Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RYTWIN]

Następne hasło: RYWADLNIK »

RYTY (43) part praet pass pf i impf

Fleksja

sg
m	N	ryty	f	N	ryt(a)	n	N
	G	ryt(e)go		G			G	ryt(e)go
	D	ryt(e)mu		D			D
	A	ryty, ryt(e)go		A	rytą		A
	I	ryt(e)m		I			I

pl
N	m pers	ryci
N	subst	ryté
G		rytych
D		rytym
A	subst	ryté
I	m	ryt(e)mi
L		rytych

sg m N ryty (6). ◊ G ryt(e)go (2). ◊ D ryt(e)mu (1). ◊ A ryty (5), ryt(e)go (3). ◊ I ryt(e)m (1). ◊ f [N ryt(a).] ◊ A rytą (1). ◊ n G ryt(e)go (1). ◊ pl N m pers ryci (1). subst ryté (1). ◊ G rytych (6). ◊ D rytym (4). ◊ A subst ryté (8); -é (1), -(e) (7). ◊ I m ryt(e)mi (1). ◊ L rytych (2).

Sł stp s.v. ryć, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. ryć.

Znaczenia

1. impf W funkcji właściwej: rzeźbiony, wykuwany; przen (2)
2. pf W funkcji przymiotnika (41)
- a. Wyrzeźbiony, wykonany z twardego materiału metodą kucia (36)
- b. Ozdobiony wyrytym ornamentem (5)

1. impf W funkcji właściwej: rzeźbiony, wykuwany; przen (2):

Wyrażenie: »w sercu ryty« (2): Błogoſłaẃ duſzo pánu: iego obfité Dáry niech záwżdy będą w ſercu twym ryté. KochPs 153, 59.

2. pf W funkcji przymiotnika (41):

a. Wyrzeźbiony, wykonany z twardego materiału metodą kucia; sculptilis Vulg, PolAnt, Cn; caelatus Vulg, Cn; sculptus HistAl; scalpturatus, scalptus Cn (36): białe [krzemienie] zaſię nierichło ſie ſtarzeią ani każą z ktorich groby czynią rite FalZioł IV 58b; Pobrał pothym Krol Acház podſtáwki rythe/ y vmywadło kthore ná wierzchu było Leop 4.Reg 16/17; RejFig Bb5v; MAlarz iechał do miáſtá/ przedawáć obrázy/ Vpuśćił rytą głowę/ miedzy złemi rázy. RejZwierz 122; Nie czyń ſobie rytego báłwaná BibRadz Deut 5/8, Ps 105/38; á oni [Hozjusz i Kromer] ſámi ſobą Szláchectwá ſwego dowodzą/ y to nie Herbem w Norembergu rytem/ ále rozumem oświeconem/ y też dźielnośćią ſwą ſławną przed Bogiem y przed ludźmi vkázuią. OrzRozm Q; BudBib 2.Par 33/7; KochPs 162; KlonWor 10.

ryty z czego (1): á ten gmach był poſtáwion ná kołach przez cżarnokſięſthwo/ á od dwudzieſtu Słoniow s kámienia ritych był wożon HistAl L7.

ryty na czym (1): v Pauzániego był woz ná miecżu ryty álbo na poſzwie. BielKron 123v.

W połączeniach szeregowych (2): [Bóg nakazuje:] Nietzyń ſobie wſzelkiey ryćiny. [...] A iżebyś nierozumiał/ áby tylko rytych Obrázow Pan Bog zákázował/ przeſto przydawa/ áni wſzelkiego podobieńſtwá/ to ieſt żadnego wymyſlonego Obrázu/ bądz málowánego/ bądz rytego/ bądz vlanego/ bądz ſkámieniá vćioſánego/ bądz zgliny vlepionego. KrowObr 110v, 110.

W przeciwstawieniu: »ryty ... żywy« (1): Doſić długo pátrzyli Biſkupi żydowſcy [...] ná Kryſtuſá Syná Bożego/ nie rytego álbo málowánego/ ále ná żywego/ á wżdy przedſie weń nie uwierzyli KrowObr 114.

W charakterystycznych połączeniach: ryty(-a) bałwan (3), bog (3), chłop, głowa, grob, herb, kloc, podstawka; z kamienia ryty.

