[zaloguj się]
[pdf]

RYĆ (31) vb impf

Fleksja
inf ryć
indicativus
praes
sg pl
1 ryję
3 ryje ryją
imperativus
sg
2 ryj
impersonalis
praet ryto
participia
part praes act ryjąc

inf ryć (7). ◊ praes 1 sg ryję (5). ◊ 3 sg ryje (8). ◊ 3 pl ryją (6). ◊ imp 2 sg ryj (2) [MurzOrt B2v może N sg od RYJ]. ◊ impers praet ryto (2). ◊ part praes act ryjąc (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XVIII w.

1. Robić zagłębienia w ziemi, kopać, przekopywać, drążyć (narzędziem, kończynami lub (w odniesieniu do zwierząt) specjalnie przystosowanym końcem pyska); fodere Vulg, Mącz, Calag; pastinare Mącz, Cn; fodicare Mącz; confodere, defodere Cn (19): Mącz 132c, 283a; Graben. Ryć/ et kopáć. Fodere. Calag 255a.

[ryć co [= co jest wyryte]: HierWielEccle 10/8; Leop Eccle 10/8 (Linde) cf Przysłowie.]

[Przysłowie: HierWielEccle 10/8; Kto pod kim dołek ryie: ten ſam weń vpádnie [Qui fodit foveam incidet in eam]. Leop Eccle 10/8 (Linde).]
Przen (5): ZOile ſkrzętny z kłem twym wyoſtrzonym [tj. złośliwy krytyku]/ Mijay prace me/ pyſkiem záiuſzonym. Nie riy łbie/ złyli moy Rym/ moiá ſzkodá KlonKr F4v.
Zwroty: »przez granice ryć« (1): (nagł) Polska źiemiá nárzeka. (–) [...] Widząc iż nieprzyiaćiel/ iuż zá śćiáną ſtoi/ A wżdy o to niedbáią wychowáńcy moi. [...] Słyſzą nieprzyiaćiele przes gránice ryią/ A wżdy moi weſeli/ ſkaczą/ hucżą/ piją. BielSat Hv.

peryfr. »ryć morskie wały« = płynąć (1): Trzykroć z portu ná morze Nawá wychodźiłá/ Trzykroć záśię do brzegu názad ſye wróćiłá: Poſzłá potym przezdźięki/ ryiąc morſkié wáły KochPam 85.

»ryć by (a. jako) świnia [pod kim]« (2): RejZwierz 118v; Właſnie ſwiát zową łotrowſka iáſkiniá/ Záwżdy pod námi rije iáko świniá. RejZwierc 230.

α. O zwierzętach (8): Też auripigment zmieſzany z gliſthami á położony tham gdzie kret rije/ vkuſili tego/ wnet zdechnie. FalZioł III 40d; RejZwierz 136v.

ryć pod czym (3): NIewiáſtę złą by Swinię/ záwżdy málowano/ [...] Pierſcień ma złoty w nozdrzach/ á pod drzewem riye RejZwierz 118v, 131, 133v.

Zwrot: »ryć ziemię« (1): Excitare cespites dicitur sus, Rić ziemię/ álbo darn. Mącz 53b.
Przen (2):

ryć pod kim (1): Tákżeć pod nim [człowiekiem wysokiego stanu] y źimie záwżdy Swinie ryią/ A z miłego pochlebſtwá/ iáko Wieprze tyią. RejZwierz 131.

Zwrot: »około granic ryć« (1): ábyś tym ochotniey kopał á robił w tey winnicy Bożey/ áby oni wieprzowie dzicy [tj. ci, którzy nastają na dobro Rzeczypospolitej]/ ktorych y w domowych oborach ſnadź doſyć mamy/ y około náſzych gránic pełno ich wſzędy ryie/ wżdy mogli być iákokolwiek pohámowáni. RejZwierc 119v.
a. Spulchniać ziemię pod uprawę w polu lub w ogrodzie (2):
Zwrot: »([czym]) ryć ziemię« = agrum fodere Mącz [szyk zmienny] (2): abowiem pierwey miedzią [tj. narzędziem z miedzi] ziemię rito FalZioł IV 52b; Pastino, est agrum fodere, Motyką kopáć/ Ryć źiemię. Mącz 283a.
b. Kopiąc, wydobywać z ziemi (1):

ryć co czym (1): Marra, Rydlik ogrodny którym zielá wykopuyą/ álbo też rzepę ná polách ryyą. Mącz 210b.

[Zwrot: »w soli ryć« = wydobywać sól: Każdy utyje, Kto w soli ryje Smolik 19.]
2. Żłobić, drążyć w twardym materiale (kamieniu, metalu, drewnie itp.); rzeźbić; caelare BartBydg, Mącz, PolAnt, Calag, Cn; sculpere Vulg, Mącz, Calag, Calep, Cn; scalpere Mącz, Cn; ex(s)culpere Calag, Cn; effingere, exscalpere, fingere Cn (11): Caelator (celator), qui vasa argentea vel alia caelat, rigye BartBydg 25b; Crustae et emblemata argenti caelati, Proch który páda z ſrebrá gdy złotnik riye. Mącz 69c, 30b, 370b [2 r.]; Ausſtechen. Ryć/ et dłubáć. Sculpere, exculpere, caelare. Calag 52b; Sculpo – Ryę, wirzezuię. Calep 958a.
Zwroty: »ryć kamienie« (1): Scalptor, Sznicer/ który zwłaſzczá vmie ryć kámienie álbo też obrázy rzezáć. Mącz 370b.

[»ryć obrazy, rzezania«: sculpo, i⟨d est⟩ celare {rzazacz, Rycz obrazy vel lapides} ReuchlinBartBydg T4v; Poſliż mi thedy cżłowieká rozumnego/ ktoryby [...] vmiał ryć rozlicżne rzezánia [et qui sciat sculpere caelaturas] z temi rzemieſniki ktore mam przy ſobie w żydoſtwie y w Ieruzálem Leop 2.Par 2/7 (Linde).]

Szereg: »rysować [= rzeźbić] i ryć« (1): A ták poſli mi teraz cżłowieká zmyſlnego [...] coby vmiał ryſowáć y ryć [et scientem caelare caelaturas] BudBib 2.Par 2/7.
Przen [co] (2):
Zwrot: »w dyjamencie ryć« (2): KochFr 74; Trudno nie pómniéć: miłość w Dyámenćie ryie: Swé ſławné obietnice y pod ſerce kryie. KochPam 84.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): yi ſtryi/ ryi [interpretacja jako „ryj” sb mniej prawdopodobna, gdyż pierwszy zapis tego wyrazu pochodzi z Lindego bez cytatu]/ vmyi/ vſzyi/ przyidźi/ przyimi MurzOrt B2v; [Riyę/ Sculpo, fodio Volck Xxx2v].

Synonimy: 1. kopać; 2. dłubać, rysować, rzezać, wyrzezować.

Formacje współrdzenne: naryć, naryć się, podryć, wryć, wyryć, wzryć, zryć; 2. wzrywać, 2. zrywać; powyryjać.

Cf RYCIE, RYTY

MC