[zaloguj się]

tekst autorstwa Stefana Hrabca pochodzi ze wstępu do I tomu

Historia Słownika

W roku 1949 Instytut Badań Literackich rozpoczął pracę nad Słownikiem polszczyzny XVI wieku. Motywem, który skłonił Instytut do podjęcia pracy tak długofalowej, było przekonanie, że nadeszła pora na nowe syntezy historyczno językowe i stylistyczne; ale do nowych syntez brakowało materiałów zebranych w sposób nowoczesny, bo Słownik Lindego mimo swych wielu zalet nie wystarczał już jako zbiór słownictwa historycznego, na którym by można było budować współczesną wiedzę o historii języka i stylów. Stąd wyłoniła się potrzeba opracowania słowników opartych na możliwie najszerszej dokumentacji, która by również mogła opierać się na proporcjach ilościowych. Pragnienie unowocześnienia materiałów, oparcia ich na szerokiej i dotychczas nie znanej dokumentacji było jedną z zasadniczych podstaw tego zjawiska, które nazwalibyśmy erą słowników. Wśród nich Słownik polszczyzny XVI wieku jest w zakresie uwzględniania danych statystycznych pierwszym polskim słownikiem. Pomysłu opracowania Słownika nie można bowiem traktować w oderwaniu od okresu wielkich prac materiałowych, który zapanował w Polsce po drugiej wojnie światowej i który w dziedzinie nas interesującej stworzył wielką i cenną erę słowników. Mówić można o erze słowników, bo i od lat przygotowywany Słownik staropolski w tym okresie wszedł w stadium ostatecznej realizacji; przystąpiono też, pod redakcją prof. Doroszewskiego, do opracowania wielkiego Słownika Języka Polskiego, który jest leksykalną ilustracją szeroko pojętego współczesnego języka polskiego (od połowy XVIII wieku). Profesor Witold Taszycki zebrał i rozpoczął publikację słownika nazw osobowych, obejmującego okres Słownika staropolskiego. Zabrano się też do opracowania słownika języka Adama Mickiewicza. Wymieniamy tu tylko przedsięwzięcia, których część ukazała się już lub ukaże jednocześnie z pierwszym tomem Słownika polszczyzny XVI wieku.Ponieważ między Słownikiem staropolskim a Słownikiem (współczesnego) Języka Polskiego powstała dwu i pół wiekowa luka, pod względem słownikowym przez współczesną naukę zupełnie nie opracowana, podjęto z jednej strony opracowanie słownictwa wieku XVI, traktując je, z zachowaniem wszystkich zastrzeżeń – zwłaszcza chronologicznych, jako rejestrację słownictwa epoki Odrodzenia i kontynuację Słownika staropolskiego, z drugiej zaś strony przystąpiono do opracowania słownictwa wieku XVII i pierwszej połowy wieku XVIII. Słownikiem XVI wieku zajął się Instytut Badań Literackich PAN, a nieco później Pracownia Słownikowa Zakładu Językoznawstwa PAN w Warszawie zaczęła zbierać materiały do słownictwa polskiego wieku XVII i pierwszej połowy wieku XVIII. Powstanie w ten sposób zestaw słowników, który obejmie w nowym opracowaniu zasoby słownictwa polskiego od początku piśmiennictwa po czasy najnowsze.

Problematyka formułowana w pracowniach uczonych nie jest niezależna od życia. Wielka przebudowa kulturalna, która nastąpiła w Polsce po drugiej wojnie światowej, wyostrzyła potrzebę tak dużych prac materiałowych, służących nowej syntezie. Zapewnienie przez państwo odpowiedniej bazy finansowej umożliwiło realizację takich prac.

Przystępując do badań nad nową historią języka polskiego Instytut Badań Literackich rozpoczął od dyskusji w szerokim gronie historyków i teoretyków języka. Rezultatem tej dyskusji była uchwała o podjęciu prac nad Słownikiem polszczyzny XVI wieku, prac, które by wiązały ze sobą grupę językoznawców i historyków literatury. Spośród językoznawców do pracy przystąpili: prof. prof. Stanisław Bak, Stefan Hrabec, Władysław Kuraszkiewicz, Stanisław Rospond i Witold Taszycki. Ze strony Instytutu Badań Literackich problematykę historycznoliteracką reprezentowali: prof. prof. Kazimierz Budzyk i Maria Renata Mayenowa, a po wycofaniu się Kazimierza Budzyka – dr Jerzy Woronczak. Historycy języka zorganizowali w swoich ośrodkach uniwersyteckich pracownie leksykograficzne istniejące do dziś dnia. Słownik, którego pierwszy tom dziś oddajemy użytkownikom, jest wspólnym dziełem zarówno tych, którzy stanowią ustabilizowany od lat zespół etatowych pracowników zatrudnionych w pracowniach leksykograficznych, jak i tych, którzy krócej lub dłużej współpracowali z nami. Ich nazwiskami zakończymy historię naszego Słownika.

