[zaloguj się]
[pdf]

PRZYSŁUSZEĆ (147) vb impf

przysłuszeć (4), [przysłuszać]; przysłuszeć MetrKor, GroicPorz, ComCrac, Calag, też od form przysłuszy, przysłuszeje, [przysłuszeli], może też (jako wyjątek od wzoru koniugacyjnego) od przysłusze (70); przysłuszać też od form przysłusza, przysłuszają (53).

[praet i con -ał(-), -ali- wskazuje na bezokolicznik -eć lub -ać; na -ać RejKup, KromRozm III, Diar, Leop, UstPraw, Mącz; na -eć: RejPs, LubPs, GroicPorz, RejZwierz, RejPos; na -ać i -eć: LibLeg, BibRadz, BielKron; na -ać lub -eć WróbŻołt (brak formy praes).]
Fleksja
inf przysłusz(e)ć, przysłusz(a)ć
indicativus
praes
sg pl
3 przysłuszå, przysłusze, przysłuszy, przysłuszeje przysłuszają
praet
sg pl
3 m m pers przysłuszeli
f przysłuszała m an
n przysłuszało subst przysłuszały
fut
pl
3 subst przysłusz(e)ć będą
conditionalis
sg pl
3 m by przysłuszåł m pers
n przysłuszałoby, by przysłuszało subst by przysłuszali, by przysłuszały

inf przysłusz(e)ć (3), [przysłusz(a)ć]. ◊ praes 3 sg przysłuszå (34) [w tym: przysłuszå jest (na wzór „potrzeba jest”) (1) LibLeg], przysłusze (34), przysłuszy (24), przysłuszeje (2); -å OpecŻyw, MiechGlab, HistAl, Leop (5), UstPraw, Mącz (2), LeovPrzep, BiałKat, CzechRozm, KlonWor; -e MetrKor, GroicPorz; -y ZapWar, RejŁas, RejJóz (4), LubPs (2), RejWiz, RejZwierz, BibRadz, RejAp, GórnDworz (2), RejPosWiecz2 (2); -å : -e : -y : -eje FalZioł (3:1), BielŻyw (1:2:1), LibLeg (9:6), RejPs (–:13:3), ComCrac (1:3), SeklKat (4:1), BielKron (–:2:–:2), RejPos (1:3:2), RejZwierc (–:1:2); ~ -å (15), -a (2); -a HistAl; -å : -a BielKron (1:1). ◊ 3 pl przysłuszają (18). ◊ fut 3 pl subst przysłusz(e)ć będą (1) MetrKor. ◊ praet 3 sg f przysłuszała (2). n przysłuszało (19). ◊ 3 pl [m pers przysłuszeli.] subst przysłuszały (2). ◊ con 3 sg m by przysłuszåł (1). n przysłuszałoby, by przysłuszało (5). ◊ 3 pl subst by przysłuszali (1) LibLeg, by przysłuszały (1) GroicPorz.

Sł stp: przysłuszać, przysłuszeć, Cn brak, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Być czyjąś własnością, przypadać komuś na własność; pertinere Vulg (7):

przysłuszać komu (3): yeſcze ſią theſz roſkaſzal yego Cro M. wszandy dovyadowacz y pythacz yesly zeby sthych rzeczy bylo czo yesczye naleſzyono aby tho przes vrzandnyky pana mego bylo pochovano y czaſzv ſzwego komv przisluſza wroczono LibLeg 7/33, 7/33v; Temczi prziſłuſſayá Wozy Ktorem ſię tu Pycha mnozy RejKup v4v.

przysłuszać ku czemu (2): Napierwey [król] wykupił źiemię Spiſką [...] od Ianá Iordaná z Záklicżyná [...]. Nieſzową od Sthániſłáwá Kośćieleckiego [...]. Od Krákowſkich rádzyec/ co ku wielkim rządom zamkowym przyſłuſzało [!] BielKron 405v, 36.

przysłuszeć na kogo (1): Grat y ſczebrzuch [zmarłej żony] [...] ná żadnego inſzego/ iedno ná Mężá y dźieći iey [...] ma przyſłuſzeć GroicPorz gg3.

a. Być wybrańcem Boga (1):

przysłuszeć k komu (1): Ráno tho okaże Pan/ ktorzy kniemu przysłuſſáią Leop Num 16/5.

