Słownik polszczyzny XVI wieku - 145. Rodzaje objaśnień znaczeniowych

Instrukcja

145. Rodzaje objaśnień znaczeniowych.

W zależności od typu hasła stosujemy jeden z następujących sposobów objaśniania:

a. Objaśnienia synonimiczne.

Stosujemy je przy większości wyrazów pełnoznacznych.

W hasłach czasownikowych należy zwracać uwagę na stosowanie synonimów w odpowiednim aspekcie. Dla czasowników dwuaspektowych (jeżeli różnice aspektów nie łączą się z poszczególnymi znaczeniami) podajemy objaśnienie z uwzględnieniem obu aspektów; w miarę możności stosując tylko nawias fakultatywny, ewentualnie biorąc jedną odmiankę w nawias, np. s.v. KAZAĆ:

Wyda(wa)ć rozkaz, wyrazić (wyrażać) swą wolę.

b. Objaśnienia przez definicję znaczenia.

Stosujemy je przy wyrazach pełnoznacznych wszędzie tam, gdzie objaśnienie przez synonimy byłoby niewystarczające i nie uwydatniałoby wszystkich istotnych cech semantycznych wyróżniających dane hasło i znaczenie od innych bliskoznacznych. W objaśnieniach o charakterze definicji staramy się unikać wyrazów współrdzennych z hasłem.

c. Objaśnienia encyklopedyczne.

Przy wyrazach o desygnatach dziś nieznanych, a także należących do dziedzin mało znanych lub do zakresu określonych specjalności, podajemy objaśnienia encyklopedyczne. Dla realiów powinny się tam znaleźć też uwagi dotyczące ich funkcji kulturowej i oceny społecznej (np. dla tkanin i ubiorów – czy były drogie, kiedy modne itp.). Przy wyrazach odnoszących się do faktów i pojęć historycznych podajemy też daty (choćby przybliżone, np. tylko wiek) i nazwiska (np. założycieli sekt itp.).

d. Objaśnienia strukturalne.

Stosujemy je przy niektórych regularnych formacjach słowotwórczych, tj. przy przymiotnikach odrzeczownikowych, rzeczownikach odprzymiotnikowych (jeżeli nie wnoszą żadnej nadwyżki znaczeniowej prócz zwykłej substantywizacji, por. KORZENNOŚĆ od KORZENNY), przysłówków odprzymiotnikowych (jeżeli objaśnienie przez synonim przysłówkowy jest semantycznie nieścisłe, np. „martwo się urodził”, „fale zaniosły go martwo”), deminutywach, pejoratywach, augmentatywach i częstotliwych postaciach czasownikowych. Obowiązuje w nich następujący schemat:

Przymiotnik od „...”;
Rzeczownik od „...”;
Przysłówek od „...”;
Dem. od „...”;
Aug. od. „...”;
Iter. od „...”;
Coll. od „...”;
Intens. od „...” (dla przymiotników typu gęściuchny).

Jak widać, skróty te, jeżeli rozpoczynają objaśnienie, pisane są dużą literą.

aa. Objaśnienia semantyczne przy znaczeniach strukturalnych.

Przy hasłach objaśnianych strukturalnie konieczne jest często wskazanie na znaczenie leksykalne. Jeżeli wyraz podstawowy ma kilka znaczeń, a pochodny nawiązuje tylko do jednego z nich, w łapkach podajemy odpowiednie znaczenie (w formie jak najbardziej skróconej), np. s.v. KAMIENIOWY:

Przymiotnik od „kamień” ‘nazwa choroby’.

O podziale wewnętrznym przymiotników odrzeczownikowych na znaczenia strukturalne por. 168.
Jeżeli w wyrazie pochodnym jest więcej znaczeń, piszemy objaśnienie strukturalne przed zasadniczym podziałem semantycznym, tj. przed rubrykami numerowanymi. Nie stawiamy przy nim liczby frekwencyjnej, a zapis kończymy dwukropkiem. (Jeżeli natomiast hasło ma podział wewnętrzny wyłącznie zakresowy, jak np. w przymiotnikach odrzeczownikowych, zostawiamy liczbę w nawiasie). Znaczenia numerujemy normalnie i objaśniamy, powołując się na znaczenie wyrazu podstawowego, np. s.v. KAMIENNY:

Przymiotnik od ‘kamień’:
1. Od znacz. ‘odłamek skalny’ (x): ...
2. Od znacz. ‘choroba’ (x): ...
4. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (x): ...

Dodatkowo możemy wprowadzić synonim odpowiedni dla danego hasła pochodnego (po średniku, przed ewentualnym dalszym objaśnieniem strukturalnym).
Podobnie możemy postąpić, jeżeli znaczenie strukturalne nie da się objaśnić przyjętym określeniem gramatycznym, gdyż terminologia gramatyczna takim nie dysponuje, np. s.v. HULTAJSTWO:

1. Tryb życia hultaja (x): ...
a. Od znacz. ‘człowiek nieosiadły’ (x): ...
b. Od znacz. ‘łajdak, szubrawiec’ (x): ...
2. Coll. (x): ...

