Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. PRZEPAŚĆ

Następne hasło: PRZEPATROWAĆ »

PRZEPAŚĆ SIĘ (10) vb pf

sie (8), się (2).

e jasne; w inf i fut a jasne; [-pådł], -padł-.

Fleksja

inf	przepaść się

praet
	sg		pl
3	m	przepådł się	m pers
	f	przepadła się, jest się przepadła	m an	przepadły się
	n		subst	przepadły się

plusq
	sg
3	f	była się przepadła

conditionalis
	sg
3	f	by się przepadła
3	n	bodåj się przepadło

inf przepaść się (1). ◊ fut 3 sg przepadnie się (1). ◊ 3 pl przepadną się (1). ◊ praet [3 sg m przepådł się.] f przepadła się (3), [jest się przepadła]. ◊ 3 pl m an przepadły się (1). [subst przepadły się.] ◊ plusq 3 sg f była się przepadła (1). ◊ con 3 sg f by się przepadła (1). n bodåj się przepadło (1).

Sł stp notuje, Cn: przepadło się, Linde XVI w. s.v. przepaść.

Znaczenia

1. Pęknąć, złamać się, rozpaść się (6)
2. Zapaść się, wpaść gdzieś (1)
3. [Oderwać się, zerwać się]
4. Zniknąć, przestać istnieć; zostać unicestwionym (2)
- a. Umrzeć (1)
5. Schudnąć, zmarnieć (o zwierzętach) (1)

1. Pęknąć, złamać się, rozpaść się; findi PolAnt, Cn; crepare, dehiscere, dirumpi, dissilire, fatiscere, fatisci, frangi, hiare, hiascere, hiscere, rumpi Cn (6): TAláncia Spártáńſka/ gdy ſyn z bitwy przybiegł/ Pytáłá/ co ſie sſtáło z ludźmi/ á ten iey rzekł. Ze wſzyſcy poráżeni/ tá kámień popádłá/ Dáłá mu w łeb/ áż ſkorá ná nim ſie przepádłá. RejZwierz 46v; Miecze wyięli/ łuki náłożyli/ Aby vbogie/ y dobré niſzczyli: Ale ich miecze w ichże ſercá wpádną/ A łuki w ręku ſámy ſye przepádną. KochPs 53; KochSz B3; Boday ſye przepádło To twoie zwiérćiádło: Bo tobą ſzali/ á ty ſye nie czuieſz/ Dawno ſye nie ſwéy twarzy przypátruieſz. KochPieś 22; ZbylPrzyg B2v; [Gdy ſię koſcz przepadnie v konia od niecżego/ lecż gi tak/ przeżży gorącim żelazem na przecziw onemu mieſczu [...] SprLek C2].

Fraza: »przepadnie się na łbie skora« = ktoś dostanie po głowie (1): Drugi też z kiyem wendruie Kury po wſiách popiſuie Więc też czáſem miáſto kurá Przepádnieſie ná łbie ſkorá RejRozpr F3.

[Zwrot: »przepaść się na dwoję« = findi in duo PolAnt: CzechNT Matth 27/51; a broniąc ſię [Albrecht] Czechom/ miecz mu ſię przepadł ná dwoię/ y iuſz ſię nie miał czym bronić/ áż mu Krupſki mieczá dodał StryjKron 664 (Linde s.v. przepaść).]

2. Zapaść się, wpaść gdzieś (1):

Zwrot: »do piekła się przepaść« (1): Wielki dźiw/ iż ſię oná kráina/ gdźie ſię ći Smokowie lęgli/ záraz do piekłá nieprzepádłá. PowodPr 33.

3. [Oderwać się, zerwać się:

Zwrot: »z powroza się przepaść«: A thes lampa nawyelebnyeyssa przerzeczonego koscziola wtenczas barzo zwielkiego y mocznego powroza gest ssie przepadla y zlomyla. SprChęd 103.]

4. Zniknąć, przestać istnieć; zostać unicestwionym (2): Ktorego [papieża Grzegorza] kiedyby ſłucháć chćieli/ á iemu wierzyć dawnoby ſię z tą ſwoią ſtolicą [tj. Rzymem] przepáść muśieli. NiemObr 60; [in exemplum subversionis Sodome ⟨et Gomorrhe⟩ rownye yako ſze ſthalo w ſſodomye wgomorze/ ktore ſze przepadly TomZbrudzBrul Deut 29/24].

a. Umrzeć (1):

Zwrot: »dobrze [= omal] się nie przepaść [od czego]« (1): [Sara] dobrze ſie byłá nye przepádła cżáſu yednego/ od kłopotu á fráſunku/ gdy yey dzyewká ná ocży wyrzucáłá nyeſſcżęſcye/ ktore od mężow myáłá/ á iż po nyey rodzicy żadnego ſie płodu nye ſpodzyewáli. GliczKsiąż C2.

5. Schudnąć, zmarnieć (o zwierzętach) (1): (did) Máſztálerz s Pánem. (–) Pánie konie ſie przepádły/ Y wcżorá owſá nie iádły/ Ażem im był po ſnopku dał RejZwierc 235v.

Synonimy: 1. puknąć, rozsieść się, złamać się, złomić się; 4. przeminąć, skończyć się, ustać, zniknąć; a. umrzeć.

Formacje współrdzenne cf 2. PAŚĆ.

LWil