Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [SAJEWY]

Następne hasło: 2. [SAK] »

1. SAK (21) sb m

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

-k- (6), -kk- (3), -ck- (2).

Fleksja

	sg	pl
N	sak
G	saku
A	sak	saki
I	sakiem	sak(a)mi, saki
L	saku	sakach

sg N sak (6). ◊ G saku (2). ◊ A sak (4). ◊ I sakiem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ L saku (2). ◊ pl [A saki. ◊ I sak(a)mi, saki.] ◊ L sakach (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Worek (5)
- Przen: Żołądek (1)
2. Sieć w kształcie worka służąca do łowienia ryb (więcierz), także rodzaj sieci na ptaki lub inną zwierzynę (10)
- Przen (8)
3. Sito w kształcie worka do przesiewania mąki (1)
4. Rodzaj długiej i obszernej szaty pokutnej z szorstkiej tkaniny, wór pokutny (5)

1. Worek; culeus, uter Mącz, Cn; pero, saccus Cn (5): Culcitra, Łożysko/ to yeſt/ Sák słomą/ ſiánem albo liściem nasłany/ który w łoże ná deſzczki álbo ná dno kłádą Mącz 71a.

W połączeniu szeregowym (1): Culeus, Skorzány miech/ też Sák álbo wór skorzány/ w który mężoboycá rodźiców ſwoych/ ze pſem/ yaſzczurką/ kurem y małpą v Rzimiánów był wſadzon y zabit Mącz 71a.

W porównaniu (1): Lákoma kácżká też nieprzyiaćielem Wielkim ieſt rybom z przeſtronym gardźielem. Bo ie więc ſmyka nie pátrząc y ſmáku Iáko do ſáku. KlonFlis B4v.

[Przysłowie: Y ſtatże [lege: stądże] wiele ich/ zlękłwſzyśię [!]/ opuſzczaią pożytek poſpolity/ i rozmnażanié chfały bożyi/ i śiédzą wkącie vſzy zatuliwſzy i iako mowią piſzczele wſak włożywſzy [tj. zaprzestawszy całkowicie działania]. MurzNT 119v.]

Wyrażenie: »sak skorzany« [szyk 1:1] (2): Uter, pellis qua vinum aut oleum deferri solet, Skórzány ſák álbo kápſá w którey wino álbo oley noſzą/ skorzaná fláſzá/ rzemienna oleyna Bániá. Mącz 509d, 71a.

Szereg: »sak albo kapsa« (1): Mącz 509d cf Wyrażenie.

Przen: Żołądek (1): [kozieł] Zyadł piſkorzá żywégo/ piſkórz niećiérpliwy Strawięnia nieczekáiąc przepadł przezeń żywy. [...] Koźle prędko wżdy trawiſz: znowu znim do ſáku/ Piſkórz téż dawnéy sćieſzki nieuchybił znáku. KochFr 124.

2. Sieć w kształcie worka służąca do łowienia ryb (więcierz), także rodzaj sieci na ptaki lub inną zwierzynę; funda Mącz, Cn; tragula Mącz; rete, reteiaculum Cn (10): [Lowią też ryby śiećią ktorą ſákiem zową/ bywa ná wzraz namiotu z przodku ſzeroka á ná końcu wąſka Cresc 1571 644 (Linde).]

[sak na co (żywotne): Sieć Sák ná Kuropátwy iáko ma być nárządzony. CygMyśl F4.]

[W przeciwstawieniu: »sieć ... sak«: Także sieciami nie ławiają, jedno drgubicami i sakami LustrSand 230.]

Zwroty: »sakiem łowić (a. [ławiać])« [szyk zmienny] (1): Funda. Procá/ też ſák którym riby łowią. Mącz 139b; [OpisyPozn 1564/65 nr 9, 1569 nr 13; LustrSand 230; Kuropátwy ſákiem łowią Cresc 1571 688 (Linde)].