Zarówno zasady pracy zbierackiej, jak i zasady pracy redakcyjnej są owocem wspólnych spotkań i narad, które odbywały się w ciągu szeregu lat regularnie co trzy miesiące, potem zaś, już w miarę potrzeb, rzadziej.

Pierwotnie nasze zamierzenia zbierackie były szersze. Przewidywały nie tylko kartotekę leksykalną i osobną kartotekę frazeologiczną, przewidywały też osobną kartotekę gramatyczną. Praca jednak nad powstaniem trzech kartotek przekroczyła siły zespołu. Skupiliśmy zatem cały swój wysiłek na kartotece leksykograficznej, wychodząc z założenia, że praca nasza nie może przekroczyć wysiłku jednego pokolenia, jeśli ma dać realne owoce w postaci publikowanych materiałów.

Formułując zasady zbierackie zarówno techniczne, jak merytoryczne, nie pracowaliśmy w próżni. Doświadczeniom słownika cerkiewno-słowiańskiego Czeskiej Akademii Nauk zawdzięczamy pomysł technicznego przygotowania kartoteki. Ostatecznie ustalone zasady redakcyjne są owocem dyskusji i recenzji nie tylko we własnym zespole.

Niektóre z tych narad jako ważniejsze trzeba wymienić ze względu na ich skład osobowy, przekraczający zespół Słownika. W lutym 1954 r. problematyka Słownika polszczyzny XVI wieku została pokazana i przedyskutowana na zebraniu Komitetu Językoznawstwa PAN; koncepcja Słownika zyskała tam pełną aprobatę. W roku 1957 odbyła się w PAN szeroka dyskusja nad zeszytem próbnym Słownika1 z udziałem licznych językoznawców i historyków literatury zarówno polskich, jak i zagranicznych; głównie z krajów słowiańskich. Dyskusja ta przyniosła Kolegium Redakcyjnemu wiele ciekawych uwag, które uwzględniono w doborze materiałów i w nowej wersji instrukcji redakcyjnej. Głosy dyskusyjne uczonych zagranicznych, którzy nie mogli wziąć udziału w tej konferencji, zostały osobno powielone. Recenzje zeszytu próbnego Słownika ogłosili w kraju A. Siudut2 i B. Kreja3. Uwagi o składni w Słowniku sformułował Z. Klemensiewicz4, niektóre uwagi sformułował w druku także J. Kuryłowicz5. Założenia teoretyczne Słownika, problematyka statystyki Słownika, sugestie stylistyczne wnoszone przez Słownik zostały rozpatrzone w trzech referatach przygotowanych w swoim czasie na Międzynarodowy Kongres Slawistów w Moskwie w 1958 r. i opublikowane w tejże księdze przez prof. prof. B. Hrabca, M. R. Mayenową i W. Kuraszkiewicza6. Poza powielonymi głosami dyskusyjnymi uczonych obcych recenzja zeszytu próbnego ukazała się także w „Woprosach Jazykoznanija", Moskwa r. 1959, nr 5. Jej autorem jest I. Bewzin.

Do zespołu leksykograficznego Instytutu Badań Literackich, poza kierownikami pracowni, należą następujący pracownicy: mgr Stanisław Bełdowski, mgr Marian Borecki, dr Barbara Ceglowa, mgr Krystyna Chłędowska, mgr Andrzej Cieński, mgr Teresa Coghen-Gaberle, mgr Wacław Gaberle, mgr Halina Górska, mgr Helena Jarodzka, mgr Anna Karasiowa, dr Maria Karpluk, mgr Teresa Kaufmanowa, mgr Kazimiera Warczewska-Klimkowa, mgr Alina Linda, mgr Maria Maciejewska, mgr Irena Wąs-Miksowa, mgr Danuta Moszyńska, mgr Krystyna Mzio, dr Franciszek Pepłowski, mgr Janina Perek, doc. Stefan Saski, mgr Halina Sławińska, dr Krystyna Wilczewska, mgr Lucyna Woronczakowa, mgr Zdzisław Zawadzki, mgr Teresa Byszewska-Zawiszyna, mgr Leokadia Zdancewicz, mgr Bronisława Zdrojewska, mgr Zofia Zierhofferowa, mgr Jadwiga Ziębina.