[przysłuszeć komu: [Bóg] wybawyl ÿe ſnÿewolÿ albo/ poſwal ye/ yſz yemv przyſzluſzelÿ TomZbrudzBrul I 146.]

2. Podlegać (8):

przysłuszeć k komu, ku czemu (2): Też kośćioł Chełmieńſki ku Gnieznieńſkiemu od tego cżaſu przyſłuſzeie BielKron 395. Cf Zwrot.

Zwrot: »[k komu] przysłuszać z prawa« (1): gdzie tám [papież] roſkázuie przyiecháć/ tym ktorzy k niemu przyſłuſzáią z práwá Pátryárchom/ Arcybiſkupom/ Biſkupom/ Opáthom/ y innym BielKron 220v.
a. Podlegać jurysdykcji (5):

przysłuszać do czego [= do kogo] (2): Ieſcze ty rzeczy do ſądu duchownego prziſluſſayą, Czary goſla, czynſſe Koſczielne ComCrac 20, 20v.

przysłuszać czemu (2): przodkiem aby znacz belo ktore rzeczy ſądovi duchownemv a ktore ſwietſkiemv przyſluſſayą ComCrac 19v, 21.

przysłuszeć ku czemu (1): Ieſcze tez kv ſądu dvchownemv przyſlvſſecz ma rozprava a podavanie koſczielne Plebanyei oltarzow, praebend y ynnych beneficii. ComCrac 21.

b. Podlegać wpływom astrologicznym [czemu] (1): s ktorych dwu známion niebieſkich [Byka i Niedźwiadka, tj. Skorpiona]/ Bykowi Wielka Polſká przyſłuſza. LeovPrzep E2v.
3. Przysługiwać, należeć się; deberi, decere Vulg [komu, czemu (z wyjątkiem [BibRadz])] (18): iawno ieſt iż oni Gotowie kthorzy w Daciey pod krolem Dunſkim mieſzkaią, nie ſprawnie ſobie imiona Oſtrogotow albo wyſzogotow przywłaſzcżaią, gdyż nie im to przyſłuſza, ale onym co przy morzu zoſtali w Miſiey MiechGlab 38; pani Anna z Gorki [...] ku tey rzecży [tj. przypisaniu Żołtarza] zdała mi ſie być nagodnieyſza/ bowiem iey to nawięcey przyſluſzało WróbŻołtGlab A2; mocnie [Pan] káżdemu dzierży obietnice ſwoie/ á nietylko iednemu národowi ále y wſſem yle komu iáka godnoſć przyſluſſe. RejPs 146v, 66, 93v, 170, 216; [Grzechem przeciwko czwartemu przykazaniu jest] nieplaczić tego/ czo ym [przełożonym duchownym] przyſluſſa SeklKat H3, D4, Z; Tám ſmiałoſcz/ tam bezpieczenſtwo Tam zgyneło nabożenſtwo Ktore właſnie przjſluſſało Boſtwu memu RejKup y2v; Leop Ps 64/2; gdy iákiemu inſzemu ſtworzeniu byłá iáka chwałá dawaná/ ktora nie przyſłuſzy iedno ſámemu imieniowi iego ſwiętemu. RejAp 180; RejPos 304v; RejZwierc 205; KlonWor 46.

[przysłuszeć na kogo: Kup proſzę ćię imienie moie/ [...] ábowiem práwem dźiedźicżnym ná ćię przyſłuſzy [quia tuus est iure haereditario]/ á to tobie właśnie kupno należy BibRadz Ier 32/8 (Linde).]

