Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PUSZCZNY

Następne hasło: PUSZCZONY »

PUSZCZON (93) part praet pass pf

puszczon (46), puszczony (38), puszczon a. puszczony (9).

W formach złożonych o jasne; w formach niezłożonych -ón (2), -on (1); -ón KochWr; -ón : -on Mącz (1:1), -ona.

Fleksja

sg
m	N	puszczón, puszczony	f	N	puszczonå, puszczona, puszczon(a)	n	N	puszcz(o)no, puszczon(e)
	G	puszczon(e)go		G			G
	D	puszczon(e)mu		D			D

pl
N	m pers	puszczeni
G		puszczonych
D		puszczonym
A	subst	puszczon(e)
inne formy
pl N subst m i f - puszczon(e); pl N subst n - puszczon(e), puszcz(o)ny

sg m N puszczón (42), puszczony (8); ~ (attrib) -ony (2); ~ (praed) -ón (42), -ony (3) CzechRozm, StryjKron, KochPam. ◊ G puszczon(e)go (1). ◊ D puszczon(e)mu (1). ◊ f N puszczonå (6), puszczona (2), puszczon(a) (9); ~ (attrib) -onå (1); ~ (praed) -onå (5) Mącz, GórnDworz, RejPos (2), GrabowSet, -ona SarnStat (2). ◊ n N (praed) puszcz(o)no (1) RejZwierc, puszczon(e) (1) ModrzBaz. ◊ pl N m pers puszczeni (9); -eni (4) SarnStat, -ęni (2) ActReg, -(e)ni (3). subst m i f puszczon(e) (6). n puszczon(e) (2), puszcz(o)ny (1); ~ (attrib) -on(e) (1); ~ (praed) -on(e) (1) RejAp, -ony (1) BielKron. ◊ G puszczonych (2). ◊ D puszczonym (1). ◊ A pl subst puszczon(e) (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: puszczon(y) od kogo (4), przez kogo (2); od kogo Leop, BibRadz, ModrzBaz; od kogo : przez kogo BielKron (1:2).

Sł stp s.v. puścić, Cn s.v. linija przez pośrzodek koła, gałki puszczona; Linde XVII – XVIII w. s.v. puścić.

Znaczenia

1. Który wskutek czyjejś decyzji może się przemieścić (75)
- A. O ruchu ludzi i zwierząt (56)
  - a. Któremu pozwolono iść, gdzie chce (54)
    - α. Któremu pozwolono odejść (42)
      - αα. Uwolniony (39)
    - β. Któremu pozwolono wejść, wpuszczony (11)
      - Przen (1)
    - γ. O ptaku: któremu pozwolono lecieć (1)
  - b. Skierowany (2)
    - Przen (1)
    - α. Wysłany do ataku, najazdu zbrojnego (1)
- B. O ruchu przedmiotów i substancji (wyjątkowo o ludziach pozbawionych możliwości sprzeciwu): wprawiony w ruch (10)
- C. O płynach (9)
  - a. Zakroplony w celach leczniczych (2)
  - b. O krwi: wypuszczony z organizmu w celach leczniczych (7)
2. Zwolniony z czegoś, uwolniony od czegoś, który więcej nie będzie musiał, nie będzie odczuwał (2)
3. Na który pozwolono (1)
4. Zesłany przez Boga jako kara (6)
- W przen (1)
5. Którego ktoś się zrzekł (4)
- Przen (1)
6. Który wyrósł (2)
- Przen (1)
7. Rozpuszczony jako pogłoska (1)
8. Którym nie podjęto dalszej drogi, zwracając się w innym kierunku (1)
9. W wyrażeniu: »na szrot puszczon« = zlekceważony (1)

1. Który wskutek czyjejś decyzji może się przemieścić (75):

A. O ruchu ludzi i zwierząt (56):

a. Któremu pozwolono iść, gdzie chce; dimissus Miech (54):

α. Któremu pozwolono odejść (42):

Wyrażenia: »od siebie puszczony« (1): iáko bárzo źle cżynią rodźicy/ ktorzi zániedbawáią dobrego ćwicżenia dźiatkam od ſiebie ná świát puſzcżonym [a se editae] ModrzBaz 10.

»na świat puszczony« (1): ModrzBaz 10 cf »od siebie puszczony«.

