[zaloguj się]

PRZEŚCIERADŁO (89) sb n

prześcieradło (88), prześciradło (1); prześcieradło : prześciradło FalZioł (4:1).

Pierwsze e, a oraz o jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie); -ście- (7), -ścié- (6); -ście- MurzNT (4), Mącz (2); -ścié- SienLek; -ścié- : -ście- OpecŻyw (5:1).

Fleksja
sg pl du
N prześcieradło prześcieradle
G prześcieradła, prześcierådł
A prześcieradło, prześcieradła prześcieradle
I prześcieradłem prześcieradły, prześciradły, prześcieradłami
L prześcieradle
inne pl N a. A - prześcieradła

sg N prześcieradło (9).G prześcieradła (4).A prześcieradło (35).I prześcieradłem (12); -em (3), -(e)m (9).L prześcieradle (1).G prześcierådł (6); -ådł (3), -(a)dł (3).A prześcieradła (14).pl N a. A prześcieradła (1).I prześcieradły (4) BudNT, LatHar, WujNT (2), [prześciradły], prześcieradłami MWilkHist (1).du [N (cum nm) prześcieradle.]A (cum nm) prześcieradle (2) LibMal 1544/91v, 1545/105.

stp: prześcieradło, prześciradło, Cn: prześcieradło, Linde także XVIII w.

Kawałek tkaniny (najczęściej lnianej) służący do różnych celów (najczęściej jako bielizna pościelowa, ręcznik lub rodzaj okrycia ciała); linteamen Murm, Mymer1, PolAnt, Vulg, Cn; linteum PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg, Cn; sindon PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, Cn; lodix Calep; cadurcum, plaga, plagula Cn (89): ZapMaz III T 1/451v; [Jezus] ſlożyl s ſiebie ſweé odzienijé/ na znamię ſwé cżyſtoty ij niewinnoſci/ przéſcieradlem [!] ſie przepáſál OpecŻyw 91, 91v, [155], 157v; Iakom ya sdomu yego nyewssyala parel [lege: pereł] y dw plysku Colnyerzu plascza ostrodomskiego [...] dw pyerzyn pyaczy podussek y czterech przesczyeradl Tako my bog pomozi y yego maka. ZapWar 1542 nr 2557, 1524 nr 2300, 1532 nr 2471; Linteamen. eyn leyloch. Przeſćyerádło Murm 147; Mymer1 29v; pothym wezmi przeſcieradło: macżay ie w oney wodzie w ktorey zioła wrzały, á vwiń wſzythko ciało w ono przeſcieradło mokre FalZioł II 19a; Pierwey niżli czechy na pierzyny oblecżeſz á przeſciradła na łoże położyſz: rozwies ie w ſwietniczy á zakurz pod nimi kadzidłem FalZioł V 65, II 19a [2 r.], V 69v; powyada yſch poſchwi yedney y przeſzczyeradla poziczela Schimunovi LibMal 1544/91v, 1545/105, 1546/117; MurzNT Mar 14/51, 52, 15/46 [2 r.]; WyprKr 115v; A Iozef wźiąwſzy ćiáło [Chrystusa]/ vwinął ie w czyſte prześćierádło. BibRadz Matth 27/59; Słowo Greckie Syndon podczas známionuie płotno lniane/ y prześcieradło iakoſmy tu wykłádáli/ áczkolwiek ná thym mieyſcu vczeni ludźie przez prześćierádło rozumieią nieiakie lniane odzienie ktorego na on czás Zydowie vżywáli. BibRadz II 29d marg, Iudic 14/12, 13, Mar 14/51, II 29d marg, Mar 14/52; [Joanna] vwiłá ſobie głowę prześćierádłem BielKron 238, 420v; Mącz 195a; Kobiercámi ze wſzech ſtron śćiány zobijano/ Prześćierádłá tkankámi/ w koło zbrámowano. BielSat D2v; BudNT Ioann 19/40, Luc 23/53; y chcąc iego [pobitego mnicha] grzebiet oglądáć/ zákryćiem go kazał prześćierádłem SkarŻyw 99, 141, 440, 519; (did) Philemon záyrzawſzy do grobu (–) Bo/ bo/ bo/ pánowie poſzedł [Chrystus] Bá y prześćierádłá odſzedł. MWilkHist D, D2; WerGośc 218; BielRozm 27; Calep 611a; GrabowSet P4v; Godźieneś P. Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ od S. Nykodemá máśćiámi wonnemi pomázány/ y w prześćierádło od S. Iozephá kupione vwiniony. LatHar 544, 81, 702, 708 [2 r.], 714 [2 r.], 727, 737; A niektory młodźieniec ſzedł zá nim odźiany prześćierádłem ná nágie ćiáło WujNT Mar 14/51, Matth 27/59, s. 122 [2 r.], Mar 14/52, 15/46 [2 r.], s. 184 (21); [BierRaj 1530 M5; [Chrystusa] z krzyza w nieſzpor ſlożono v matki na łonie położono, maſciami pomazano, w przeſciradło vwinąwſzy w grobie z płacżem w Complethę pochowano. Pozdraw B2; Poſchewki przeſczieradla Rabki theſch thąm widal ZapWpolActAdv 1550 205/153v; niemáſz żadnych máteracow/ żadnych prześćieradł. BusLic 3v; CracArtific 1552 nr 650; tamże dwie prześcieradlee [!], nowych jest prześcieradł 9 swy roboty. InwMieszcz 1559 nr 88].

