Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: SAKRAMENTALNIE

Następne hasło: SAKRAMENTARSKI »

SAKRAMENTALNY (12) ai

Wszystkie a jasne; e prawdopodobnie jasne (tak w sakrament).

Fleksja

sg
m	N		f	N	sakramentalnå	n	N	sakramentaln(e)
	G	sakramentaln(e)go		G	sakramentaln(e)j		G
	D			D			D	sakramentaln(e)mu
	A			A	sakramentalną		A
	I	sakramentalnym, sakramentåln(e)m		I			I
	L	sakramentålnym		L	sakramentaln(e)j		L	sakramentalnym

pl
N	subst	sakramentåln(e)
A	subst	sakramentaln(e)
I	n	sakramentalnymi

sg m [G sakramentaln(e)go.] ◊ I sakramentalnym (2), [sakramentåln(e)m ]. ◊ [L sakramentålnym.] ◊ f [N sakramentalnå.] ◊ G sakramentaln(e)j (1). ◊ A sakramentalną (1). ◊ L sakramentaln(e)j (1). ◊ n N sakramentaln(e) (2). ◊ [D sakramentaln(e)mu.] ◊ L sakramentalnym (3). ◊ pl [N subst sakramentåln(e).] ◊ A subst sakramentaln(e) (1). ◊ I n sakramentalnymi (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „sakrament” ‘obrzęd liturgiczny’ (12)
- 1. Związany z sakramentem (11)
  - a. Mający moc sakramentu, będący w sakramencie (11)
- 2. Symboliczny, przeżywany duchowo (1)

Przymiotnik od „sakrament” ‘obrzęd liturgiczny’ (12):

1. Związany z sakramentem (11):

[Wyrażenie: »chleb sakramentalny«: nie zgołá/ [św. Paweł] chleb zowie chlebem; ále to záwſze przydáie [...]/ iż o chlebie Sákrámentalnym/ ktory też cżęſto zowie ćiáłem Páńſkim/ tám mowi. JungaRozwiąz 143; Nie w chlebie [jak pisze Grzegorz z Żarnowca]/ ále pod oſobą chlebá poświęconego Sákrámentalnego [...] Kryſtuſá Páná prawdźiwie być [Kościół katolicki] wyznawa/ y vkázuie. JungaRozwiąz 144.]

a. Mający moc sakramentu, będący w sakramencie (11):

[W przeciwstawieniu: »sakramentalny ... niesakramentalny«: bo tym ieſt rożna przytomność Páńska Sákrámentalna, od nie Sákrámentalney. StefanOdpór A3.]

Wyrażenia: »sakramentalna mowa« (1): te ſłowá To ieſt ciáło moie/ Item: Chleb ktory łamięmy ieſt ſpołecżność ćiáłá Páńſkiego/ máią być wykłádáne obycżáiem ſákrámentálney mowy. WujJudConf 253v.

[»osoba sakramentalna«: A poniewáż po poświęceniu chlebá/ poki oſoby Sákrámentalne cáłe y niezepſowáne ſą/ poty też tám [...] ćiáło Páńſkie ieſt/ cżemuſz/ dato caſu, y w womicie/ gdźie ſą nie nápſowáne oſoby/ być nie ma? JungaRozwiąz 145, 145.]

»pożywanie sakramentalne« [szyk 2:1] (3): WujJud 172, 257; Bo/ wedle ich [ewangelików] mniemánia/ w tym cáłym Rozdziale [Ioann 6]/ nic ſię nie mowi o Sákrámentálnym pożywániu Ciáłá y krwie Páńſkiey: iedno tylko o duchownym pożywániu Chriſtuſá przez wiárę weń. WujNT 331; [StefanOdpór D].

[»przytomność [= obecność] sakramentalna«: StefanOdpór A3 cf W przeciwstawieniu.]

»rzeczy sakramentalne« (1): Pierwey tedy niż ſię od tákowey zmázy [tj. grzechu powszedniego] ocżyśćił prżez żal [...]/ álbo przez [...] vtrapienie ćiáłá/ przez rzeczy Sákrámentálne/ odpuſty/ y inne pośrzodki [...] ná zgładzenie grzechu powſzednie^go poſtánowione z tego świátá zſzcżedł/ proſzę gdźie poydźie? (marg) NOTA Ná cżym ſie Cżyśćiec funduie. (–) WysKaz 19.

»słowo(-a) sakramentalne« (2): LatHar 193; Auguſtyn S. wykłáda to [Ioann 15/3] o ſłowie Sákrámentálnym krztu S⟨więtego⟩. WujNT 368.

»sakramentalna spowiedź« (2): Tu [1.Ioann 1/9] Apoſtoł záleca nam ſákrámentálną ſpowiedz/ z wyliczániem grzechow. WujNT 817, 796.

Szeregi: »sakramentalny i duchowny« (1): że ieſt troiákie pożywánie Ciáłá Páńſkiego: iedno Sákrámeⁿtálne/ ktore y złym y dobrym ieſt poſpolite/ drugie Duchowne/ ktore y oprocż przijęćia Sákrámeⁿtu być może/ á trzećie Sákrámentálne y Duchowne weſpołek. WujJud 257.

»sakramentalny i istotny« (1): Toć nie o duchownym pożywániu [Ciała Pańskiego]/ iáko wy [konfesjoniści] powiedaćie/ ále o ſákrámeⁿtálnym y iſtotnym Pan mowi WujJud 172.

»niewidomy i sakramentalny« (1): Poniewaſz ná Mſzey toż ćiáło/ ktore ná krzyżu wiśiáło/ y táż kreẃ/ ktora ná krzyżu ieſt przelaná/ bywa ofiárowaná tylko że tu iuż nie onym widomym y krwáwem obycżáiem/ ále niewidomy^m y Sákrámentálnym pod oſobámi chlebá y winá ofiárowana bywa [krew i ciało]. WujJud 231v.

2. Symboliczny, przeżywany duchowo (1):

Wyrażenia: [»jedzenie i picie sakramentalne«: do cżego Pan Iezus chleb y wino poſwięćiwſzy/ ofárował nie Bogu ále ludziom ſwoim wiernym náſládownikom/ ku vżywániu nie ku ofiárowániu/ ku iedzeniu y piciu Sákrámentálnemu/ nie dla iákiey zaſługi odpuſtow GilPos 315.]

»sakramentalny obyczaj« (1): Owa oni niechcą pozwolić/ że iſtotnie [...] Ciáło Páńſkie prawdźiwe w tym Sákrámenćie przyimuięmy/ ále tylko ſákrámentálnym obycżáiem/ tho ieſt we znáku y pod figurą WujJud 253v; [Tám [tj. na krzyżu] Kryſtus ſam ſiebie w oſobie ſwey przyrodzoney ofiárował: á tu [tj. we mszy] Sákrámentalnem obycżáiem. JungaRozwiąz 133, 138].

Synonimy: poświątny, tajemny.

Cf [NIESAKRAMENTALNY] (Errata), [SAKRAMENTNY], SAKRAMENTOWY