Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RZEZAĆ

Następne hasło: RZEZAK »

RZEZAĆ SIĘ (5) vb impf

rzezać się (3), rzazać się (1) [oboczność dotyczy praet i fut złożonego]; rzezać się Leop, HistHel, KochFr; rzazać się BudBib.

sie (3), się (2).

e oraz oba a jasne (w tym w drugim a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
praes
	pl
3	rzeżą się

praet
	sg		pl
3	m	rzezåł się	m pers	rzezali się

fut
	sg		pl
2	m		m pers	będziecie się rzazać
3	m	będzie się rzazać	m pers	będą się rzezać

imperativus
	sg
3	niech się rzeże

praes 3 pl rzeżą się (1). ◊ praet 3 sg m rzezåł się (1). ◊ 3 pl m pers rzezali się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się rzazać (1). ◊ [2 pl m pers będziecie się rzazać.] ◊ 3 pl m pers będą się rzezać (1). ◊ [imp 3 sg niech się rzeże. ◊ part praes act rzeżąc się.]

Sł stp, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w. s.v. rzezać.

Znaczenia

1. Ranić się (4)
- a. W funkcji zwrotnej: kaleczyć się nacinaniem (3)
  - α. O nacinaniu ciała na znak żałoby (2)
- b. W funkcji wzajemnej: ranić się a. zabijać wzajemnie podczas walki (1)
  - Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
2. Odcinać się od czegoś ostrym narzędziem (1)
3. [Kastrować się]

1. Ranić się (4):

a. W funkcji zwrotnej: kaleczyć się nacinaniem (3):

[rzezać się w co: Zegnáiąc ſię z nim [Tęczyński z królem Henrykiem] z płácżem/ obá ſwą krew rzeżąc ſię w pálce pili. PaprHerby 684.]

Zwrot: »[czym] do krwie się rzezać« (1): [Żydzi] Vſłucháli porády [Heliasza]/ y bárziey wołáli/ Nożmi y też brzytwámi/ do krwie ſie rzezáli [et incidebant se ... cultris et lanceolis Vulg 3.Reg 18/28]. (Bo ten mieli obycżay) HistHel Cv.

α. O nacinaniu ciała na znak żałoby; incidere se Vulg, PolAnt (2):

rzezać się dla kogo (2):A pomrą wielcy y máli w tey źiemi: nie będą pogrzebieni áni opłákáni/ áni ſie będą rzezáć/ áni obłyſiáć dla nich. Leop Ier 16/6; Y pomrą wielcy y máli w ziemi tey/ nie pogrzebą ich/ áni ich płákáć będą/ nie będzie ſię też nikt rzázać (marg) Albo drápáć. (–)/ áni łyśiny cżynić dla nich. BudBib Ier 16/6.

[rzazać się nad kim: Nie będźiećie ſie rzázać/ áni czynić będźiećie łyśiny nád vmárłim. WujBib Deut 14/1; TomZbrudzBrul Deut 14/1.

W połączeniu szeregowym: non vos incidetis nyebedzecze ſze rzazacz any ran ſſobie zadawacz [...] any ſbythnyey zaloby czynycz nad przyaczolmy vmarlymy TomZbrudzBrul Deut 14/1.]

b. W funkcji wzajemnej: ranić się a. zabijać wzajemnie podczas walki (1):

[rzezać się z kim: Świerski z swoim ufem na ratunk przybieżał, Cisną się, iż się równo Niemiec z Litwą rzezał, Lecz wielkość górę wzięła, Litwa pierzcha w nogi StryjPocząt 275.]

Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Drewniáne trupy wſzędy w koło leżą A tu/ co dáley/ tym ſie bárziey rzeżą. KochSz B3v.

2. Odcinać się od czegoś ostrym narzędziem (1):

Zwrot: »rzezać się w koszu« = uwalniać się z kosza zawieszonego nad wodą (rodzaj kary), odcinając sznur, na którym kosz został zawieszony [szyk zmienny] (1): (nagł) O Mikoſzu. (–) MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu KochFr 94; [(nagł) Ná mężá kárá ktory żonę dobrą biie [...] (–) TEn iż cżyni nád zwycżay/ y nád przyrodzenie/ [...] Godźien ten vtopienia w plugáwym iezierze/ Abo ná wiecżną háńbę/ niech ſię w koſzu rzeże. PaprPróba E2 (Linde)].

3. [Kastrować się: Drudzy ſię zábijáią z teſknośći/ [...] Drudzy dla tego/ áby w grzech nie vpádli/ iáko niektorzy co ſię ſámi rzezáli/ chcąc ſię przy czyſtośći zoſtáć. SkarŻyw 1120 (Linde).]

Synonimy: 1.b. bić się; 3. trzebić się, wałaszyć się.

Formacje współrdzenne cf RZEZAĆ.