Jak widać z powyższego przykładu, zasadniczo różne funkcje strukturalne traktowane są nadrzędnie do znaczeń zależnych od semantyki wyrazu podstawowego, które stanowią w ich obrębie podgrupy.
Wyłącznie synonimicznie objaśniamy derywat przymiotnikowy, w którym nastąpiła wyraźna leksykalizacja. Jeżeli mamy przykłady o wyraźnym nawiązaniu do podstawy oraz zleksykalizowane, te ostatnie staną się osobnym znaczeniem, np. s.v. MĘŻNY:

1. Przymiotnik od „mąż” ‘mężczyzna’ (x): ...
2. Odważny ... (x): ...

Równobrzmiące derywaty od haseł homonimicznych są oczywiście osobnymi hasłami oznaczanymi 1. i 2. W objaśnieniu powołujemy się na znaczenie, a nie na numer hasła, np. s.v. 1. FLACZEK:

Dem. od „flak” ‘jelito’,

s.v. 2. FLACZEK:

Dem. od „flak” ‘plama na twarzy’ (a nie: od „1. flak”, od „2. flak”).

Nie podajemy oczywiście objaśnień semantycznych, jeżeli wyraz podstawowy ma tylko jedno znaczenie, a derywat nawiązuje właśnie do niego. Jeżeli jednak w derywacie znajdujemy inne znaczenie (wyłącznie lub jako jedno z kilku), piszemy albo:

Dem. od „...” w niezaświadczonym u nas znacz. ‘...’,

albo:

Dem. od „...”:
1. Od znacz. ‘...’ (x): ...
2. Od niezaświadczonego u nas znacz. ‘...’ (x): ...

Nie odwołujemy się również do znaczenia, jeżeli z dwu numerowanych rubryk wyrazu podstawowego drugą jest imię własne.

bb. Zatarcie właściwej funkcji deminutywu.

Jeżeli wyraz o formalnej budowie deminutywu nie zawiera żadnego z właściwych tej formacji odcienia (tj. ani zdrabniającego, ani pieszczotliwego), piszemy np. s.v. KMIOTEK:

Dem. od „kmieć” ‘poddany, chłop, wieśniak’; zwykle z neutralizacją funkcji deminutywnej.

cc. Brak podstawy słowotwórczej w naszym materiale.

O ile wyraz lub odmianka, od której utworzono pochodną, w naszym materiale nie wystąpiła, dodajemy odpowiednią uwagę, np. s.v. FRĄCMERNY:

Przymiotnik od niezaświadczonej u nas formy „frącmer”.

Często konieczne jest również podanie znaczenia wyrazu podstawowego, jak s.v. FALECZNY:

Przymiotnik od niezaświadczonego u nas „falcza” ‘miara powierzchni wynosząca ok. 1,5 ha’.

dd. Derywaty drugiego stopnia.

Podstawą derywacji drugiego stopnia jest formacja bezpośrednio tworząca jego podstawę, np. MALUSIENIECZKI:

Intens od „malusieńki”

(i odpowiednio: MALUSIEŃKI – od „maluśki”, MALUŚKI – od „malusi”, MALUSI – od „mały”).
Jeżeli chodzi o deminutivum, dla którego nie ma w naszym materiale bezpośredniej podstawy, piszemy tak, jak powinno być s.v. KACZORECZEK:

Dem. od „kaczor” lub od niezaświadczonego u nas „kaczorek”.

Hasła ze Sł stp i Cn traktujemy jako nasz materiał, np. s.v. CHŁOPINKA powołujemy się na „chłopina”, które jest hasłem tylko z Cn.

ee. Odróżnianie pochodnych różnofunkcyjnych.

Jeżeli mamy dwa lub więcej przymiotników pochodnych od pewnego wspólnego wyrazu podstawowego, które różnią się funkcją formantów, różnice te zaznaczamy w miarę możności za pomocą określeń przyjętych w słowotwórstwie, np. przymiotnik dzierżawczy, materiałowy itp. (por. CELNICZY i CELNIKOW).

ff. Wyrazy ze słowników objaśniane strukturalnie.

Jeżeli hasło objaśnione strukturalnie ma wyłącznie egzemplifikację ze słowników, nie uznajemy takich przykładów za użycia bez wystarczającego kontekstu, nawet gdyby podstawa słowotwórcza miała kilka znaczeń. Nie podajemy wówczas żadnego odwołania się do znaczeń podstawy.

e. Objaśnienia gramatyczne.

Objaśnienia przez podawanie szczegółowych kategorii używanych w gramatyce dla klasyfikacji niektórych części mowy stosujemy głównie przy wyrazach niepełnoznacznych, np. zaimkach (względny, pytajny, nieokreślony itp.), liczebnikach (główny, porządkowy, wielokrotny, zbiorowy itp.).