[zaloguj się]
[pdf]

PRZEMYSŁ (20) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N przemysł przemysły
G przemysłu przemysł(o)w
A przemysły
I przemysłem
V przemyśle

sg N przemysł (5). ◊ G przemysłu (1). ◊ I przemysłem (7); -em (1), -(e)m (6). ◊ V przemyśle (1). ◊ pl N przemysły (3). ◊ G przemysł(o)w (1). ◊ A przemysły (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Pomysłowość i działanie wymagające pomysłowości, umiejętności; też w ocenie negatywnej: chytrość, chciwość; ars, industria, sollertia Cn (16):

przemysł czyj [w tym: ai poss (2), pron poss (1)] (3): Owa w.m. pánie Derſniaku ták rozumieſz/ iżby ludzie ták byli niefortunni/ á ſkáżonego rozſądku/ że mogącz zmiękcżyć ſerczá okrutnych źwirząt/ mogąc to przewieść przemyſłem ſwym/ iż ich Lwi/ y Niedźwiedzie ſą poſłuſzni: [...] niemieliby mocz/ ábo chcieć ſobie pomoc GórnDworz Ffv. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »przemysł ludzki« [szyk 1:1] (2): Ale ktho może wſzytki ſztuki/ wſzytki haki/ ktoremi chłopi ná białegłowy idą wylicżyć. thák tego ieſt wiele/ y vſtháwicżnie zá przemyſłem ludzkim przybywa/ iż [...] GórnDworz Bb4v; któré [miasta] tákowé ſą/ że niektóré z nich ſámo położenié mieyſcá bróni: niektóré budowánié ſztuczné y ludzki przemyſł: niektóré záś gwałt ludźi ſámych dźielność. OrzJan 80.

Personifikacje (4):

W przeciwstawieniu: »przemysł ... cnota« (1): Złemuś dał ſzcżęśćie/ gdy przemyſł kieruie/ A ſzcżyra cnotá/ ná ſzwánki ſtyſkuie. GrabowSet F4.

Wyrażenie: »przemysł ludzki, człowieczy« [szyk 1:1] (1:1): Bo z tąd wſzyſtkie náuki pomnożenie bráły/ Gdy ich przemyſły ludzkie zlekká przycżyniáły. GostGospGroch kt; KlonFlis D2v.
Szereg: »rozum, przemysł« (1): O nieſzcżęſny rozumie/ przemyśle przeklęty: Iáko śmieſz cżynić tárgi o towar ták święty? KlonWor 28.
a. Prace bardziej skomplikowane, rzemiosło, wytwórczość (4): [człowiek] żywnośći ſobie nábywa w głębokich toniach y śiećiámi dźiwnymi: ieden wędą/ drugi niewodem/ trzeći wierſzą. to ieſt/ ieden tákim przemyſłem/ drugi owákim. KlonFlis A4.

przemysł czyj (1): Tymże ſpoſobem [szacować mają swoją majętność] y kupcy: á ći rozumieć ſie máią wſzyſcy ći/ którzy iákimkolwiek przemyſłem ſwoim żywnośći ſobie nábywáią OrzJan 124; [Bo ten więtſzy pożytek nie ták z máiętnośći iák z przemyſłu ludzkiego idźie ŚmiglLichwa 56].

W przeciwstawieniu: »przemysły ... rola« (1): Naydźiem inſzych doſyć v nas pożytkow [...]: Ale przemyſły w tákim doſtátku precż puśćiwſzy/ tylko w ſámey roley nabárźiey gmerzem GostGospSieb +4.

Szereg: »handle i przemysły« (1): MERCVRI wſzytkich hándlow y przemyſłow Boże: Ktoż twoię mądrość poiąć y wyſłowić może? KlonWor 1.
b. Fortel, zwłaszcza w ocenie negatywnej: podstęp, oszustwo (5): Bo dźiś/ przemyſłem/ nie iednym lecż troim/ Dźiwnym ſpoſobem/ vcżynność vdáią/ Nie z cnych rátunkiem/ ále z zyſkiem ſwoim. GrabowSet Y2; Trzeći rodzay przemyſłu podobien do Ryśiá. Bo włoſem iárzębátym oſzuka y Zyśiá. Ryś nákrapiáną ſkorą falſz y zdrádę znácży, Bowiem oſzuſt, iáko chce ták ſię przeinácży. KlonWor **.

przemysł czyj (1): Dokąd go [nieprzyjaciela] nie bacżyſz, Poważay go ſobie/ Pokładáiąc z pilnośćią ná ſtronie więc obie. Y przeſtrzegay ſię dobrze zá przemyſłem iego/ Pátrz byś iáko nie popadł nieſzcżeśćia iákiego. CzahTr I3; [Przeto Witołt łańcuch żelazny miąższy przez Niemen do zamku przeprowadził i u bramy uwiązał, a podle łańcucha łodzie i wiciny rzędem stawiając, most uczynił, aby tym łatwiej oblężonym mógł dać pomoc (marg) Przemysł Witołtów (–) StryjPocząt 316].

W połączeniu szeregowym (1): Wſzyſcy chytrośćią/ wſzyſcy przemyſłem y fortelem żywą. KlonWor ded **3.

Personifikacja (1):

Wyrażenie: »złodziejski przemysł« (1): Cżego nie ſpráwiłá Náturá/ tego chłopia ręká popráwiłá. Gdźie było chropowáto/ gdźie mu kámień wádźił/ Tego złodźieyſki przemyſł nadobnie pogłádźił KlonWor 21.

2. Zamiar, plan, pomysł (4): RAcż Pánie miłośćiwie przyiąć prośby Kośćiołá twego/ áby ſię przećiwnikom iego wſzytkim/ y rozśiewácżom błędow/ ktore ná świećie płużą/ przemyſły pomyliły LatHar 620.

przemysł czyj [w tym: ai poss (1), G sb (1)] (2): StryjKron 742 marg; Pánie Boże moy/ [...] ſpuść łyſkánie y gromy twoie/ á niechay wſzyſtkich nieprzyaćioł przemyſły będą pomylone. LatHar 603.

Zwrot: »przemysły przedsię brać« (1): CZemu ſię Pogánie zbuntowáli? á ludźie nikcżemne przemyſły przed ſię bráli? LatHar 359.
3. [Myśli, przemyślenia na jakiś temat (pl) [o czym]: A po śmierći vſtáną wſzytkié myśli ludzkié: to ieſt wſzytkié przemyſły o tych świeckich á docześnych rzeczách. WujBib 651a.

przemysł czyj: TEć ſą przemyſły moie/ o oycżyznie náſzey Rzecżyp. Polſkiey GrabZdanie Tv.]

Synonimy: 1. rozum, umiejętność; a. rzemiosło; b. fortel, podstęp; 2. pomysł, przedsięwzięcie; 3. myśl, przemyślenie.

KO