»wolno puszczon(y)« [w tym: na co (1), dokąd (1)] (2): [Stary ojciec mówi do córki:] Ale iednák v ciebie to wymawiam ſobie/ [...] Abych wolno puſzcżon był gdzyeby mi ſie chciáło HistLan C4; Kmiecy ſynowie máią bydz wolno ná náukę ſzkolną puſczeni. SarnStat 200.

αα. Uwolniony (39): MiechGlab 16; Przethoſz wponyedzialek [...] yeſth obyeſchon a yanek yako chlopyec lyath nyemayączi yeſzcze puſzczon LibMal 1548/146v; Puſzcżon potym [św. Paweł] przez Neroná y wolno chodził BielKron 143; Káźimierz [...] Keyſtutá poimał [...]/ wſzákże potym puſzcżon gdy cżynił przyſięgę iż ſie miał okrzćić. BielKron 374v, 118v, 179v, 186, 190, 233 (13); Mącz 472d.

puszczony od czego [= zwolniony z obowiązku] (1): Rudiarius, Tákowy ſzérmierz/ od powinnośći ſzérmierskich wolno puſzczony. Mącz 359c.

puszczony komu (1): iż gdźiebykolwiek kto kmiećie ábo poddáné ſwé ználazł/ którzy dla woyny álbo innégo czáſu od niego odeſzli: może ich ſzukáć/ y máią mu bydź puſczeni [dimitti JanStat 879] y wróceni SarnStat 1100.

puszczony skąd (2): nie máią bydź puſczeni [starostowie] od mieyſcá ſądowégo/ áż piérwéy zá winy rękoiemſtwo doſtáteczné vczynią SarnStat 663 [idem] 935.

Wyrażenia: »puszczony od prawa« (1): Absolutus, Wolno puſzczony od prawá/ wolno vcziniony. Mącz 400d.

»precz puszczony [dokąd]« (1): rádził [Barachiasz] áby byli [ludzie Achasa] wolno precż puſzcżeni do ſwych właſnośći. BielKron 88v.

»puszczon z więzienia, po więzieniu« [szyk 1:1] (1:1): Sáſki zwięzięnia puſzcżon. BielKron 236v marg; s támtąd go [lekarza od mnichów] záſię Miedzyleſki [...] wzyął y wſadźił do dworu Biſkupiego/ wſzákże potym puſzcżon po długim więzyeniu BielKron 403.

»wolno (a. wolnie), dobrowolnie, świebodnie puszczon(y)« = libertus Calep [szyk 16:2] (16:1:1): gdzye by kolwyek byl nalezyon [Fabianek, goniec królewski], ma bycz volnye pvſczon LibLeg 7/100v, 7/100v; LibMal 1553/176v; GroicPorz m4v; BielKron 60, 88v; Libertinus, [...] Ten który ſie národźił z niewolniká ále yuſz świebodnie puſzczonego Mącz 191b, 62b, 359c, 400d; CzechRozm 86; StryjKron 617; KochPam 86; A Iugurtá bedąc więźniém w Rzymie/ viąwſzy ſobie piérwſzé Pány pieniądzmi/[...] puſczón był wolno KochWr 32; Niemcy aby byli pusczeni zwłaszcza Gregary milites dobrowolnie. ActReg 58, 75 [2 r.]; Calep 599a.

β. Któremu pozwolono wejść, wpuszczony (11):

puszczon do kogo (1): Prosiłem aby Pan Naramowski doPana Woiewody Poznanskiego był pusczon. ActReg 84.

puszczon na co (1): Item slodzyey Nyeyawny czterzy razi na ganyoni o slodzieiſtwo [...]. pyanthi raz obwynyoni bandącz y vſſz [!] na sprawą nyema bicz puſzczon. MetrKor 40/815.

puszczon przed kogo (1): Kiedi bedziesz przed Czessarza yvsz pvsczon tedi powiesz od nas [...] Czessarzowy ye^go M. posdrowienie braczkie LibLeg 11/32.

puszczony dokąd (5): [Grzegorz VII ustawił] áby żádny tákowy [tj. ksiądz ożeniony] do kośćiołá niebył puſztzon/ aſzby pierwey żonę porzućił. KrowObr 234v; Kſiążę Opolſkie przyiechawſzy do Krakowá/ puſzcżon do miaſtá przez mieſzcżany BielKron 370v, 104, 356v, 391v.