[»saki stawiać«: Nigdy go nie spuszczają dla młyna, wszakże ławiają na każdy rok sieciami drgubicami i saki stawiają LustrSand 230.]

Wyrażenia: [»sak dziany«: Kuropátwá nie iedná co w ſák dźiany wnidźie ZbylŻyw A2 (Linde).]

»rybny sak« (1): Tragula item, Rybny ſák/ też kłomia. Mącz [460]c.

[Szeregi: »drgubica i sak«: LustrSand 230 cf W przeciwstawieniu.

»sak albo węda«: Sakownicy albo wędnicy, którzykolwiek łowią saki albo wędami, co najmują rzeki, po 6 gr, przychodzi do roku 4 zł. OpisyPozn 1564/65 nr 9 [idem] 1569 nr 13.]

Przen (8):

Zwroty: »być pod sakiem, w saku« (1:1): [kto chce używać świata] Ná oſtátek ſie zádłuży/ [...] Aż kiedy iuż będzye w ſaku/ Pocżuie ſwiát iaki w ſmáku BielKom D8v; ActReg 166; [chcąc dowieść ſwoiego/ [...] Táki wywod vcżynił: (będźieſz w ſáku błaźnie) ŁaszczPogrom 7v].

»sakiem łowić« (1): Ale tym ſákiem miłosć iuż o płátné [tj. nie na żarty] łowi. KochFr 109.

»[kogo] sakiem by kuropatwy nakryć« (1): chcac checi ſwei doſic vtzinic/ moca á gwaltem tak ten dom [Zborowskich] wikorzenic vmyſleli beli. Y tak ye ſakiem by Kuropatwi nakric chcieli PaprUp Gv.

»w sak wganiać, wpędzić« (1:1): gdyby Papieżnicy ná ſámym piśmie ś. [...] przeſtáwáli [...]. Ale ich trudno w ten Sák wpędźić CzechEp 133; A ták śiły ſerdecżne/ Złoſny nałog [tj. grzech]/ w ſák wgania/ Zginę bez twego Pánie rátowánia. GrabowSet D3.

»w sak wpaść« (1): [zły człowiek] Vpátruie chudźinę/ [...] Czyha/ [...] Y porwie/ ieſli iáko w iego ſák wpádnie. KochPs 15.

»w sak swoj wyprawić« = złapać (1): záwżdy wolność tá [wyznawania wiary] káżdemu záchowána byłá (choćiaż Rzymſkiey wiáry wodzowie záwżdy inſzych w ſák ſwoy wypráwić ſię kuśili) CzechEp 12.

3. Sito w kształcie worka do przesiewania mąki (1):

Wyrażenie: »pytlowy sak« (1): Incerniculum, Rzeszoto/ śyto/ albo pytlowy ſák. Mącz 49b.

4. Rodzaj długiej i obszernej szaty pokutnej z szorstkiej tkaniny, wór pokutny (5): Ten ſzpital opátruią Sláchćicy Rzymſcy/ [...] á ná cżerwonych ſáckách znáki ś. Troycey przybite/ iákoby iákie háſłá Rycerſkie noſzą ReszList 166; Kárdynał też niektory w ſákku tákże twarz zákrywſzy do drugich Kárdynałow y Pánow po iáłmużnę [dla potrzebujących] chodźił ReszList 170; W cżorá [!] kilká ſet Peruſkich ſláchćicow w ſákkách iednákich wſzyſcy proceſsionaliter, z wielką pokorą y vniżeniem przyſzło. ReszList 175, 168.

W połączeniu z nazwą materiału (1): Drudzy tákże w ſákkách z Narwi [lege: z narwy, tj. ze skóry wyprawionej sierścią na wierzch] pięknym porządkiem y repraeſentácyą świętych ludźi [szli] ReszList 175.

Synonimy: 1. kapsa, miech, tłomok, wor, worek; 2. druga, drgubica, siatka, sidło, sieć; 3. rzeszoto, sito; 4. włosiennica, wor.