Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RZEZANIEC

Następne hasło: RZEZAŃSKI »

RZEZANY (68) part praet pass pf i impf

pf (64) [w znacz. 2., 3., 4., 5. z wyjątkiem Mącz 376c, WujNT 471], impf (4) [w znacz. 1., 6. oraz Mącz, WujNT w znacz. 5. (cf uwaga poprzednia)].

rzezany, rzezan (66), rzazany (2); rzazany BielKron; rzezany : rzazany BudBib (1:1).

rzezany (65), rzezan (2), rzezany a. rzezan (1).

e jasne; w rzazany pierwsze a jasne; -any; -ana, -åno.

Fleksja

sg
m	N	rzezany	f	N	rzezanå, rzezana, rzezan(a)	n	N	rzezan(e), rzezåno
	G	rzezan(e)go		G			G
	A	rzezan(e)go, rzezany		A	rzezaną		A
	I	rzezan(e)m, rzezanym		I	rzezaną		I	rzezan(e)m
	L	rzezanym		L			L

pl
N	m pers	rzezani
N	subst	rzezané
G		rzezanych
D		rzezanym
A	subst	rzezan(e)
L		rzezanych

sg m N rzezany (9). ◊ G rzezan(e)go (4). ◊ A rzezan(e)go (1), rzezany (1). ◊ I rzezan(e)m WyprKr (5), rzezanym (1) KlonFlis. ◊ L rzezanym (2). ◊ f N rzezanå (3), rzezana (1), rzezan(a) (1); ~ (attrib) -å (3), ~ (praed) -a (1). ◊ A rzezaną (1). ◊ I rzezaną (1). ◊ n N rzezan(e) (1), rzezåno (1); ~ (attrib) -(e) (1), ~ (praed) -o (1). ◊ [I rzezan(e)m ]. ◊ pl N m pers rzezani (5). subst rzezané (18); -é (2), -(e) (16). ◊ G rzezanych (3). ◊ D rzezanym (3). ◊ A subst rzezan(e) (5). ◊ L rzezanych (2).

Sł stp s.v. rzezać, rzazać, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVII(XVIII) w.

Znaczenia

1. [impf Cięty, przycinany]
2. pf Oszlifowany (o kamieniach ozdobnych) (9)
3. pf Wykastrowany (1)
4. pf Ozdobiony nacinaniem lub wycinaniem (29)
- Przen (1)
5. zwykle pf (Wy)rzeźbiony; ozdobiony płaskorzeźbą (27)
6. impf Zabijany ostrym narzędziem, zarzynany (2)

1. [impf Cięty, przycinany: Látorośli też ku ſzcżepieniu máią być obierány płonne [...]. Máią też być rzázáne z ſtrony drzewá ku wſchodu ſłońcá. Cresc 1571 122 (Linde s.v. rzezać); CracArtific 1550 nr 1216.]

2. pf Oszlifowany (o kamieniach ozdobnych) (9):

Wyrażenia: »dyjament (a. dyjamencik) rzezany« (7): Szosti Alſpant, w nim poſrzodku tablicza Diamentowa, o kolo dwa wagrubini, i dwa Diamenti Rauch rzezane. WyprKr 5v; Dziewiąti Alſpant, w nim Diament na trzi granie na kſtalt pontu rzezani WyprKr 7; Medaia [tj. medalion] zawieſzenie, W niey ſeſcz tabliczek Diamentowich [...]. Pontow [tj. ozdób] Diamentowich dwa, i trzeczi Diamenczik na trzi granie rzezani WyprKr 12, 5v, 7 [2 r.], 21.

»kamień rzezany« (1): Y vkázował ná ſobie [...] pierzśćień złoty ná pálcu z drogim kámieniem bárzo ſubtylnie rzezánym KlonFlis A2; [InwMieszcz 1597 nr 301].

»rzezany klenot« (1): Mącz 377d cf Szereg.

Szereg: »rzezany a strefowany« (1): Segmentatus, W rzezáne á ſtrefowáne klenoty vbrány. Mącz 377d.

3. pf Wykastrowany (1): Cżemu otroci rzezani nie łyſieią. (–) Bowiem taci poſpolicie bywaią niewieſciego przyrodzenia GlabGad B2; [[szlachcic litewski] Woł wałacha świeżego mając na powodzie Dał królowi, bo drygant pod nim spracowany ustał był, gdyż w ucieczce lepszy koń rzezany. StryjPocząt 485].