Zwroty: »prawem przysłuszać« (1): Niebędzieli [brat zmarłego] chćiał poiąć żony brátá ſwego/ ktora práwem iemu przyſluſſa [lege debetur]/ wynidzie oná niewiáſtá do brany mieyſkiey/ y przełoży ſkárgę przed Stárſſymi Leop Deut 25/6; [BibRadz Ier 32/8 (Linde)].

»własnie przysłuszeć« (1): Wyznánie Boſtwá páná Kriſtuſowego/ gdzye mowi: będą go chwalili/ co bogu właſnie prziſłuſzy. LubPs Q4v marg.

4. Stanowić z czymś pewną część, być częścią, elementem; pertinere Vulg (23):

przysłuszeć k(u) czemu (7): [Przysięgam] yſch yego Krolyewſkyey myloſczy wyernye sluzycz bądą przy dzye lyechmnye [!] poruczonych a wſythkych skody skaz przy thych tho dzyelyech, tho yeſth szamych dzyal, kul kamyennych y zelaſznych prochow y wſythkych ynych rzeczy kthoreſz kolwyek ku they strzelbye przyſluszecz bądą MetrKor 37/4; RejKup z4v; GroicPorz gg3, gg3v; iżby tám vmywano y chędożono to co ku ofiáram palonem przyſłuſzáło BibRadz 2.Par 4/6; tym będzyesz mázał [...] ſtoł z nacżynim iego/ lichtarz y co k niemu przyſłuſze/ ołtarze ofiárowánia y palenia/ y nacżynie ktore k nim przyſłuſze BielKron 33v; Caligarius, To co ku nogáwicam/ álbo skorniam przysłuſza. Mącz 31d.

Szereg: »należeć i przysłuszeć« (1): A ieſli żoná vmrze nie zoſtáwiwſzy płodu/ tedy to wſzytko co ku Gieradźie należy y przyſłuſze/ [...] To Syeſtrze iey [...] ma być wydáno. GroicPorz gg3.
a. O terytoriach (13):

przysłuszać do czego (4): tám ią [królową węgierską] Ceſarz przełożył ná mieyſce ćiotki ſwey Márgárety/ ná tych Páńſtwách ktore przyſłuſzáią do Belgium Gálliſkiey. BielKron 210, 18, 359; [około których [Inflantów (n-ethn)] potrzeba wiedzieć, jakoby do Korony przysłuszać mieli. Diar 1566 41; ná chorągwi Orłá białego/ w polu cżerwonym/ á z drugiey ſtrony vżywa ieſzcże pogoni/ że niekiedy [Podlasze] do Litwy przyſłuſzáło. BielKron 1597 9].

przysłuszeć ku komu [= czyim ziemiom], k(u) czemu (10): ZapWar 1516 nr 2137; wiwiedziawſchi tes yeſly bi the polia na ktorich poddany naſchi owcze swe paſſayą kv zamkv naschemv Oczakowſkiemv prziſluſzali LibLeg 10/68v, 10/60, 11/19v, 20; Leop 3.Reg 9/19; ktore [księstwo rakuskie] z dawna przyſłuſzáło ku koronie Węgierſkiey BielKron 313v; A od tego cżáſu [śmierci Witolda] Podole ku kroleſtwu Polſkiemu przyſłuſzeie. BielKron 386v, 48, 275v.

Szereg: »nie być ani przysłuszać« (1): tha ziemia nyeyeſth any przislvscha kv kroliowy polſkiemv na ktorey owcze nasche chodzą LibLeg 11/19v.
b. O ludziach: być członkiem (2):

przysłuszać do czego (1): A tákowi [niesłuchający rozkazów Kościoła] do koſcyołá bożego yákoś ſlyſſał/ nye przyſluſſáyą. KromRozm III F4; [BibRadz Is 56/8 (Linde)].

przysłuszać k czemu (1): Ktey rádzie przyſłuſzáią Krfierſtowie BielKron 225v.