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym gatunek tkaniny (2): anym wsząl przeszczyeradla ploczennego ZapWar 1513 nr 2126; Przeſczieradlo kitaiczane czerwone do noſzenia ſzath WyprKr 92; [dwie prześcieradle wielkie [z] [poprawka wydawcy zbędna] prostego płótna InwMieszcz 1575 nr 200; 3 obrusy, 4 ręczniki, 2 prześciradle lniane, a 3 paciesne InwMieszcz 1585 nr 264].

W połączeniach szeregowych (1): Kobierce/ przeſciéradla/ roſkoſſné pierzyny/ na to loże ſluſſalo/ gdzie dziéciątko leżalo OpecŻyw 19; [Goſpodarze domow gośćinnych/ cokolwiek pośćieli prześćieradł wezgłoẃ/ j inſzych gośćinnych potrzeb máią/ do dźiedźictwá należą. SzczerbSpecSax 141, 135 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: prześcieradło czyste (5), mokre, nowe, wielkie (2); prześcieradło kitajczane, lniane, pacześne, płocienne, prostego płotna; prześcieradło kupić (4), często odmieniać, położyć na łoże, porzucić (3), pożyczyć, ukraść (2), włożyć [na kogo], zbramować (2), zjąć; w prześcieradło obleczony, uwinąć (a. zawinąć, a. uwinienie, a. uwiniony, a. obwinion) (15), zawiązać [co]; prześcieradłem obwiązać, obwinąć się (a. obwinion, a. uwinąć, a. uwiniony) (6), odziany, opasać się (a. przepasać się) (2), pokryty, ucierać, uwić głowę, zakryć, związać [co] (2).

Wyrażenia: »prześcieradło białe« (2): OpecŻyw 157; wymyy go [konia] dobrze onym ługiem/ támże niech poſtoi áże dobrze oſchnie/ potym włoż nań prześćiérádło białe/ y gunię możeſz SienLek 190v.

»prześcieradło cieniuśkie (a.[cienkie])« [szyk zmienny] (1): Sindon – Czięniuskie przeſczieradło. Calep 982b; [InwMieszcz 1581 nr 235].

»prześcieradło łożne« (1): Zeznala theſch y zdrugiego spidwaſka kthori othworem ſtall dwye poſchwye wyąla y dwyą przeſzczyeradlye lozne dobre LibMal 1544/91v.

Szeregi: »prześcieradło abo chusta« (1): Káżdy goſpodarz v domu ſwego/ niech ma [...] prześćierádło ábo chuſtę ná długiey tycży/ ktorąby rozmocżywſzy ogień gáſzono ModrzBaz 83v.

»obrus a(l)bo prześcieradło« (2): przyſzli do iedney źiemiánki ná wśi/ rzekli iey: [...] maſz iákie obruſy albo prześćierádłá ku poświęceniu BielKron 420v [idem] WerGośc 218.

»prześcieradło i (a) rańtuch« (2): ZapWar 1527 nr 2534; Iezu kthorys z maſciami przeſcieradłem cżyſtem y rańthuchem byłes obwinion. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch C7.

»prześcieradło albo rąbek« (1): Sindon, Cienkiey á ſubtilney lniáney przędze prześcierádło álbo rąbek/ ráńtuch. Mącz 395a.

Synonim: płachta.

MN