczåłką piszczåłkami, piszczåłki
L piszczåłce piszczåłkach

sg N piszczåłka (18). ◊ G piszczåłki (5). ◊ A piszczåłkę (10). ◊ I piszczåłką (6). ◊ L piszczåłce (3). ◊ pl N piszczåłki (6). ◊ G piszczåł(e)k (2). ◊ D piszczåłkóm (1). ◊ A piszczåłki (6). ◊ I piszczåłkami (4), piszczåłki (1); -åmi : -i BielKron (3:1). ◊ L piszczåłkach (8); -ach (5) GórnDworz, RejPos, BielSpr (2), WujNT, -åch (2) RejZwierz, BielKron, -(a)ch (1).

Sł stp brak, Sł stp nazw os, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów ze SpiczZioł) – XVIII w.

1. Przedmiot w kształcie rurki (66): vcżyniwſzy piſzcżałkę dziurawą [trestkę/ álbo iáką rurkę SienHerb 454a]/ włoż ieden koniecz w dziurę onego garncza/ á drugi koniecz ma być wpuſzcżony do macicze oney niewiaſty FalZioł V 26v, V 26v.
a. Dęty instrument muzyczny w kształcie rurki z otworami, którymi uchodzi wdmuchiwane przez ustnik powietrze, przybierając różne tony, wykonany z drewna, metalu, gliny, kości, trzciny, tchawicy ptaków; czasem być może trąba; fistula Murm, Mymer1, BartBydg, Mymer2, Vulg, Calag, Calep, Cn; tibia Mącz, Modrz, Calag, Vulg; arundo, calamus, canna, cicuta Cn (64): BierEz 12; Murm 187; Mymer1 14; fistula, pisczalka, etiam est instrumentum canendi ex cannis factum. BartBydg 59; Iakoż tego ieſt znak w piſcżałkach, ktore cienkie cienko też piſkaią. zaſię miąſſze grubo. GlabGad C8; Mymer2 41; LibMal 1547/126, 1548/143; RejZwierz 33v; weſzli w rádę náſzy [...] áby bez wſzego wſtydu zdrowiu pomocy ſzukáli á vbiegáli do zamku Walponá [...] dawſzy znáć wſzemu woyſku piſzcżałkámi/ [...] Huſarzy niecżekáiąc piſzcżałki viechali poćichu BielKron 309v, 20v, 23 [2 r.], 74; Mącz 129a [2 r.], 437c, 455c, 461a; Ták to wpoſluch ſzło/ iáko gdy przy kilká ſeth woiennych trąbách/ iedná piſzcżałká śpiewa. SkarJedn 298; Calag 375b; KlonŻal B2v; PudłFr 32; Calep 421b, 1068a; CiekPotr 29.

W połączeniach szeregowych (10): ktorey kolwiek godziny vſlyſſyćie dzwięk trąby/ Piſſcżałki/ Lutnie/ Fletniow/ y Arffy/ y Symffonału/ y wſſelákiey iney Muzyki/ pádniećie ná źiemię Leop Dan 3/5; BielKron 31; Calamus, Genus arundinis minor, quam arundo, Trzćiná którą w ſzáłámáye/ w ſurmy/ w dudy/ y w ynſze piſzczałki kładą. Mącz 31a, 455c; RejPos 297; BielSpr 16; BudBib Ps 150/4; ModrzBaz 52v, 55v; Lutnia/ y gęśle/ y bęben/ y piſzcżałká/ y wino ieſt ná bieśiádách wáſzych WerGośc 212.

W charakterystycznych połączeniach: piszczałka gliniana, łagodna, obzdłuż z rubinem, ostrego dźwięku, srebrna, zbudzając lud ku potykaniu, ze źdźbła owsianego; piszczałki dźwięk, głos; piszczałki słuchać, czynienie; piszczałkę czynić, przyprawić [na co]; piszczałką chwalić, dać znać, obierać, potrząsać; na piszczałce chwalić, uczyć się; piszczałki (piszczałka) rozno bęczą, brzmi (w uszach) (2), pięknie przepierują, śpiewa; śpiewać z piszczałką.