Wyrażenia: »puszczon dobrowolnie« (1): [Amesa] dał mu [sędziakowi] liſty od Skánderbegá opowiádáiąc iego przyiazd/ [...] gdy tedy Skánderbeg przyiechał/ puſzcżon dobrowolnie zá liſty krolewſkimi BielKron 243v.

»w dom puszczon« (1): A kiedy iuż [Ezop] był w dom puſzcżon/ Vcżynił przed Páná vkłon BierEz B4.

Przen [na co] (1): błogoſłáwieni ktorzy będą wezwáni albo puſzcżeni ná ty ták wdzyęcżne gody RejAp 158v.

γ. O ptaku: któremu pozwolono lecieć [skąd] (1): Kruk z korabiu puſzcżony co znácżył. SkarŻyw 270 marg.

b. Skierowany (2):

Przen [do kogo] (1): A choć wſzytká nádzieiá puſzcżona do ćiebie [Boże]/ Wżdy w płácżu duſzá tonie GrabowSet E4.

α. Wysłany do ataku, najazdu zbrojnego [w co] (1): to ieſt rzecż potrzebna/ áby woyſko ſkoro ſię śćiągnie zá rázem było w źiemię nieprzyiaćielſką puſzcżone [in hostium agros educantur]. ModrzBaz 116v.

B. O ruchu przedmiotów i substancji (wyjątkowo o ludziach pozbawionych możliwości sprzeciwu): wprawiony w ruch (10):

a. Zanurzony, zatopiony, wylany z góry (4): ktorych [chwał] ty [Boże] maſz więcey/ Niż kropl deſzcże puſzcżone GrabowSet E2v.

puszczony komu na co (1): iż iuż kropiá potępionemu ná ięzyk puſzcżona być nie może RejPos A5.

puszczony w co (1): in Evangelicis literis verbum Dei verriculo comparatur, [...] W Ewángeliey słowo boże bywa przirownano niewodowi w morze puſzczonemu Mącz 276d.

Wyrażenie: »puszczon na głębokość morską« (1): lepiey było iemu [przynoszącemu zgorszenie]/ áby mu Kámień młyńſki vſſyie vwiązano/ y był puſztzon ná głębokość morſką KrowObr B4.

b. Wpuszczony do wnętrza czegoś (2):

puszczony do czego (żywotne) [= do pomieszczenia, gdzie było to zwierzę] (1): tedy krol rozgniewawſzy ſie kazał go iąc [!] y dał nań ſkazánie áby był dan lwowi ku pożrzeniu. [...] Thedy on rycerz gdyż był puſzcżon do lwá: bárzo ſie bał HistRzym [118].

Przen [w co] (1): Oto ſłyſzyſz iż ty groná wdzięcżne Páńſkie były puſzcżone w kadź/ y były tłocżone áż obfita kreẃ wyciekłá s práſy RejAp 126.

c. O przedmiotach pływających i ludziach w nich: który umieszczono na wodzie, aby płynął (3):

Wyrażenie: »na rzekę, na wodę, po morzu puszczon« [szyk zmienny] (1:1:1): A gdy dzyeći w ſkrzynce ná rzekę puſzcżony były/ płynęły ná doł BielKron 98v; Ale on ſąd ktory był puſzcżon z dziećięćiem po morzu/ płynął przez wiele kroleſtw HistRzym 33; SkarŻyw 478.

d. Wystrzelony (1):

Wyrażenie: »strzała puszczona« (1): Iáko ſie niewráca ſtrzáłá puſſcżona [sagitta missa] od ſtrzelcá mocnego/ ták ſie nie wrocą złe rzecży Leop 4.Esdr 16/16.

C. O płynach (9):

a. Zakroplony w celach leczniczych (2):

puszczony na co (1): woda z poczenia [lege: pocenia] rzodkwie [tj. wydzielania się z niej] [...] ma być puſzcżona na bielmo FalZioł V 78v.

puszczony w co (1): Też vrina dziecięcza w ocży puſzcżona [...] ieſt oſobna [tj. szczególnie dobra] FalZioł V 78v.

b. O krwi: wypuszczony z organizmu w celach leczniczych (7):

Wyrażenie: »krew (ma być) puszczona [z czego = z żył]« (7): Theż zzavſznich żyłek krew puſzcżona/ pamięć złą naprawia FalZioł V 58; Atak z medijany oney ſtrony na ktoreyby ſie bolącżka wyłożyła/ krew ma być puſzcżona. FalZioł V 67, V 58 [2 r.], 59, 67 [2 r.].