5. Być czyimś obowiązkiem [komu] (1): Abowiem iáko zá grzech/ takież y zá opuſſczenie co dobrego/ offiárá przyſluſſa kápłanowi [ad sacerdotem pertinet hostia]: bo rzecz bárzo święta ieſt. Leop Lev 14/13.
6. Być zobowiązanym (2):

przysłuszać do czego (1): któré obiéránié [...] niebytnośćią któréy ſtrony przekázywáć ſie nie ma: gdy będą wſzyſcy którzy do tego przyſłuſzáią/ przyzwáni SarnStat 1011.

przysłuszać czemu (1): (nagł) O tych co przyſłuſzáią rokom: idem. (–) Woiewodowie/ Stároſthowie/ Káſtellani/ Sędzyowie/ Podſędkowie/ y inſzy dignitarze máią być ná wielkich rocech UstPraw G3.

7. Nadawać się, być odpowiednim, pomocnym; pertinere Vulg (12):

przysłuszeć do czego (2): Y włożą nań wſzythki naczynia ktore do niego [ołtarza] przyſłuſzáią [vasa ... in quibus ministrant]/ to ieſt/ Lopáty/ Widełki/ Miotły/ y Miednice BibRadz Num 4/14; Do tey mężnośći/ ſtałość przyſłuſzy/ tákże theż pożytecżna cżáſu woyny cnotá GórnDworz Hh2v.

przysłuszeć komu (3): Nauka głupiemu nic pożitecżna nie ieſt, ani też rozum temu prziſłuſzy ktogo nieużywa. BielŻyw 139; RejZwierz 130v; wiernym tedy przyſłuſza tá modlitwá BiałKat 211.

przysłuszać czemu (1): ieſtliby niewiaſta po zlężeniu niedobrze ſie cżyſciła/ tedy takich rzecży ma pożywać: ktore thakowem rzecżam przyſluſzaią FalZioł V 26v.

przysłuszać ku czemu (5): RZodkiew ieſt ciepła y ſucha w wtorym ſlopniu/ á zwłaſzcża korzeń rzodkwiany więczey przyſluſze ku lekarſthwam FalZioł I 116b; Ktemu baba ma pilno pilnować czo przyſluſza ku łacznemu porodzeniu FalZioł V 24, V 27; Leop Esth 2/12, Num 1/50.

cum inf (1): thakowa rzecz czo za potrzebe vkazvye wſczinyacz thakych zloczinſthw. kthore nyeprziſlvſchaya any zalyeza myedzi prziyaczyelmy ſzye zachowiwacz. LibLeg 11/141.

Szereg: »nie przysłuszać ani zależeć« (1) LibLeg 11/141 cf cum inf.
8. Odnosić się, dotyczyć (9):

przysłuszeć komu (3): RejPs 85; Niechayż mnię nicz nie vnoſi czo cznocie przyſluſzy RejJóz F2v; LubPs E4v.

przysłuszać ku czemu (5): Thu szą na dolye wypyszane, yakoby snowu slozone, thy rzeczy, kthore ku walecznemu byegu przysluszaya, preſz wyelmoznego pana Krzystopha szydlowcza MetrKor 37/1; powyeſs ze Crol yego m.pan moy wſisthko vczinyl naządanye V.C.M. czo kolwyek kv spravyedlyvoſczi przyſlvszalo LibLeg 7/33; KromRozm III P; Mącz 81a; CzechRozm 45v; [HerbOdpow Oo2v].

przysłuszeć na kogo (1): Ná kogo przysłuſzy ſzcżęśćie ábo nieſzczęśćie. BibRadz Sap 3 arg.