4. pf Ozdobiony nacinaniem lub wycinaniem; segmentatus Mącz; intercidus Modrz (29): A bárzo nam tępią dziatki Owy háwtowáne kwiatki Więc rzezane nogáwiczki Więc axámitne trzewiczki RejRozpr I3; Szata s srebroglowu bialego, Axamitem czarnem wzorziſto rzezanem powlieczona WyprKr 62v; Szata Podgardlo. Axamitu czarne^go gladkie^go. Rekawi drobno rzezane bez feretow WyprKr 68v, 60v, 63, 65 [2 r.], 67v, 68 [2 r.] (13); Fimbriata vestis, Brámowána ſzátá. proprie tame Fimbria est, Rzezány bram. Mącz 127a; Iednoby nam trzebá viąć thych pieſzcżot ſwoich/ thych pułmiſkow/ tych rzezánych áxámitkow/ y thych rozmáitych wymyſłow náſzych/ ktorymi ſie wſzyſcy boiowi ludzie brzydzą/ iedno tego tylko vżiwáią oni ludzie pieſzcżeni á zniewieſcieli RejZwierc 187v; Głupi młodźieniaſzkowie/ rufiánowie/ nierządne niewiáſty/ ludźie áni Rzecżypoſpolitey/ áni ktorey pewney oſobie zásłużeni/ chodzą świecąc ſię od złotá: wſzátách áxámitnych ábo rzezánych/ ábo złotem przipiękrzonych. ModrzBaz 142; PudłFr 53; ZbylPrzyg A3; [[księża mają się wstrzymywać] áby ſzat/ płaſzcżow/ kap iedwábnych/ cżerwonych álbo źielonych/ tákże trzewikow rzezánych/ áni oſtrog pozłoćiſtych nie nośli. SzczerbSpecSax 195 (Linde s.v. rzezać)].

rzezany w co (3): Iedni [rękawy] besz feretow nierzezane, Drugie s fereti rzezane w Rozę. WyprKr 61v; Bram ieden v dolu zlotoglowowi, Axamitem czerwonem w kwiati rzezanem powleczoni WyprKr 67, 62.

W połączeniu szeregowym (1): Segmentata vestis, Rzezána/ ſtrefowána á rozmáyicie náplátána ſzátá. Mącz 377d.

W charakterystycznych połączeniach: rzezany(-a, -e) aksamit(ek) (3), bram, nogawiczki, pościel, rękaw (9), szata, trzewiki; rzezany drobno (4), w kwiaty, w roże (2), wzorzysto.

Wyrażenia: »rzezany kabat(ek)« [szyk 3:1] (4): RejZwierz 122v; A ſnadź nie ták iáko dziś/ ieden drugiemu ſie zálecáiąc/ [...] ſzuká iákoby ieden drugiego w cżym podeidź á podſtępić mogł. Nuż owy rzezáne kábatki/ nuż owy pontaliki/ nuż owy záwieśiſthe deliyki/ ieden drugiemu ſie rownáiąc. RejZwierc 190v, 114v; Nie pátrz ná ty kochánki w rzezánych kábaciech/ Ani też rády ſzukay w nabożnych práłaciech. PaprPan Bv.

[»rzezane szycie« = prawdopodobnie haft angielski: 3 poszewki flamskie na zagłówki, z rzezanem szyciem InwMieszcz 1583 nr 243.]

Przen (1): Teć ſą godnośći one bráćie miły iáſne przed bogiem/ ſławne przed ludem: ktorym ći máſzkárnicy rzezáni [= noszący rzezane kabaty]/ nie ſwymy ále Oycow ſwych Tytułmi/ vſtępowáć w zaſługách przećiwko Rzeczypoſpolitey/ v mądrych Krolow muſzą. OrzRozm P4v.

5. zwykle pf (Wy)rzeźbiony; ozdobiony płaskorzeźbą; scalpturatus Mącz, Cn; sculptilis PolAnt, Cn; interrasilis Vulg; sigillatus Cn (27): Ná onych pagorkoch ſwych w gnyew go [Pana Boga] pobudzili/ Gdzye rzezáne báłwány ták márnye chwalili LubPs Sv, V6, dd4 marg; [Epikurus prowadzi młodzieńca do zamku, gdzie] chłodnicżki ná rogach pięknie rosſtáwione/ A náwſzem wielkim koſztem dziwnie przypráwione. S Cypryſu rzezánego á s kośći Słoniowych RejWiz 24v; Vdziáłaż ná nim [na ołtarzu] y koronkę rzezáną zlothą około/ y dwie obrądżce złote pod koronką ná káżdey ſtronie Leop Ex 30/3, Ex 25/25; Wtory Cherubin był ná dźieſiąći łokći teyże miáry iáko y pierwſzy/ á obádwá iednáko rzezáni byli. BibRadz 3.Reg 6/25, Ps 105/36; pavimentum scalpturatum, Rzezány páwiment álbo ziemie położenie rzezáne. Mącz 370b; BudBib Ier 10/14; Cory náſze niech kwitną ták/ iáko źrzetelné Rzezáné swiécą ſłupy kośćiélné. KochPs 209; SkarŻyw 552; [konew wielka, półgarncewa, rzezana i 2 małe InwMieszcz 1592 nr 288].