Wyrażenia: »obraz ryty« = posąg; sculptile Vulg, PolAnt [szyk 10:9] (19): I cozá pożytek tzyni ryty Obras/ ktory wyrył Sznycár/ y vlał rzemieſlnik/ Obras fáłſzywy KrowObr 111, 110v [2 r.], 111 [2 r.]; Leop Is 42/8, 17, Dan 11/8; Porąbam rythe obrázy twoie/ á ſłupy thwe wymiecę z pośrod ćiebie/ iuż ſię więcey kłániáć nie będźieſz roboćie rąk twoich. BibRadz Mich 5/13[12], Num 33/52, Iudic 18/30, 31; y puśćił [Henryk Brunszwicki] głos yż [dziewka] vmárłá/ poſławſzy ią ná inny zamek/ á obraz ryty ná iey mieyſce położono/ vbrano y w ſkrzynię włożono/ [...] pochowano obraz rythy miáſto cżłowieká/ z wielkimi nabożeńſtwy BielKron 222, 32, 452v; WujJud 7; BudBib Sap 14/16; A iſz ná tym mieyſcu gdzie te igrzyſká y gonitwy cżyniono/ był ryty obraz Ceſarzowey Eudoxyey: wzięłá to ſobie zá krzywdę SkarŻyw 89; [ReuchlinBartBydg E6; BielKron 1551 5v; BibRadz Deut 27/15; Leop 1577 2.Reg 5/21 (Linde s.v. ryć)].

»ryte podobieństwo« = posąg (1): ábyśći[e] ſię nieomylili/ y ſobie nieutzynili rytego podobieńſtwá [ne ... faciatis vobis sculptam similitudinem Vulg Deut 4/16]/ albo Obras męſki/ álbo niewieśći KrowObr 110v.

Szeregi: »ryty, (a(l)bo) lany (a. lity)« (2): Bogowie ryći/ Bogowie lani/ Báálowie/ Aſthárotowie głuſzy Bogowie/ ſlepi Bogowie/ niemi Bogowie Obłuda ludzka/ [...] Otoſz maſz/ iáko ie [obrazy] Duch Swięty zowie. KrowObr 110; Przeklęty tzłowiek ktory tzyni ryty álbo lity Obras [sculptile et conflatile Vulg Deut 27/15] obrzydzenie Pańſkie KrowObr 111; [BibRadz Deut 27/15].

»(i) ryty albo (i) malowany« (3): KrowObr 112v, 114; toć tedy zgrzeſzył Sálomon/ ktory w onym ſławnym Kośćiele ták wiele obrázow y rytych y málowánych nádźiáłáć kazał: iáko dwánaśćie Lewkow ná Stolcu ſwym/ woły pod oną kádźią laną: y Lwy/ y Woły/ y Cherubiny ná odźiemkach ſłupow miedźiánych. etć. WujJud 47. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ryty i ([abo]) rzazany« (1): tám [w kraju Sagres] ći ludźie mieli ryte y rzázáne obrázy modłow ſwoich/ á niżli ktory ſnich iadł álbo pił/ dał pierwey obraſkowi ſwoiemu ieść. BielKron 452v; [Ryty abo rzazany obrass sculptile ReuchlinBartBydg E6].

b. Ozdobiony wyrytym ornamentem (5): Obrałem téż z żołędźiem kiiec gránowity: Kulę w rękę/ hárkábuz z prochowicą ryty. WyprPl Bv; [SienHerb 587b; InwMieszcz 1592 nr 288].

W przeciwstawieniu: »gładki ... ryty« (1): [wszyscy gotowali ubiory] Tákże Senatorowie/ y wſzyſcy Rycerze/ Iedni ſzáty przeważne/ á drudzy páncerze. [...] Ci Perſkimi hátłaſsy drudzy áxámity/ Ná tym [pancerz] głádki ná onym wzorzyſty y ryty. StryjWjaz Bv.

Wyrażenie: »kamień ryty« (3): potym vkazał łáńcuch s koſći ſloniowey ſpráwiony/ [...] potym ſiedm kámieni miſternie rytych [septem lapides sculptos] HistAl A3; [przyoblókł Pan Aarona szatą świętą] Robotą tkáną iedwabiu czerwonego/ y kámieńmi drogiemi/ ná kſztałt ſygnetow rytemi [sculpturis signaculi, in ligatura auri opere lapidarii]/ y robotą złotniczą w złoto oſádzonemi BibRadz Eccli 45/12[13]; Będąc tedy narodem Bożym; nie mamy rozumieć/ áby złotu ábo śrebru ábo kámieniowi miſternie rytemu [lapidi, sculpturae artis]/ ábo wymyſłowi człowieczemu boſtwo miáło być podobne. WujNT Act 17/29.

Szereg: »wzorzysty i ryty« (1): StryjWjaz Bv cf W przeciwstawieniu.

Synonimy: 2. rzezany, uciosany.

Cf NIERYTY, RYĆ