9. Bezpodmiotowo lub z podmiotem „co”, „to”: należy, trzeba, powinno się; decet HistAl; par est Mącz (66): gdi prziydzie godzina obiadu/ albo wieczerzey/ maią dziatki/ wſziſtko czo prziſluſza ku ſtolu nagotować SeklKat D; RejWiz 139; UstPraw D4v; Y pogáni [żyli cnotliwie] co Bogá nie ználi/ [...] Zapłáty w tym wiecżney nie cżekáiąc/ Iedno iż to przyſłuſzáło znáiąc. RejPos B2; [Ale tá [ciemierzyca]/ kto by ią wźiął inák/ niſſli przyſluſſe/ pewne ſkáżenie zdrowiu przynośi. ErazmJęzyk B5 (Linde); Przyſłuſza/ Decet, convenit, par est. Volck Vvv4b].

przysłusza komu [= podmiotowi działającemu] (21): LibLeg 11/72v; Niechże Cię [Boże] wżdy Twa własna krzywda ruszy. Takci przy słuszy RejŁas w. 77; RejPs 79v, 90, 94, 159 marg, 174, 214v; RejJóz H7; Diar 86; Co w thym Pſalmie bacżyć nam przyſłuſzy. LubPs N5v marg; Mącz 276c; O iákożby to nam wiecey przyſłuſzáło/ ktorzychmy wzięli rozmáite dobrodzieyſtwá od niego/ [...] ſłuſzniebychmy ſie mieli pytáć á ſzukáć kędy drogá do niego. RejPos [36]v, 23 marg, 29v, 37, 39v, 40; A iż wiernym náſládowcom ná wſzem przyſłuſzy náſládowáć Páná ſwego RejPosWiecz2 90v; RejZwierc 122v; RejZwiercTrzec Aaa2v.

przysłuszy komu [= obiektowi działania] (1): á tákiem też to przyſluſſy áby pan [...] ná nie też wrzućił ſrogoſć ręki ſwoiey. RejPs 82; [Prziſłusza theż cżeladzi aby iem ich robotę bez omieſzkania cżaſu ſluſznego nagotowano Ekonom n3v].

przysłusza k komu, ku czemu (4): Ktobietz panie Pilácie przyſluſſá poznatz takowé rzecży/ botz ieſt winien ſmierci. OpecŻyw 119; ComCrac 20v; niechay przedſię tho wſzytko powie/ co ku iego cżći przyſłuſzy. GórnDworz D7v. Cf »przysłusza sprawiedliwie«.

przysłusza na kogo, na co [= na podmiot działający] (18): tho wſchithko bandą yednal y czynyl, czo na dobrego, a wyernego poddanego przyſlvſche MetrKor 40/174; FalZioł V 21d; [Temistokles] Iednego cżaſu gdy na pałaczu krolewſkim przi krolu był [...] iego też napominali aby ſpiewał, on odpowiedział że ia ſpiewać nie umiem bo to ieſt lekkich ludzi rzecż á na wyſoki ſthan [tj. ludzi wysokiego stanu] nie przyſłuſze. BielŻyw 63; Na duchowny ſąd prziiſluſayą ſądzicz [prawdopodobnie anakolut zamiast: przystoi sądzić lub przysłuszają sądy] roznicze viary s. Krzeſcziianſkiei Kaczerſtwa, odſczepieńſtwa ComCrac 20; LibLeg 11/141, 11/142; SeklKat I; BielKron 381; [Abowiem to przysłusza na bożą sprawiedliwość, aby dobrym a cierpliwym swe Królestwo grzesznym zasię aby oddał według ich grzeszenia Kaz 57]. Cf »jako przysłusza«.

przysłusza na kogo, na co [= na obiekt działania] (7): Akazdemu/ dać/ placicz/ czinić/ robyć/ ſluzić/ mowyć/ czo naiego ſtan przyſluſze. SeklKat I2; HistAl B2. Cf »jako przysłusza«.