Zwroty: »grać (a. trąbić) na piszczałce, w piszczałkę« [szyk zmienny] (5:3): Fistulo, Piſzczę/ Grám ná pyſzczałce Mącz 129a; GórnDworz B2v; RejPos 308; Ze wſzech ſtron nieprzyiaćiel/ podnioſł ná mię zbroię/ Chćiałby mię krwią pomázáć/ depcąc źiemię moię. Moſkwá zá vchem trąbi/ Tatárzyn w piſzcżałkę BielSat Gv; BielSpr 12v; páſtérz śiedząc w chłodźie/ Gra w piſczałkę proſté pieśni KochPieś 34 [idem] KochSob 70; Gráliſmy wam ná piſzczałkách [Cantavimus vobis tibiis]/ á nie táńcowáliśćie WujNT Luc 7/32.

»na piszczałce piskać« (1): Potym Kolumbus chcąc ie Muzyką rychley vkroćić/ kazał śpiewáć/ thrąbić/ ná piſzcżałkach piſkáć. BielKron 443.

Szeregi: »bęben a (i) piszczałka; bęben z piszczałką« (9;1): RejRozpr B; Bębny máią á piſzcżałki zbudzáiąc lud ku pothykániu. BielKron 259v, 51, 260v; Biádá wam ktorzy wſtawacie ráno ku obżárſtwu á ku opilſtwu/ á bębęn á piſzcżałká brzmi w vſzoch wáſzych. RejPos 82v, 350v; RejZwierc 63, [193], 194; StryjWjaz B4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»lutnia, piszczałka« (1): Brzmią lutnie/ brzmią piſzczałki [Vulg Ps 68/26]: á pánny vczćiwe W vſzy ludzkié podáią pioſnki oſobliwé. KochPs 98. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»skrzypice, piszczałka« (1): V nas Sláchtá ná ſkrzipicach/ ná piſzcżáłkách nie grawa GórnDworz B2v.

»piszczałka albo struna« [szyk 1:1] (2): Bo pátrz y ná muzykę gdy iey kto ſłucha/ tedy ſnádnie wyrozumieć może ſthrunę álbo piſzcżałkę kthora rozno bęcży/ bo y drugie głoſy wnet pomieſza. RejZwierc 16; KochEpit A2v.

»trąba (a. trąbienie) albo piszczałka« (2): Melina etiam genus tibiae acutissimi soni, Nieyáka trąbá álbo piſzczałká oſtrzego [!] dźwięku. Festus. Mącz 214b; BietSpr 31. [Ponadto w połączeszeregowych 3 r.]

Przen (2): RejZwierz 105; Pirwey w cienką piſzcżałkę Máro Bukoliká/ Spiewał/ hoynieyſzym wirſzem podał Georgiká. StryjWjaz A2v.
α. Część składowa organów (1): (nagi) Orgány. (–) TO tu rozne piſzcżałki/ pyęknie przepyeruią RejZwierz 105.
β. [Przyrząd z drzewa, rogu, kośći, tchawicy ptaka lub z gęsiego pióra do wabienia ptaków: Piſzcżałkę maſz mieć łábęćią ábo żorawią álbo ſárnią/ á od niewoley z ſtárey gęśi dobra: á tám maſz w niey przewierćieć dwie oce podle śiebie/ y maſz nárzędzić żeby o dwu głoſu piſzcżáłá CygMyśl E.
Szereg: »piszczałka abo kuwiek«: Roſzcżepem albo potrzaſkiem imuią śię máli ptacy gdy kto vmie piſzcżałkę (ábo kuwiek iáko niegdźie zową) ná to przyprawić Cresc 1571 688 (Linde).]
2. Tchawica (2): Zywicza ktora wypływa z wiſni/ w tyzannie roſpuſzcżona á pita/ pierſi miękcży/ chropawoſć piſzcżałki Dychawicżney [tcháwice SienHerb 215b] odwilża. FalZioł III 21c, III 42b.
3. Wrzód (2): Fiſtula. Dye fiſtel Piſczałká ták rzekący wrzód. Murm 75; Fistula, piszczalka, est ulcus altum, profundum, angustum et callosum in corpore, assidue fluens etc. et accidit saepe ex vulnere male proviso BartBydg 58b.

Synonimy: 1. rurka, trestka; a.β. kuwiek, kwil; 2. krztań, tchawica; 3. wrzod.

Cf PISKAŁKA, PISZCZEL

JBi