2. Zwolniony z czegoś, uwolniony od czegoś, który więcej nie będzie musiał, nie będzie odczuwał (2):

puszczon czego (1): Hoc uno nomine absolvi velle, Dla tey yedney przicziny chcieć być wyświebodzón/ roku [= terminu sądowego] puſzczón. Mącz 249c.

puszczon od czego (1): Layno tego cżłowieka ktori ma bolenie w ielitach ſwogich: poki ieſzcże ciepłe, ma być rozpuſzcżono zocztem á pothym iakiemu kolwiek zwierzęciu wlane w gardło/ on cżłowiek będzie wolen y puſzcżon od kłocia wnętrznego. FalZioł V 85.

Szereg: »wolen i puszczon« (1): FalZioł V 85 cf puszczon od czego.

3. Na który pozwolono (1): Situs, Puſzczony/ dozwolony. Mącz 395b.

4. Zesłany przez Boga jako kara; missus Vulg, PolAnt; immissus Vulg (6): Oto bywáią puſſcżone złe rzecży [mittuntur mala] Leop 4.Esdr 16/14.

puszczon miedzy kogo (1): Leop 4.Esdr 16/3 cf W przen.

puszczon(y) na kogo, na co (4): Leop 4.Esdr 16/16; Abowiem przez długi cżás będzie ná nie puſzcżon ogień [Ignis enim superveniet] od Bogá wiecżne^go BibRadz Bar 4/34, Sap 16/18; ábowiem [...] pomſtá nieomylna Páńſka záwżdy ieſt puſzcżona ná ſwiát RejPos 334v.

W przen (1): Puſſcżon ieſth miedzy was miecż Leop 4.Esdr 16/3.

5. Którego ktoś się zrzekł (4):

puszczon na co (2): Są ktemu [pożytki] z cudzych máiętnośći árendownych/ zaſtáwnych/ dożywotnych/ ná wydźierżenie puſzcżonych GrabPospR L3v, L4v.

puszczon w co (1): A ieſliby część oná imienia byłá białéygłowie zgołá/ przez bráćią w poſseſsią dáná y puſczoná/ [...] SarnStat 1168.

Przen (1):

Wyrażenie: »łzy puszczone« (1): GDźie ſą prośby náſze/ gdźie wołánia one/ Ktore k tobie były? kędy łzy puſzcżone [...]? GrabowSet C2v.

6. Który wyrósł (2):

Wyrażenie: »puszczony z ziemie« (1): Rzedſze źiołká puſzcżone/ Z źiemie/ ná Wioſne/ niż zdrády rzecżone. GrabowSet B3v.

Przen (1):

Wyrażenie: »korzenie puszczone« (1): Kośćioł korzenie ſwoie w niebie racżey ma puſzczone/ á niſzli ná ziemi. SkarŻyw 92.

7. Rozpuszczony jako pogłoska (1):

Fraza: »sława była puszczona« (1): pánie Derſniaku maſz w⟨asza⟩ m⟨iłość⟩ tę ſławę/ iákobyś ná wielu mieiſcach záraz miłować miał: [...] wyimuiąc żeby tá ſławá o w⟨aszej⟩ m⟨iłości⟩ fáłſzywie byłá puſzcżona GórnDworz Cc2v.

8. Którym nie podjęto dalszej drogi, zwracając się w innym kierunku (1): Potym wzgorę idąc rzéką ná dwie mili/ [...] ma bydź proſto przez puſczą [...] áż do rzéki Iurá [...]. Od którégo to mieyſcá rzéká Iurá ma bydź puſczoná [fluvius deserendus est JanStat 893]/ y ma bydź przeſzćié przez puſczą/ zoſtáwuiąc rzéki Memel y ieźioro Ruſné [...] wſzędźie od lewéy ſtrony SarnStat 1110.

9. W wyrażeniu: »na szrot puszczon« = zlekceważony (1): ábowiem widziſz iż káżde práwo by było namocnieyſze iáko będzie ná ſzrot puſzcżono [...] káżde ſie zelżyć muśi RejZwierc 36.

Cf NIEPUSZCZON, PUŚCIĆ