cum inf (23): OpecŻyw 119; Tedy przyſluſza więczey vżywać zimnych á wilkich [rzeczy]. FalZioł V 54; ComCrac 20, 20v; Y przyſluſzáłoby wſſem národom [...] zwielką poczćiwoſćią ważyć ſwięte ymię twoie RejPs 94, 90, 159, 214v; LibLeg 11/142; A niechay cie to wżdy ruſzy Iż to nigdy nie przyſluſzy Wiarę komu złoſcią oddać RejJóz F3, H7, M4; Diar 86; LubPs N5v marg; Leop A3v; Azaſz tobie co przyſłuſzáło vcżynić nád roſkazánie iego [Boga]? RejPos 39v, 23 marg, 29v, 37, 40; RejPosWiecz2 90v; RejZwierc 122v; Boć być w grobie/ Záwżdy przyſłuſzáło. RejZwiercTrzec Aaa2v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: aby] (12): FalZioł V 21d; a tho czo pobraly yako owcze bidlo y domowe rzeczi. y livdzie prziſlvſcha yeſth. abi ſye to nalaſlo LibLeg 10/93v, 10/94, 11/72v; Y rzekł ſam ku ſobie ná ony ktore przełożył ná ziemi/ álboć ći nic niewiedzą obogu álboć przepomnieli/ iż iem to nieprzyſluſſe/ áby ták zdrapáli miedzy ſobą nędzne ſerce moie/ nie ináczey by mieli łámáć chleb ku pokarmowi ſwemu. RejPs 79v; A ták przyſluſſy ábychmy to dobrowolnie wypełnili cochmy w przygodach obiecowáli RejPs 95v, 82, 111v, 141v, 174; RejWiz 4v; Magis par fuerat me dare vobis coenam advenientibus, Dáleko więcey mnie przisłuſzáło ábych was prośił ná wieczerzą. Mącz 276c; [Kaz 57].

Frazy: »jako przysłusza« [w tym: na kogo (= na podmiot działający (10), na obiekt działania (5))] (16): odpowiedział Alexander, pan waſz mnie łotrem nazwał, á przeto wam tak iakoż na łotra przyſłuſze vcżynić ia chcę BielŻyw 151, nlb 4; Zebichmi z laſky swey ych niewipvſczaly y zachowalybichmi ych tak yako na ych ſtan prziſluscha. LibLeg 11/87v, 7/97v, 10/61, 62, 113v, 11/86, 92; RejPs 25, 51v; Obácżże ſpráwy náſze/ [...] ieſliże ſie tám więc dzyeią od nas/ thák iáko przyſłuſzy od właſnych ſynow Abráámowych RejPos 350, 221v, [292]; RejPosWiecz2 94; A ták ieſliżeś ſláchćic/ żyẃże pocżćiwie iáko ná ſláchćiczá przyſłuſze. RejZwierc 51v; [Glosy II nr 84/115; BielKron 1551 29].

»przysłusza sprawiedliwie [ku czemu]« (1): Krol yego M. acz bil wtey rzeczi w wylnie odpowiedziecz raczil to czo prziſlvſchalo ſprawiedlywie kv przyaczielſkiey odpowiedzy a wſzakos [...] LibLeg 11/48v.

»właśnie (nawłaśniej) przysłusze« (2): coſz nam nawłaſniey przyſluſſe iedno wyſlawowac a ynem narodom oznaymiac nieznoſną dobroc boſtwa twego RejPs 214v, 141v.

Szereg: »godzi się a przysłuszy« (1): ábyſcie chodzili ták iáko ſie godzi á przyſłuſzy ná powołánie wáſze RejPosWiecz2 94.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Geziemen. Záleżeć/ et przyſtoyno być/ et Przysłuſzeć. Decere, convenire. Calag 244b.

Formacje współrdzenne cf SŁUCHAĆ.

Cf PRZYSŁUSZAJĄCY, PRZYSŁUSZĄCY

JR, KW