Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESTRZEC

Następne hasło: PRZESTRZECH »

PRZESTRZEC SIĘ (11) vb pf

sie (7), się (4).

Teksty nie oznaczają é; pierwsze e prawdopodobnie jasne (tak w prze-).

Fleksja

inf	przestrzec się

praet
	pl
3	m pers	przestrzegli się

imperativus
	pl
1	przestrz(e)żmy się

conditionalis
	pl
3	m pers	by się przestrzegli

inf przestrzec się (6) [zapis: -dz] [w tym: znacz. 5. RejFig może PRZESTRZEC + może SIĘ]. ◊ fut 3 pl przestrzegą się (2). ◊ praet 3 pl m pers przestrzegli się (1). ◊ con 3 pl m pers by się przestrzegli (1). ◊ imp 1 pl przestrz(e)żmy się (1).

Sł stp, Cn, Linde brak.

Znaczenia

1. Przyjąć ostrzeżenie (2)
2. Zacząć mieć się na baczności, stać się ostrożnym (1)
3. Wziąć przykład odstraszający, nauczyć się na czyichś błędach (4)
4. Zdać sobie z czego sprawę, spostrzec się (1)
5. Poznać, zrozumieć (3)

1. Przyjąć ostrzeżenie (2): Ieſli ſtroż ná wieży wołáć będzie: oto idzie nieprzyiaćiel: á ludzie ſię nie przeſtrzegą: ſámi ſobie winni zoſtáną/ á ſtroż wolny bez karánia będzie. SkarKaz )(3.

przestrzec się czym (1): Aleby ſie drugi mogł ſam przeſtrzedz á przeſtráſzyć onym ſrogim vpominániem Páná ſwego/ ktory przez vſtá Prorockie mowi: Iż krwie tych opuſzcżonych owiecżek chcę páthrzyć z ręku ich/ ktorym ſą porucżone. RejPos 23v.

2. Zacząć mieć się na baczności, stać się ostrożnym [na co] (1): wſzákoż niewiem by náſze Polki niebyły w tym ták miſterne/ chocia náuki w ſobie niemáią/ iáko kiedi Włoſzki. A przetho nie one z moiey kſięgi chytrſze zoſtáną/ ále ſie męſzcżyzni nieiáko przeſthrzegą ná chytrość wſzeláką. GórnDworz B4v.

3. Wziąć przykład odstraszający, nauczyć się na czyichś błędach [w tym: czym (2)] (4): A theż młody cżłek przecżedſzy [„Przypowieści przypadłe”, inaczej „Figliki”]/ może ſie wiele ludzkiemi przygodámi przeſtrzedz. RejFig Aa.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby nie] (2): Y to ktemu/ iż obacżiwſzy go [drugiego człowieka] w tym vpornego á niedbáłego może ſie przeſtrzedz/ áby mu nie dał nicz ná ſobie wyłudzić/ á od prawdy ſie vwieść/ y towárzyſtwá z nim mieć iuż ſie też przeſtrzegáć będzie. RejZwierc 83; SkarŻyw 108.

Zwroty: »na potym się przestrzec« (1): Bo nietylo ſię w onym omylnym poſądzániu ſwym vpámiętáli: ále ſię teſz y ná potym przeſtrzegli/ áby ſię ná tákie rozumienia o ludziech nieſkwapiali. SkarŻyw 108.

»przestrzec się przykładem [czyim]« (1): Bo y ſam ſie może przeſtrzedz onym złym przykłádem drugiego/ y onego też może cżáſem przeſthrzedz poććiwie z onego ſzkodliwego przypadku iego. RejZwierc 83.

4. Zdać sobie z czego sprawę, spostrzec się [iż] (1):

Szereg: »nie przestrzec się ani obaczyć« (1): Ale mi podobno rzecżećie X⟨ięże⟩ K⟨anoniku⟩ [...]/ chcąc te kły/ tych wilkow iádowitych Kátholikow ſwych [...] owcżynką iáką pokryć/ áby ſię proſtacżkowie omamieni nie przeſtrzegli/ áni obacżyli: iż on nie gáni zgołá piſmá ś. áni go też odrzuca: á iż też nie ták idźie o piſmo ś. iáko o iego wyrozumienie CzechEp 122.

5. Poznać, zrozumieć (3):

przestrzec się czego (2): bo tám naydzieſz rozmowy s kim chczeſz/ naydzieſz przykłády y przypadki ludzkie iákie chczeſz/ kthore gdy przepátrzyſz iáko przez kryſztał/ ſnádnie ſie y ſwych przeſtrzedz możeſz/ y drugiemu rády poććiwey dodáć możeſz. RejZwierc 209. Cf przestrzec się czego z czego.

przestrzec się czego z czego (1): Przypowieśći przipádłe/ s ktorych ſye może wiele rzecży przeſtrzedz. RejFig Aa.

przestrzec się w czym (1): O Częſtey modlitwie do BOgá w potrzebách náſzych/ mamy Páná náſzego IEzu Chryſtá gęſte w Ewángeliey náuki y vpominánia. [...] W czym ſię naprzod przeſtrzeżmy/ áby kto nie rozumiał iákiey nierownośći boſtwá Páná náſzego z Oycem/ ktoremu ſię vkarza y modli. SkarKaz 608a.

Synonimy: 4. obaczyć się, ostrzec się; 5. obaczyć się.

Formacje współrdzenne cf STRZEC.