Część swego czasu poświęciły Słownikowi również dr Zofia Florczak, mgr Aniela Kottówna, dr Anna Wierzbicka.
W różnych latach członkami zespołów leksykograficznych Instytutu Badań Literackich byli także: mgr Franciszek Bizon, doc. Maria Bobrownicka, mgr Maria Borsucka, mgr Teresa Chłopocka, mgr Teresa Czeszyńska, mgr Danuta Demitrow-Gwiazdowska, mgr Janina Fenrychowa, mgr Halina Gaede, mgr Orla Gorska, mgr Jadwiga Grodzicka, mgr Zdzisława Grotyńska-Frankowska, dr Monika Gruchmanowa, mgr Adam Jarosz, mgr Irena Jasińska, mgr Janina Jędrzejewicz, mgr Antoni Jopek, doc. Mieczysław Karaś, mgr Maria Kempczanka, doc. Irena Klemensiewicz-Bajerowa, mgr Zygmunt Klimek, mgr Anna Korczowska, dr Andrzej Koronczewski, mgr Felicja Kossówna-Wysocka, mgr Maria Kowalska, dr Zygmunt Kubacki, dr Andrzej Lam, mgr Helena Leputa-Cieńska, mgr Irena Lewicka, mgr Anna Maciaszek-Cieślarowa, mgr Maria Malcówna, mgr Eugenia Małuszkówna, doc. Leszek Moszyński, mgr Krystyna Niedźwiecka, mgr Henryka Perzowa, mgr Jadwiga Poterałowicz, dr Stefan Beczek, mgr Maria Rzepkowska, mgr Krystyna Schöneichowa, mgr Kamila Schuster, mgr Czesław Skoczyński, mgr Teresa Stankówna, mgr Hanna Stępińska-Marek, dr Janina Szewczykówna, mgr Halina Warszawska, mgr Halina Wąsik-Bortnowska, mgr Ludwik Wierzbowski, mgr Lucjan Tumidajewicz, mgr Adam Turasiewicz, dr Zygmunt Zagórski, dr Maria Załupska-Jeżowa, Maria Zarębina, dr Tadeusz Zdancewicz, doc. Karol Zierhoffer, mgr Aleksandra Ziętkówna, prof. dr Przemysław Zwoliński.Ich pracy Słownik zawdzięcza także niejeden rys swego ostatecznego kształtu.

Stefan Hrabec

 


1 Zob. Słownik polszczyzny XVI wieku. Uwagi i recenzje, PAN, IBL, Warszawa, grudzień 1957; zawiera recenzje S. Westfala (Glasgow), H. Grappina (Paryż), L. Thomasa (California), J. Bauera (Brno), J. Trypućki (Uppsala), J. Danhelki (Ołomnniec).
2 Język Polski XXXVII, 1957, nr 3, s. 209-215.
3 B. Kreja, Słownik polszczyzny XVI wieku, Lingua Posnaniensis VI, 1957, s. 204-209.
4 Z. Klemensiewicz, Zakres informacji składniowej w „Słowniku polszczyzny XVI w.”, Język Polski XXXIX,1959, s. 327-339.
5 J. Kuryłowicz, Synonimika i kontekst w Zeszycie próbnym „Słownika polszczyzny XVI w.”, Język Polski XXXVIII, 1958 s. 87.
6 Zob. S. Hrabec, Teoretyczne założenia „Słownika polszczyzny XVI wieku”, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, PWN, 1958, t. I, s. 233-239; W. Kuraszkiewicz, Statystyczne badanie słownictwa polskich tekstów XVI wieku, tamże, s. 240-257; M. R. Mayenowa, „Słownik polszczyzny XVI-wiecznej” z punktu widzenia potrzeb stylistyki, tamże, s. 258-264.