rzezany z czego (1): Bóg nie ieſt z drzewá rzezány/ Ani z mármóru kówány. ZawJeft 15.

W połączeniach szeregowych (3): do ćiebie mowie kxięże Biſkupie Krakowſki/ [...] Vyrzyſz teſz [na sądzie bożym] Obrázy rzezáne/ málowáne/ y wyſzyte/ Látá miłośćiwe/ Bálſámy/ y krzyzmá wáſze KrowObr 241; Toreumatum, opus politum et caelatum, Nieyáka robotá foremnie rzezána/ cioſána álbo toczona/ yáko obras y ynſza ſztuká takowa Mącz 458d, 376c.

W charakterystycznych połączeniach: rzezany(-a) bałwan (5), bog (2), cyprys, figura, konew, koron(k)a (2), pawiment (2), robota, rzecz, słup (2); rzezany foremnie, jednako, subtylnie.

Wyrażenia: »klenot rzezany« (1): Segmen item, Klenot nieyáki rzezány z máłych ſztuczek złotá vcziniony Mącz 377d.

»obraz rzezany« [szyk 5:3] (8): yáko figurá álbo obraz yáki rzezány/ wten cżás proſte drzewo yeſt kyedy onego żadnemi á rozmáitemi fárbámi nye pomáluye á nye przypráwi. GliczKsiąż P8; KrowObr 241; Niecżyń ſobie obrázu rzezánego áni żadne^go podobieńſtwá [Non facies tibi sculptile] tych rzecży ktore ſą wzgorę ná niebie/ y ktore ná ziemi niſko/ áni tych kthore ſą w wodzie pod ziemią. Leop Ex 20/4; BielKron 452v; KuczbKat 275; Cżym rozny rzezány obraz od malowánego/ niewiem: iáko tu drewno/ ták tám farbá. SkarJedn 237, 232, 237; [ReuchlinBartBydg E6].

[»rzezany sznicwerkiem«: 3 kule rzezane sznitzwerkiem InwMieszcz 1571 nr 168.]

Szeregi: »rzezan, ciosan« (1): Sculptilis, Co bywa rzezano/ cioſano Mącz 376c. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rzezany i lity« (1): Przeklęty mąſz ktory dziáła báłwaná rzezánego y litego [sculptile, et conflatile] brzydliwość Iehowy BudBib Deut 27/15.

»malowany i rzezany« (1): Lecz iáko ániołowie choćia tákże ſą nie ćieleśni y nie widziáni/ y żadnym obrázem wyráżeni być nie mogą/ á wżdy przećię w ſtárym zakonie byli málowáni y rzezáni/ y w kośćiele ſtáwiáni: ták też Bog Oćiec y Duch S. przeczby nie miał być málowány WujNT 471. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ryty i ([abo]) rzazany« (1): tám ći ludźie [z krainy Sagres] mieli ryte y rzázáne obrázy modłow [tj. przedmiotów kultu] ſwoich BielKron 452v; [Ryty abo rzazany obrass sculptile ReuchlinBartBydg E6].

6. impf Zabijany ostrym narzędziem, zarzynany (2): będzie teſz rzezáná ofiárá [mactabitur oblatio] zá grzech przed Iehową BudBib Lev 6/25; Gdyż ſię záwżdy/ y w oney vprzedzáiącey figurze muśiáło to náydowáć/ co ſłużyć/ áni ſię zgodźić nie mogło z rzecżą figurowáną: tákże ſię w figurowáney to pokazáło co w figurze nie było. Iáko w báránie Páſzchy rzezánym w Eiptćie/ á w báránie Iezuśie Meſyaſzu w Ieruzálem zámordowánym CzechEp 366.

Synonimy: 2. strefowany, wyciosany, wyryty; 3. omniszony, oprawiony, owałaszony, uwałaszony, wyczyszczony, wyrzezany, wyrzniony; 5. ciosany, dłubany, ryty, wyciosany, wydłubany, wyryty; 6. bit, zabijany.

Cf NIERZEZANY, RZEZAĆ